برخی از احکام و مسائل روزه‏

[گل مريم]

فضیلت و ثواب روزه به طور عموم‏

فضیلت ماه مبارک رمضان و ثواب روزه آن‏


بخش سوم: برخی از احکام و مسائل روزه‏


روزه‏ ها بر چهار قسم است:
واجب؛
مستحب؛
مکروه؛
حرام؛

روزه‏ های واجب‏

روزه واجب مانند روزه ماه رمضان، روزه قضا، روزه روز سوم اعتکاف، روزه کفاره، روزه نذر و عهد و قسم...

روزه کفاره روزه ‏ای است که بر انسان بخاطر خطایی که از او سرزده، تخییراً و یا عیناً، واجب می‏شود، مانند کفاره قسم، کفاره کوچ کردن عمدی قبل از غروب از عرفات، کفاره برخی از انواع صید در حال احرام، و موارد دیگری که مشروحاً در کتابهای فقهی ذکر شده.

روزه نذر و عهد و قسم، روزه ‏ای است که انسان بوسیله یکی از آن سه بر خود واجب می‏کند مثل اینکه نذر کند که اگر خدای تعالی فلان حاجت مرا برآورد، من یک روز یا بیشتر روزه می‏گیرم.

[گل مريم]

روزه‏ های مستحبی‏

و اما روزه‏ های مستحبی بسیار است که قسمتی از آنها را ذیلاً می‏آوریم:

روزه‏ های که مستحب مؤکد است، و آن چند روزه است:

روزه سه روز از هر ماه، و بهترین کیفیت آن، این است که اولین پنجشنبه ماه و آخرین پنجشنبه ماه و اولین چهارشنبه از دهه دوم ماه باشد.
ایام البیض، و آن، سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه است.
روز غدیر، و آن هجدهم ذی الحجه است.
روز ولادت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، و آن هفدهم ربیع الاول است.
روز مبعث پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، و آن بیست و هفتم رجب است.
روز دحوالارض، و آن، بیست و پنجم ذی قعده است.
روز عرفه، و آن برای کسی است که روزه موجب ضعف او در خواندن دعاهایی که تصمیم خواندن آنها را گرفته است نشود و اول ماه بطوری ثابت باشد که احتمال واقع شدن روزه را در روز عید ندهد.
روز مباهله، و آن بیست و چهارم ذی الحجه است. این روز را به قصد قربت مطلقه و به خاطر شکر اینکه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فضیلت بزرگی از فضایل مولایمان امیرالمؤمنین (علیه السلام) را بیان فرموده است روزه می‏گیرد.
هر پنج شنبه و جمعه.
اول ماه ذی‏ الحجه تا روز نهم.
ماه رجب و شعبان تمام یا بعض آن، اگر چه از هر کدام یک روز باشد.
روز نوروز.
روز اول محرم و سوم آن.

[گل مريم]

روزه ‏های مکروه‏

روزه‏ های مکروه عبارت است از:

روزه مستحبی مهمان بدون اذن میزبان و نیز با نهی او و احوط ترک روزه است.
روزه مستحبی فرزند، بدون اذن پدرش اگر به خاطر شفقت و مهربانی اسباب اذیت او نشود، و اگر نهی کند احتیاط نباید ترک شود (به احتیاط واجب روزه نگیرد.)
اگر چه باعث اذیت پدر هم نباشد.
منع مادر و بنابر احتیاط واجب این حکم درباره فرزند هر چند پایین برود (نوه و نبیره) و پدر هر چند بالا برود (جد و جد پدر...) جریان دارد، بلکه بهتر است، اذن مادر نیز مراعات شود.
کسی که روزه او را برای خواندن دعاهای عرفه و اشتغال به آن ضعیف و بی‏حال می‏گرداند بهتر است روز عرفه را روزه نگیرد و همچنین اگر احتمال بدهد که آن روز عید باشد، بهتر است روزه نگیرد.

[گل مريم]

چیزهایی که روزه را باطل می‏کند

مسأله 3 -
روزه‏ دار از چند چیز باید خودداری کند:
اول و دوم:
خوردن و آشامیدن چه آن چیز معمول باشد، مانند نان و آب، یا غیر معمول باشد، مانند سنگ ریزه و شیره درختان هر چند که خیلی کم باشد مانند یک دهم دانه (گندم) یا یک دهم قطره (آب).

مسأله 4 -
معیار در خوردن و آشامیدن، صدق آن است (عرفاً به آن خوردن یا آشامیدن گفته شود) اگر چه به طرز غیرمتعارف باشد، پس اگر آب را از راه بینی به درون (شکم) خود برساند، آشامیدن صدق می‏کند، اگر چه بطرز غیر متعارف است.
سوم:
جماع، با مرد باشد یا زن، با انسان باشد یا حیوان، در قبل باشد یا دبر، با زنده باشد یا مرده، با صغیر باشد یا کبیر، روزه ‏دار جماع کند یا با او جماع شود، که اگر عمدی باشد، روزه را باطل می‏کند، اگر چه منی هم بیرون نیاید، و اگر از روی فراموشی یا اجباری که او را بی‏ اراده کند، جماع انجام گیرد، روزه باطل نمی‏شود ولی اگر با اکراه (و وادار شدن به زور) جماع انجام شود، روزه او باطل می‏شود، حال اگر از روی فراموشی یا اجبار (که از او سلب اراده نمود) جماع کند و در بین یادش آید یا اجبار برطرف شود، باید فوراً خودداری کند، پس اگر فوراً خودداری نکند، روزه ‏اش باطل می‏شود.
چهارم:
بیرون آوردن منی به استمناء، لمس کردن، بوسیدن، و مانند آن، از کارهایی که مقصود او از آن کارها بیرون آمدن منی باشد، بلکه اگر هم قصد نکرده باشد، ولی معمولاً با این کاری که انجام داده منی از او خارج می‏شود، روزه را باطل می‏کند، اما اگر بدون انجام کاری که باعث بیرون آمدن منی باشد. و حتی بدون انجام کاری که معمولاً باعث بیرون آمدن منی از او می‏شود بدون قصد، منی از او خارج شود، روزه را باطل نمی‏کند.

مسأله 5 -
کسی که در بین روز محتلم شده، می‏تواند، قبل از غسل جنابت با بول یا وسیله دیگر استبراء کند، اگرچه بداند باقیمانده ‏های منی که در مجرا است خارج می‏شود، و اما استبراء بعد از غسل با علم به اینکه باعث (خروج منی و) جنابت جدید می‏شود احتیاط واجب ترک آن است، بلکه وجوب ترک خالی از قوت نیست. و اگر بعد از انزال منی، از خواب بیدار شود، جلوگیری از بیرون آمدن آن واجب نیست، مخصوصاً اگر باعث حرج و ضرر باشد.
پنجم:
باقی ماندن بر جنابت عمداً تا سپیده صبح، در ماه رمضان یا قضای آن، بلکه در قضای ماه رمضان اگر با جنابت داخل صبح شود، بنابر اقوا باطل است، اگر چه عمدی نباشد، کما اینکه در ماه رمضان اگر شب قبل از سپیده، غسل جنابت را فراموش کند تا یک روز یا چند روز بگذرد، روزه او بنابر اقوا باطل است، بلکه (واجب) ملحق کردن غیر ماه رمضان مثل نذر معین و مانند آن به رمضان است، اگرچه اقوا خلاف آن است. به جز در قضای ماه رمضان که احتیاط در آن نباید ترک شود، اما در غیر ماه رمضان و قضای آن، چه واجب معین باشد و چه موسع و یا مستحب، اگر عمداً بر جنابت باقی بماند، باطل شدن آن محل اشکال است و احوط بطلان آن است، مخصوصاً در وجاب موسع و بنابر اقوا باطل نمی‏شود، مخصوصاً در روزه مستحبی.

[گل مريم]

مسأله 9 -
کسی که وسیله غسل و تیمم ندارد (فاقدالطهورین) اگر تا اذان صبح بر جنابت یا حیض و نفاس باقی بماند، روزه‏ اش صحیح است. البته روزه‏ای که بقاء بر جنابت اگر چه غیرعمدی باشد، آن را باطل می‏کند، مانند قضای ماه رمضان، ظاهر آن است که از فاقدالطهورین هم باطل است.

مسأله 10 -
غسل مس میت برای صحیح بودن روزه شرط نیست، همچنانکه مس میت در بین روزه ضرری به روزه نمی‏رساند.

مسأله 11 -
کسی به خاطر نبودن آب یا غیر آن از اسباب تیمم، نمی‏تواند غسل کند اگر چه سبب آن تنگی وقت باشد، باید برای روزه تیمم کند بنابراین اگر تا صبح تیمم نکند، مانند کسی است که غسل نکند، ولی واجب نیست که به حال تیمم بیدار بماند تا با تیمم داخل صبح شود، اگر چه احتیاط (مستحب) است.

مسأله 12 -
اگر بعد از اذان صبح که بیدار می‏شود، محتلم باشد در صورتی که بداند که شب جنب شده، اگر روزه او مضیق باشد، صحیح است، مگر در قضای ماه رمضان که بنابر احتیاط (واجب) باید هم روزه آن روز را و هم عوض (قضاء) آن را بگیرد، اگر چه اکتفا به همان عوض تنها، بعد از ماه رمضان آینده خالی از قوت نیست، و اگر روزه موسع باشد و قضای ماه رمضان باشد، باطل است و اگر روزه (واجب) غیر قضای ماه رمضان و یا روزه مستحب باشد صحیح است، اگرچه احتیاط (مستحب) آن است که اینها نیز به قضای ماه رمضان ملحق شود. ولی در صورتی که وقت جنابت را نداند یا بداند که در روز جنب شده، روزه او باطل نیست، بدون اینکه فرقی بین واجب موسع و مضیق و روزه مستحبی باشد و واجب نیست که فوراً غسل کند. همچنانکه بر کسی که بدون اختیار در بین روز جنب شود، واجب نیست، (فوراً غسل کند) اگر چه احتیاط (مستحب) است.

[گل مريم]

مسأله 13 -
کسی که در شب ماه رمضان جنب شده، اگر احتمال می‏دهد که بیدار شود، می‏تواند، قبل از غسل کردن بخوابد، حتی بعد از آنکه یک بار یا دو بار بلکه بیشتر بیدار شده (باز هم می‏تواند بخوابد) مخصوصاً اگر به بیدار شدن عادت داشته باشد. بنابراین خوابیدنش حرام نیست، اگر چه احتیاط شدید ترک خواب دوم و بالاتر از آن است. و اگر با احتمال بیدار شدن، خوابید و تا طلوع سپیده صبح بیدار نشد، اگر تصمیم داشته که بر فرض بیدار شدن هم غسل نکند یا در غسل کردن مردد بوده و یا تصمیمی درباره غسل نداشته است اگرچه تردید یا نسیان یا غفلت هم نداشته، در حکم کسی است که عمداً بر جنابت باقی مانده که باید روزه را قضا کند و کفاره هم بدهد.
ولی اگر تصمیم داشته غسل کند هیچ چیز بر او واجب نیست نه قضا و نه کفاره لیکن برای کسی که محتلم شده، اگر بیدار شود و دوباره بخوابد و تا صبح بیدار نشود، ترک احتیاط سزاوار نیست، به این ترتیب که آن روز را روزه بگیرد و قضا هم بکند، اگر چه بنابر اقوا روزه او صحیح است و اگر بیدار شد و بار دوم خوابید تا اینکه سپیده صبح طلوع کرد. روزه‏اش باطل است، و باید آن روز را تأدباً از انجام مبطلات خودداری نماید و قضا هم بکند و اگر بار سوم خوابید و بیدار نشد بنابر مشهور باید کفاره هم بدهد. اما وجوب کفاره مورد تردید است، بلکه واجب نبودن آن خالی از قوت نیست. لکن ترک احتیاط سزاوار نیست و اگر غسل را فراموش کرد و یا از آن غفلت نمود و نه تصمیم غسل داشت و نه تصمیم ترک آن، آیا در حکم خواب اول است یا دوم، دو وجه است، وجیه‏ تر آن که به دوم ملحق شود.

ششم:
دروغ بستن عمدی به خدای تعالی و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیه السلام) بنابر اقوا و همچنین است (دروغ بستن به) سایر پیامبران و اوصیاء (علیه السلام) بنابر احتیاط (واجب)، و فرق نیست بین اینکه دروغ مربوط به دین باشد یا دنیا، با گفتن باشد یا نوشتن یا اشاره کردن و کنایه و مانند آن از چیزهایی که دروغ بستن بر ایشان، بر آن صدق می‏کند. بنابراین اگر کسی از او بپرسد: آیا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین سخنی فرموده؟ و او با اشاره بگوید: آری، - در جای که باید بگوید نه - یا بگوید: نه - به جای آری، - روزه‏ اش باطل می‏شود،
و همچنین اگر سخن راستی را از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خبر دهد، سپس بگوید: خبری را که از پیغمبر نقل کردم، دروغ است، یا در شب خبری را به دروغ از پیامبر نقل کند سپس در روز بگوید: آنچه را دیشب گفتم، راست است، روزه او باطل است و بنابر احتیاط (واجب) بین دروغ بستن بر آنان در گفته‏ هایشان و غیر گفته‏ هاشان فرقی نیست، مثل اینکه به دروغ خبر دهد که چنین کاری انجام داده یا چنین بوده‏اند. ولی اگر جداً نخواهد از آنان خبر دهد، بلکه در مقام شوخی یا لغوگویی باشد، بنابر اقوا روزه او باطل نمی‏شود.

مسأله 14 -
اگر قصد راست گفتن داشت، و بعد دروغ از کار درآمد، ضرری ندارد و همچنین است اگر قصد دروغ بستن داشت و بعد راست از کار درآمد (که ضرری به روزه‏ اش نمی‏رساند) گرچه بداند که دروغ بستن روزه را باطل می‏کند.

[گل مريم]

مسأله 15 -
بین اینکه دروغ ساخته خود او باشد یا دیگران فرقی نیست مثل اینکه مطلب دروغی در بعضی کتابهای تاریخ یا حدیث آمده باشد، و روزه ‏دار به عنوان خبر دادن به آن مطلب آن را نقل کند. ولی اگر به صورت خبر دادن از کتابی یا شخصی باشد، روزه را باطل نمی‏کند.

هفتم:
فرو بردن سر در آب بنابر احتیاط (واجب)، اگرچه بدن بیرون آب باشد. و آب مضاف حکم آب مطلق را ندارد. البته احتیاط در مثل گلاب ترک نشود، مخصوصاً اگر بوی آن رفته باشد. و ریختن آب روی سر و مانند آن که فرو بردن سر در آب نامیده نشود اشکال ندارد هر چند آب زیاد باشد، بلکه فرو بردن قسمتی از سر، اگر چه منافذ سر (مانند دهان، بینی، چشم و گوش) هم در آن قسمت باشد، اشکال ندارد. و همچنین فرو بردن تمام سر به ترتیب، یعنی نصف سر را فرو برده، بیرون آورد، آنگاه نصف دیگر آن را فرو برد (اشکال ندارد.)

مسأله 16 -
اگر به خیال اینکه سرش در آب فرو نمی‏رود، خود را در آب بیندازد و اتفاقاً در آب فرو رود، روزه ‏اش باطل نمی‏شود، اگر طوری نباشد که به حسب عادت در آب فرو رود و اگر عادتاً فرو برود و با توجه به آن، خود را در آب بیندازد، بنابر احتیاط (واجب) در حکم کسی است که عمداً سر را در آب فرو برده، مگر آنکه یقین داشته باشد که فرو نمی‏رود.

[گل مريم]

مسأله 17 -
اگر روزه ‏دار غسل ارتماسی کند، اگر روزه او واجب موسع یا مستحب باشد، روزه ‏اش باطل و غسل او صحیح است، و اگر روزه او واجب معین باشد و به اولین لحظه ارتماس قصد غسل کرده باشد، غسل و روزه او باطل است، اگر چه مورد تأمل است، و اگر با درنگ در زیر آب یا در حال بیرون آمدن از آن، نیت غسل کند، در غیر ماه رمضان غسلش صحیح است روزه ‏اش باطل، اما در ماه رمضان هم غسل و هم روزه ‏اش باطل است، مگر اینکه توبه کند و هنگام بیرون آمدن، نیت غسل کند، که در این صورت غسلش صحیح است.

چیزهایی که روزه را باطل می‏کند: رساندن غبار غلیظ به حلق

هشتم:
رساندن غبار غلیظ به حلق، بلکه غبار غیر غلیظ هم بنابر احتیاط اگرچه اقوا خلاف آن است، چه رساندن غبار به حلق به خاطر غبار کردن خود او باشد، از راه جارو کشیدن و مانند آن و چه به خاطر غبار کردن شخص دیگر یا هوا باشد ولی او خود را در معرض رسیدن غبار به حلق قرار دهد و از رسیدن آن به حلق جلوگیری نکند، و در جایی که جلوگیری از رسیدن غبار به حلق دشوار است، باطل شدن روزه محل تأمل است. و اگر با فراموشی یا غفلت، یا قهر و اجباری که بی‏اراده شود و یا به خیال اینکه به حلق نمی‏رسد باشد، اشکالی ندارد، مگر آنکه غبار در فضای دهان جمع شود، آنگاه آن را با اختیار فرو دهد. و بنابر اقوا بخار به غبار ملحق نمی‏شود، مگر آنکه در دهان تبدیل به آب شود، سپس آب را فرو برد. چنانکه دود نیز بنابر اقوا به غبار ملحق نیست، البته بنابر احتیاط (واجب) کشیدن دود ملحق به رساندن غبار به حلق است (و روزه را باطل می‏کند.)

چیزهایی که روزه را باطل می‏کند: اماله کردن به مایعات

نهم:
اماله کردن به مایعات هر چند به خاطر مرض و مانند آن باشد، ولی اماله کردن با جامد، مانند شیاف اگر برای مداوا باشد، اشکالی ندارد. و اما دخل کردن تریاک و مانند آن به منظور استفاده غذایی و یا نعشه شدن، مورد اشکال است، پس احتیاط در اجتناب از آن ترک نشود و همچنین هر چیزی که موجب تغذیه از این مجرا بشود، بلکه از غیر این مجرا مانند تزریق چیزی که غذائیت دارد. البته تزریق چیزی که غذا نباشد، برای مداوا اشکالی ندارد چنانکه رساندن دوا از راه جراحت به جوف اشکال ندارد.

[گل مريم]

چیزهایی که روزه را باطل می‏کند: قی کردن عمدی

دهم:
قی کردن عمدی اگر چه ناچار باشد، نه آنکه عمدی نباشد و معیار آن است که قی کردن صدق کند. و اگر شب چیزی را فرو برد که واجب است، آن را برگرداند و قی کردن در روز مقدمه برگرداندن آن باشد. اگر مرتکب گناه شود و قی نکند روزه ‏اش صحیح است، هر چند بیرون آوردن آن منحصر به قی کردن باشد. البته اگر فرض شود، چیزی را ببلعد که شارع به قی کردن آن (به عنوان قی کردن نه به مثل مقدمه واجب بودن) حکم کرده است و در صحیح و باطل بودن روزه تردید است و صحیح بودنش اشبه است.

چیزهایی که روزه را باطل می‏کند: قی کردن عمدی

مسأله 18 -
اگر به واسطه آروغ زدن، چیزی (از معده) بیرون آید و به فضای دهان برسد و بدون اختیار فرو رود، روزه‏ اش باطل نمی‏شود. و اگر با اختیار فرو برد، روزه‏ اش باطل، و قضا و کفاره بر او واجب است. و شخص روزه‏ دار اگر بداند، بواسطه آروغ زدن، چیزی بیرون می‏آید که قی کردن بر آن صدق می‏کند و یا بی‏اختیار پایین می‏رود، نباید آروغ بزند، ولی اگر یقین نداشته باشد، بلکه احتمال بدهد، اشکال ندارد و در این صورت اگر چیزی خارج شود و بی‏اختیار پایین هم برود، روزه ‏اش باطل نمی‏شود، البته این در صورتی است که عادتش این نباشد و گر نه اشکال دارد و نباید احتیاط را ترک نماید.

[گل مريم]

چیزهایی که روزه را باطل می‏کند: قی کردن عمدی:

مسأله 19 -
با فرو بردن آب دهان که در دهان جمع شده، هر چند به خاطر یادآوری چیزی که باعث آن است، باشد، روزه باطل نمی‏شود و همچنین است فرو بردن اخلاطی که به فضای دهان نرسیده، و بنابر اقوا بین آنچه از سر فرود آید و یا از سینه بیرون آید فرقی نیست، ولی آنچه به فضای دهان رسیده، بنابر احتیاط (واجب) باید آن را فرو نبرد، و اگر اخلاط از دهان بیرون آید و بعد آن را فرو برد، روزه ‏اش باطل می‏شود، و همچنین است، آب دهان، بلکه اگر سنگریزه ‏ای در دهانش باشد و آن را بیرون آورد و رطوبتی از آب دهان به آن باشد، و بعد دوباره آن را به دهان برگرداند و آن رطوبت را فرو برد، یا خیاط، نخی را با آب دهان مرطوب کند (و آن را بیرون آورد) و بعد دوباره به دهان برگرداند و رطوبت آن را فرو برد یا آنکه شخص مسواک کند و مسواک را که رطوبتی دارد بیرون آورد و دوباره به دهان برده و رطوبت آن را فرو برد، و... روزه ‏اش باطل می‏شود. البته اگر آن رطوبت در آب دهان بطوری مستهلک شود که فرو بردن چیزی دیگری با آب دهان صدق نکند، اشکال ندارد و همچنین است، حکم چشیدن و جویدن غذا و باقیمانده آب مضمضه و همچنین جویدن شیره درخت بنابر اصح، اشکال ندارد. هر چند مزه آن را در آب دهان بیابد، به شرط آنکه این مزه به خاطر پراکنده شدن اجزاء آن ولو ذوب شدن در دهان نباشد.

چیزهایی که روزه را باطل می‏کند: قی کردن عمدی

مسأله 20 -
تمامی چیزهایی که - گذشت - روزه را باطل می‏کند به جز باقیماندن بر جنابت که تفصیل آن گذشت. در صورتی روزه را باطل می‏کنند که عمدی باشد، نه غیر عمدی، مانند فراموشی و بدون قصد انجام دادن که هیچ قسم از اقسام غیر عمد روزه را باطل نمی‏کند. همچنانکه تمام اقسام عمدی روزه را باطل می‏کند، بدون آنکه فرقی باشد بین عالم به حکم و جاهل مقصر - بنابر اقوا - و جاهل قاصر بنابر احتیاط (واجب).

و از اقسام عمد است کسی که فراموش کند (روزه است) و چیزی بخورد و گمان کند روزه ‏اش باطل شده، و بعد از آن عمداً چیزی بخورد.
و کسی که مقهور و بی‏ اختیار و اراده است و (با زور) چیزی در حلق او می‏ریزند، روزه‏ اش باطل نمی‏شود، ولی کسی را که اکراه می‏کنند و خودش چیزی را می‏خورد، روزه‏ اش را باطل می‏کند. و اگر از مخالفین، در امری که به فتوا یا حکم آنان بر می‏گردد، تقیه کند، روزه ‏اش باطل نمی‏شود پس اگر به خاطر تقیه چیزی را که مخالفین مبطل روزه نمی‏دانند، مرتکب شود، بنابر اقوا روزه او صحیح است، و همچنین است اگر قبل از برطرف شدن سرخی (طرف مشرق) افطار کند، بلکه همچنین است، اگر روزی را که نمی‏داند، از ماه رمضان است یا شوال، به خاطر حکم قضات آنان به حسب موازینی که دارند، از روی تقیه افطار کند، اگر تا آخر بر شک باقی بماند، بنابر اقوا نباید قضا کند، البته اگر بداند که حکم آنان به عید بودن خلاف واقع است، باید به خاطر تقیه افطار کند و بنابر احتیاط (واجب) باید قضای آن روز را بگیرد.