صفت مشبهه

[گل مريم]

صفت مشبّهه:

و آن اسمى است كه دلالت كند بر صفتى و صاحبش و ثبوت آن صفت براى آن؛

و غالب در آن اين است كه هست به معناى فاعل؛ مانند: كريم، شجاع و. . . و بودنش به معناى مفعول مانند «عَليل» كم است.

و صفت مشبهه ساخته مى‌شود از فعل لازم فقط
پس از ثلاثى مجرد مى‌آيد بر وزن «أَفْعَل» به شرط اينكه باشد فعل، دلالت‌كننده بر رنگ يا عيب يا زينت؛

مانند: حَمُرَ-أَحْمَر، عَرَجَ-أَعْرَج، بَلِجَ-أَبْلَج.

شرح:

سومين مشتق از مشتقات هشت‌گانه، صفت مشبهه است. در تعريف صفت مشبّهه بايد قيودى آورده شود تا با هفت مشتق ديگر؛ يعنى اسم فاعل، اسم مفعول، اسم تفضيل، صيغه مبالغه، اسم مكان، اسم زمان و اسم آلة فرق پيدا كند.

درباره‌ى صفت مشبّهه مسايل زير لازم است بحث شود:
تعريف صفت مشبّهه،
ساخت صفت مشبّهه،
ضمائر صفت مشبّهه،
اعلال صفت مشبّهه،

صفت مشبّهه اسمى است كه دلالت كند بر صفتى و صاحبش و ثبوت آن صفت براى صاحب صفت در تعريف اسم فاعل و مفعول قيد حدوث اخذ شده بود؛ ولى در تعريف صفت مشبهه قيد ثبوت. (ثبوت يعنى وجود داشتن صفت در صاحب صفت مطلقاً بدون تقييد به زمان خاصى.)

بنابراين هراسمى كه از ثلاثى مجرد گرفته شود و به معناى فاعل باشد، ولى بر وزن فاعل نباشد و دالّ بر ثبوت باشد، صفت مشبهه به شمار مى‌آيد.

(پس فرق اساسى بين اسم فاعل و صفت مشبهه حدوث و ثبوت است نه وزن) .

صفت مشبهه غالباً به معناى فاعل است؛ مانند: كريم، شجاع كه به معناى صاحب الكَرَم و صاحب الشجاعة هستند و بودن صفت مشبهه به معناى مفعول مانند «عَليل» و «جريح» (كه به معناى معلول و مجروح هستند) كم است.

صفت مشبهه فقط از فعل لازم ساخته مى‌شود (و اين يكى از فرق‌هاى صفت مشبهه با اسم فاعل است؛ زيرا اسم فاعل هم از فعل لازم ساخته مى‌شود و هم از فعل متعدى) .

ساخت صفت مشبهه از ثلاثى مجرد قياساً بر وزن «أَفْعَل» است به شرط اينكه فعل، بر رنگ يا عيب (ظاهرى) يا زينت (ظاهرى) دلالت كند؛

مانند: حَمُرَ-أَحْمَر، عَرَجَ-أَعْرَج، بَلِجَ-أَبْلَج.

مثال‌هاى ديگر: اَجْوَف (توخالى، معتل العين) . أَكمَه (كور مادرزاد) . أَبرَص (مبتلا به بَرَص يعنى پيسى) ،