شرحی بر آیات 246 تا 252 سوره بقره از تفسیر مجمع البیان

[گل مريم]

بسم الله الرحمن الرحیم

نگرشى بر واژه‏ ها:

«الملاء»: بزرگان، سران، اشراف.
«اصطفاه»: برانگيخت و برگزيد. اين واژه از ريشه «صفى» كه به باب «افتعال» رفته، برگرفته شده و سپس «تاء» به «طاء» تبديل شده است.
«بسطة»: برترى و گستردگى و توانمندى در ثروت و توان جسمى.
«تابوت»: صندوق چوبين؛ كه در اينجا منظور همان صندوق بنى ‏اسرائيل است.
«سكينه»: آرامش خاطر. اين واژه از ريشه «سكون» برگرفته شده است.
«فَصَلَ»: از ريشه «فصل» به‏ معناى «جداكردن» گرفته شده است؛ و «فَصَلَ بالجنود» به اين مفهوم است كه او سپاهيان را از قرارگاهشان جدا كرد و برد؛ و همين معناست كه درمورد «از شيرگرفتن كودك شيرخوار» نيز بكار مى ‏رود.
«جنود» جمع «جند» به‏ معناى لشكر است. اين كلمه دراصل به ‏معناى «زمين سخت و پرسنگلاخ» است كه بعدها درمورد هر جامعه و اجتماع پرتوان و پراقتدارى بكار رفت.
«لم‏يطعمه»: نچشد.
«اغترف»: برگيرد، بردارد، با دست بگيرد.
«غرفة»: كفى، مشتى.
«جاوزه»: گذشتند، عبور كردند. اجازه به‏ معناى «تصويب‏ كردن و گذراندن» نيز از همين مادّه است. از كلمات ديگرى كه همين معنا را دارند، عبارتند از: «مجاز» به ‏معناى استعمال و بكاررفتن واژه در غير معناى حقيقى آن؛ و «تجاوز» به‏ معناى عفو از گناه، ظلم و بيداد، و نيز به ‏معناى گذشتن از مرز مقرّرات خدا.
«طاقة»: نيرو و توان.
«فئة»: گروه. جمع اين واژه به دو صورت «فئون» و «فئات» است.
«برزوا»: از واژه «بروز» كه در اصل به‏ معناى «پديدار و آشكارشدن» است، گرفته شده است.
«افرغ» در اصل به‏ معناى «خالى‏ بودن» است؛ امّا معناى آن درباب «افعال»، «ريختن مايع بر ظرف تهى» است؛ بنابراين، «افرغ» يعنى «بريز».
«ثبّت»: پايدارى و استوارى بخش.

[گل مريم]

قرآن شريف در ادامه اين داستان درس ‏آموز و جامعه‏ پرداز، به پاسخ پيامبر آن جامعه مى ‏پردازد كه:


«و قال لهم نبيّهم انّ آية ملكه ان يأتيكم‏ التّابوت فيه سكينةٌ من ربّكم و بقيّةٌ ممّا ترك آل موسى و آل هارون تحمله‏الملائكه»

و [پيامبرشان به آنان‏] گفت: نشانه فرمانروايى كسى كه خدا او را برايتان برگزيده، اين است كه آن صندوق عهد، كه در آن مايه آرامش خاطرى ازسوى پروردگارتان و بازمانده ارزشمند از آنچه خاندان موسى و خاندان هارون در آن برجاى نهاده ‏اند - درحاليكه فرشتگان آن را حركت مى ‏دهند - به ‏سوى شما خواهد آمد

آيه شريفه و بيان پيامبرشان، نشانگر آن است كه آنان گفتند: «اگر براستى فرمانروايى طالوت به دستور خداست و او برگزيده پروردگار ماست، بايد نشانه و معجزه ‏اى كه گواه درستى و راستى اين سخن باشد، براى ما بيايد؛ در غير اينصورت پذيرش اين موضوع غيرممكن است»؛

و در پاسخ به آنان است كه پيامبرشان گفت: نشان درستى اين گزينش و گفته اين است كه آن صندوق عهد... خواهد آمد.

[گل مريم]

صندوق عهد

1. على‏ بن ابراهيم در تفسير خويش، از پنجمين امام نور(ع) نقل كرده است كه منظور از «تابوت» يا «صندوق عهد»، همان صندوقى است كه خدا براى نجات موسى(ع) فرستاد و مادرش او را در درون آن نهاد و به امواج آبها سپرد.
اين صندوق درميان جامعه اسرائيل مورد احترام بود و مردم به آن تبرّك مى‏ جستند.
موسى(ع) در آستانه رحلت خويش، الواح تورات و زره و ديگر آثار رسالت و نبوت را كه نزدش بود، داخل آن نهاد و در وصيت خود، همه را به جانشينش «يوشع» سپرد. تا وقتى كه اين صندوق درميان آن جامعه بود و مردم به آن و توراتى كه در آن بود، احترام مى‏ نهادند و به دستورات خدا عمل مى‏ كردند، هماره در عزّت و سرفرازى مى ‏زيستند؛ امّا آنگاه كه راه گناه و بيداد و بى ‏اعتنايى به مقرّرات و بى‏ حرمتى به آن صندوق عهد را درپيش گرفتند و آن را بازيچه ساختند، خدا آن صندوق بابركت و ازپى آن عزّت و سربلندى را از آنان گرفت.
بعد از آنكه جامعه خمود بنى ‏اسرائيل به خود آمدند و گروهى از آگاهان آنان راه نجات از خفّت و عقب ‏ماندگى را از پيامبر خويش جويا شدند و از او درخواست كردند رهبرى سپاهشان و تدبير كارها را براى جهاد بعهده گيرد، خدا «طالوت» را براى فرمانروايى آنان برگزيد و آن صندوق عهد را بعنوان نشانه راستى و درستى اين گزينش به آن جامعه بازگرداند.

2. آنچه در توضيح صندوق عهد گفته شد، ديدگاه بسيارى از مفسّران است؛ امّا برخى نيز برآنند كه آن صندوق بابركت، بعد از آنكه جامعه يهود دچار هرج و مرج شد، به‏ دست دشمنان آنان افتاد و بلاها بر آنان باريدن گرفت، لكن با بيدارى و روى‏ آوردن آنان به ‏سوى خدا و پيامبرشان، دگرباره پروردگار آن صندوق را از «عم القه» گرفت و به ‏سوى آنان فرستاد.

3. جمعى نيز بر اين اعتقادند كه منظور از «تابوت» در آيه شريفه، همان صندوقى است كه خداوند آن را براى آدم(ع) فرستاد و در آن عكسهاى همه پيامبران بود؛ و فرزندان آدم(ع) آن صندوق را نسل به نسل به‏ ارث بردند تا به جامعه عصر موسى(ع) رسيد و آنان به بركت آن، بر دشمنان حقّ و عدالت چيره شدند.

4. و دسته ‏اى ديگر مى‏ گويند: اين صندوق نزد جانشين حضرت موسى (ع) - «يوشع» - بود و او آن را در دشت «تيه» نهاد و فرشتگان آن را به بنى ‏اسرائيل بازگرداندند.
آرامش خاطرى كه در جمله «فيه سكينةٌ من ربّكم» از آيه شريفه ذكر آن رفت، از ديدگاه برخى، همان صندوق عهد و به عقيده بعضى ديگر، به‏ سبب تورات داخل آن بود.

و در اينكه منظور از اين آرامش خاطر چه بود، نظرهايى ارائه شده است كه شايد بهترين آنها اين باشد كه: در آن صندوق عهد، نشانه و آيتى از قدرت خدا بود كه به ‏هنگام گرفتارى و تزلزل دلها و افزايش فشارها، قلبها به آن آرامش مى‏ گرفت.

[گل مريم]

درمورد بازمانده خاندان موسى و هارون(ع) - «و بقيّةٌ ممّا ترك آل موسى و آل هارون» - هم درميان مفسّران بحث هست:

1. عدّه ‏اى معتقدند كه: منظور از آن، عصاى موسى(ع) و بخشهايى از الواح تورات است. گفتنى است كه از ششمين امام نور(ع) نيز در اين باره روايتى رسيده است.

2. گروهى ديگر بر اين اعتقادند كه: مقصود از آن، تورات و تعدادى از لباسهاى موسى(ع) است كه از آن حضرت بيادگار مانده است.

3. برخى نيز مى‏ گويند: منظور از آن، دو لوح از تورات، كفشهاى تاريخى موسى(ع) و عمامه و عصاى هارون(ع)، و مقدارى از آن نعمت آسمانى «منّ» است كه بر آن قوم فرود مى ‏آمد.

و امّا عقيده ما در دو موردى كه شرح آنها رفت، اين است كه ظاهر آيه نشان مى‏ دهد كه منظور «از سكينه»، همان آرامش قلبى و اطمينان خاطرى است كه خداوند در آن صندوق قرار داده بود و مردم با ديدن آن آرامش مى‏ يافتند. و مقصود از بازمانده يا «بقيّه»ى خاندان موسى(ع) و هارون(ع)، باقيمانده آثار علمى و فكرى و دينى يا آثارى از رسالت موسى(ع) و هارون(ع) است.

راجع به آل موسى(ع) و آل هارون(ع) نيز برخى برآنند كه منظور خود موسى(ع) و هارون(ع) است، نه دودمان آنان. و دليل خود را بدينصورت ارائه مى‏ دهند كه در فرهنگ عرب رسم هست كه گاه به كسى آل فلان گفته مى‏ شود، درحاليكه منظور خود آن فرد است.

[گل مريم]

درباره جمله «تحمله‏الملائكه» در آيه شريفه نيز ديدگاهها متفاوت است:

1. بعضى مى‏ گويند: منظور اين است كه فرشتگان آن صندوق را ميان آسمان و زمين بردوش مى‏ گرفتند.

2. و جمعى را اعتقاد بر آن است كه وقتى دشمنان بنى‏ اسرائيل بر آنان چيره شدند، آن صندوق مقدّس را بردند و در پرستشگاه خويش نهادند؛ امّا صبح‏ هنگام كه براى پرستش بتها به آنجا رفتند، همه را واژگون ديدند. با تماشاى اين منظره، به اين فكر افتادند كه صندوق را به نقطه ديگرى از شهر انتقال دهند؛ امّا گرفتاريها و بيماريها و مشكلات جارى، آنان را برآن داشت كه صندوق عهد را به بنى ‏اسرائيل بازگردانند.
به همين جهت آن را با تدبيرى به سوى بنى‏ اسرائيل حركت دادند و فرشتگان آن را به صاحبان اصلى ‏اش رساندند. با اين بيان، معناى «تحمله‏الملائكه» اين است كه فرشتگان وسيله نقليه حامل آن صندوق را به جايگاه حقيقى آن هدايت كردند، نه اينكه آن را بدوش كشيدند و بردند.

[گل مريم]

«انّ فى ذلك لآيةً لكم ان كنتم مؤمنين»

بيقين در اين بازآمدن صندوق عهد، براى شما نشانه ‏اى است؛ اگر براستى ايمان داشته باشيد

مقصود اين است كه اگر بپذيريد، در اين كار نشانه ‏اى است بر درستى سخن پيامبرتان و برگزيده ‏شدن طالوت به فرمانروايى بر جامعه و فرماندهى لشكر.

واژه «مؤمنين» در اينجا به‏ معناى ايمان ‏آوردگان نيست؛ بلكه به‏ مفهوم تصديق ‏كننده و پذيرنده است؛ چرا كه آنان هنگامى كه اين سخنان را بر زبان مى ‏آوردند، درحقيقت سخن پيامبرشان را انكار مى كردند و كفر مى ‏ورزيدند. و برخى نيز برآنند كه معناى آن اين است كه: «اگر آنگونه كه خود مى‏ پنداريد، ايمان داريد، در اين بازآمدن صندوق براى شما نشانه ‏اى است».

[گل مريم]

«فلمّا فصل طالوت بالجنود قال انّ ‏اللّه مبتليكم بنهرٍ»

پس آنگاه كه طالوت سپاهيان خويش را بحركت درآورد و با نظم و تشكيلاتى تماشايى، آنان را براى پيكار از شهر و قرارگاهشان بيرون برد، به آنان گفت: خدا شما را به‏ وسيله رودخانه‏ اى خواهد آزمود

درمورد تعداد سپاهيان طالوت، ديدگاهها متفاوت است:

عدّه‏ اى، آنها را هشتاد هزار و گروهى هفتاد هزار عنوان ساخته ‏اند. دليل اين گردآمدن انبوه مردم براى جهاد و پيكار اين بود كه آنان وقتى صندوق مقدّس را ديدند، باور كردند كه طالوت برگزيده خداست و با فرماندهى او، شاهد پيروزى خواهند بود.

در اينكه چرا چنين آزمونى براى آن جامعه و آن سپاه درنظر گرفته شد، بعضى از مفسّران مى‏ گويند: اين بدان دليل بود كه آنان از كمبود آب نوشيدنى گوارا و خوب شكايت داشتند و بيم آن را داشتند كه مبادا از تشنگى تلف شوند؛

امّا برخى ديگر در علّت تعيين چنين آزمونى براى آنان، گفته ‏اند: تا آنها با شكيبايى‏ ورزيدن دربرابر مشكلات، درخور پاداشى شكوهمند و شايسته پيروزى و سرفرازى شوند، و نيز درك كنند كه در راه كسب پيروزى بر دشمن بايد استوار و پايدار بود؛ چرا كه فتح در سايه پايدارى و ايمان حاصل مى‏ آيد، نه تزلزل و بى ‏هدفى و فرار از فراز و نشيبها و بدوش ‏نكشيدن بار مسئوليتها.

درباره نهرى كه وسيله آزمون بنى ‏اسرائيل قرار گرفت نيز بحث هست:

دسته‏ اى برآنند كه آن نهر درميان فلسطين و اردن قرار داشت؛ و پاره ‏اى بر اين عقيده ‏اند كه در سرزمين قدس بوده است.

[گل مريم]

«فمن شرب منه فليس منّى و من لم‏يطعمه فانّه منّى الّا من ‏اغترف غرفةً بيده فشربوا منه الّا قليلاً منهم»

پس هركه از آن بنوشد، از پيروان و ياران من نيست و هركه از آن نچشد يا تنها كفى از آن بياشامد، از دوستداران و همدلان من خواهد بود؛ پس، همگان جز اندكى از آنان، از آن آب نوشيدند

گروهى از مفسّران در شمار فرمانبردارانى كه تنها كفى از آب نوشيدند، گفته ‏اند:

تعداد آنان كمى بيشتر از سيصدتن بود؛ و پاره ‏اى نيز برآنند كه در سپاه هفتاد و شش هزار نفرى طالوت، تنها حدود چهار هزار تن بودند كه از آن آزمون سرفراز و سربلند بيرون آمدند و از آن آب جز به ‏اندازه ‏اى كه اجازه يافتند، ننوشيدند، و از ميان اين گروه چهار هزار نفرى، تنها سيصد و چند نفر خالصانه و عاشقانه با فرمانده خويش همكارى و همدلى كردند و بسيارى به ‏گونه‏ اى سرپيچى كردند.

و نيز آورده ‏اند كه آن گروه از سپاهيان كه از آن آب زياد نوشيدند، پس از ساعتى دچار تشنگى شدند، امّا كسانى كه به مقرّرات و آزمون الهى توجّه داشتند، با همان اندك آب سيراب شدند. و بدينسان، «طالوت» ياران خالص و قهرمان را شناخت و به‏ همراه خويش برد و كسانى را كه در آزمون دچار حقارت و ذلّت شدند، برگرداند و به آنان افتخار همراهى نداد.

[گل مريم]

«فلمّا جاوزه هو والّذين آمنوا معه قالوا لاطاقة لنااليوم بجالوت و جنوده»

پس هنگامى كه او و كسانى كه به‏ همراه وى ايمان آورده بودند، از آن نهر عبور كردند، آن گروه نافرمان گفتند: امروز ما دربرابر جالوت و سپاهيانش توان رويارويى نداريم‏
بعضى از مفسّران مى‏ گويند:
«طالوت» پس از آزمودن لشكر، نافرمانان را كنار زد و تنها با خالصان و مؤمنان راستين - كه شمارشان به ‏اندازه تعداد همراهان پيامبر(ص) در جنگ بدر بود - به ‏سوى دشمن تجاوزكار و خودكامه حركت كرد؛

امّا برخى ديگر ازجمله ابن‏ عبّاس معتقدند كه همگى از نهر گذشتند.

و به اعتقاد ما هر دو ديدگاه از ظاهر آيه دريافت مى‏ شود؛ چرا كه مى‏ فرمايد: «فلمّا جاوزه هو والّذين آمنوا معه» (هنگامى كه او و مؤمنان همراهش از آن نهر عبور كردند)؛ و اين جمله بر عبور او با مردم باايمان دلالت دارد، نه نافرمانان.

و در ادامه مى‏ فرمايد: «قالوا لاطاقة لنااليوم بجالوت و جنوده» (امروز ما ياراى ايستادن دربرابر طالوت و سپاهيان او را نداريم)؛ و اين جمله نمى ‏تواند از مؤمنان خالص باشد، بلكه از كسانى است كه در آزمون مردود شدند.

بنظر مى‏ رسد ديدگاه «ابوالقاسم بلخى» درست باشد كه مى ‏گويد: مى‏ توان همه سپاهيان را ياران طالوت و مردمى باايمان دانست كه درجه ايمان و يقين آنان متفاوت بود.

[گل مريم]

«قال ‏الّذين يظنّون انّهم ملاقوااللّه كم من فئةٍ قليلةٍ غلبت فئةً كثيرةً بادن ‏اللّه واللّه مع الصّابرين»

[امّا] كسانى كه به ديدار خدا و بازگشت به‏ سوى او و رسيدن به پاداش و كيفر عملكردها معتقد بودند، گفتند: چه بسا گروهى اندك كه به خواست خدا بر گروهى بسيار پيروز شده است؛ و خدا با شكيبايان است‏.

واژه «يظنّون» را برخى «يقين» معنا كرده ‏اند؛ و بعضى نيز برآنند كه اين واژه بيشتر در ظنّ و ترديد بكار مى‏ رود، امّا گاهى به ‏معناى «يقين» نيز كاربرد دارد، بويژه كه در آيه شريفه سخن از حديث نفس است و گويى آنان با خود صحبت مى‏ كردند؛ و اين واژه در اين موارد به‏ معناى «ترديد» است، چرا كه حديث نفس گاه با شك همراه است.
پاره‏ اى نيز مى‏ گويند منظور اين است كه: «كسانى كه گمان مى ‏بردند در اين پيكار به شهادت مى ‏رسند و خدا را ديدار مى‏ كنند».

«و لمّا برزوا لجالوت و جنوده قالوا ربّنا افرغ علينا صبراً و ثبّت اقدامنا وانصرنا على ‏القوم‏ الكافرين»

و هنگامى كه براى پيكار با جالوت و سپاهيانش به ميدان كارزار گام نهادند، ايمان‏ آوردگان به خدا، به بارگاه او رو كردند و نيايشگرانه گفتند:
پروردگارا! بر گستره دلها و جانهاى ما باران شكيبايى فرو ريز و گامهايمان را دربرابر ستم و سياهى استوارى بخش و ما را بر گروه كفرگرايان پيروز گردان‏.

آيه پيش، سخنان بنى‏ اسرائيل را پيش از رويارويى با دشمن در ميدان جنگ بازگو كرد؛ و در اين آيه شريفه، حرفهاى آنان در ميدان كارزار به‏ تصوير كشيده شده است.

[گل مريم]

و امّا در آخرين آيه‏ اى كه پرونده اين پيكار حق ‏طلبانه بسته مى‏ شود، قرآن سرنوشت جنگ را ترسيم مى ‏كند و سرنوشت فاتحان و شكست‏ خوردگان را به‏ تصوير مى‏ كشد:

«فهزموهم باذن‏ اللّه و قتل داوود جالوت و آتاه‏ اللّه‏ الملك والحكمة»

پس، خداوند دعاى ايمان ‏آوردگان را پذيرفت و آنان به خواست خدا تجاوزكاران را درهم شكستند و داوود - يكى از قهرمانان سپاه طالوت - جالوت را به خاك هلاكت افكند

تركيب «فهزموهم» به اين معناست كه سپاه ايمان‏ آوردگان مقدّمات گريز و عقب‏ نشينى سپاه ستم و تباهى را فراهم آوردند و آنان را به فرار مجبور ساختند.