آيه الله جعفر سبحانى



عرش از نظر لغت و قرآن‏

 بررسى موارد استعمال عرش به ثبوت مى‏رساند كه يك معنا، بيشتر ندارد و همه معانى متعددى كه لغت نويسان براى آن ذكر كرده ‏اند، همگى به يك ريشه برگشته، در حقيقت از مصاديق آن معناى اصيل هستند.

ابن فارس در المقاييس
   
يكى از مشكلات هر زبان و به خصوص زبان عربى كه مملو از مجاز و كنايه است شناسايى ريشه معانى مختلف يك لفظ است. چه بسا يك فرد غير وارد، در آغاز كار تصور مى‏نمايد كه يك لفظ داراى معانى مختلف بوده و هر كدام وضع خاصى دارند، ولى پس از بررسى ريشه آنها، روشن مى‏شود كه لفظ مزبور يك معنا بيش نداشته و معانى ديگر از مشتقات آن هستند و به مناسبت‏هايى در آنها به كار رفته‏اند. در ميان فرهنگ‏هاى زيادى كه براى لغت عرب نوشته شده است المقاييس بهترين كتابى است كه براى ريشه‏ شناسى و تشخيص معانى واقعى الفاظ عرب تاليف يافته است مولف آن احمد بن فارس بن زكريا از لغت شناسان بزرگ زبان عرب در قرن چهارم اسلامى بوده و در سال 395 در گذشته است. اين اثر نفيس در شش جلد در مصر چاپ شده است و مطالعه آن را به كسانى كه علاقه مندند معانى اصيل الفاظ قرآن را در روز نزول آن به دست آورند توصيه مى‏نماييم و به نظر ما ريشه‏شناسى يكى از كليدهاى مهم براى فهم بسيارى از آيات قرآن است.
مى‏ نويسد:

عرش از نظر معنا ريشه واحدى دارد و عرب، سقف ساختمان و هر نوع سايه بانى را عرش مى ‏گويند از اين نظر مى‏ بينيم كه عرش و عريش در موارد زير به كار رفته‏ اند:

1. عريش: سايبانى است كه از چوب و شاخ و برگ درخت ساخته مى‏ شود و انصار در جنگ بدر به پيامبر گفتند: الا نبنى عليك عريشا؛ آيا اجازه مى‏ دهيد براى شما سايبانى به پا كنيم؟.

2. عريش: كجاوه و محمل زنان كه شبيه به داربست انگور است. (راغب، مفردات، ص 339. راغب، معناى اصيل عرش را خانه سقف دار گرفته است نه خود سقف و ارتفاع، سپس با آيه و هى خاويه على عروشها استدلال نموده است ولى عبارت المقاييس دقيق‏تر است. )

3. عرش: داربست انگور. عرب به بالا بردن شاخه‏ هاى تاك و بستن آن به داربست مى‏ گويد: تعريش الكرم.

4. عرش: سقف خانه. سپس مى‏ گويد: هر بنايى كه اثر سايبانى داشته باشد، به آن عرش مى‏ گويند.

دقت در معانى آياتى كه لفظ عرش در آنها به كار رفته اين نظر را تاييد مى‏ كند؛ زيرا در آيات زير، لفظ عرش در سقف و بناهاى بلند به كار رفته است، مانند

و دمرنا ما كان يصنع فرعون و قومه و ما كانوا يعرشون؛ (اعراف (7) آيه 137. )

آن چه را فرعون و قوم او مى ‏ساختند و خانه ‏هايى كه بالا مى‏ بردند نابود كرديم.

.... آن اتخذى من الجبال بيوتا و من الشجر و مما يعرشون؛ (نحل (16) آيه 68. )

به زنبور عسل الهام كرديم كه از كوه‏ها و درختان آن چه مردم مى‏ سازند براء خود لانه گيرد.

او كالذى مر على قربه و هى خاويه على عروشها....؛ ( بقره (2) آيه 259. )

يا به سان كسى كه از دهكده ‏اى عبور كرد كه خانه‏ هاى آن فرو ريخته بود.