دام عاشقى

[گل مريم]

دام عاشقى ((آزمايش و امتحان انسان در قرآن)) (پژوهشى پيرامون ابتلا در كلام وحى)
مؤلف : سيد جعفر موسوى نسب

مقدمه

ابتلا يعنى جريان امتحان الهى به انسان ها كه از مهمترين مباحث قرآنى است و در آيات زيادى از آن سخن به ميان آمده است .
به دليل عموميت و فراگير بودن اين موضوع و نقش سازنده آن و موثر بودن آن در نگاه و نگرش انسان نسبت به پيامدهاى زندگى و حوادث جارى اين بحث همواره در ميان كسانى كه تفكر توحيدى و قرآنى داشته اند، به صورت يك بحث هميشه زنده ، مطرح بوده و هست . اين تاثيرگذارى و ارتباط ارزش بحث را مضاعف و ضرورت طرح و برسى آن را تبيين مى كند در اين خصوص گرچه برخى از مفسرين ذيل آيات مربوط به اين موضوع ، بطور پراكنده ، اجمالا بحث نموده اند ولى هنوز متاءسفانه تحقيق جامع و بحث جدى و قابل توجهى در اين زمينه صورت نگرفته است و كتاب مستقلى كه با نگاه خاص قرآنى نسبت به اين بحث پرداخته باشد، وجود ندارد.
آنچه در پى مى آيد تلاش مختصرى است كه نگارنده به سهم خود سعى نموده است با تدبير در آيات و بهره گيرى از اين مائده آسمانى در حد توان ، به اين بحث اهتمام ورزد تا شايد در پرتو انوار معارف قرآن ، كسب بصيرت نموده و مورد عنايت صاحب قرآن و خليفة الرحمن (عج ) قرار گيرد.
ياءيها العزيز مسنا و اءهلنا الضر و جئنا ببضعة مزجاة فاءوف لنا الكيل و تصدق علينا ان الله يجزى المتصدقين .⁽¹⁾

در رابطه با اين نوشتار و سير مباحث مطرح در آن ، چند نكته قابل يادآورى است كه ذيلا اشاره مى گردد.

1. با توجه به عنايت خاصى كه قرآن كريم نسبت به اين موضوع دارد و آن را به طور گسترده در ضمن آيات متعددى مطرح نموده است ، طبيعى است كه پرداختن به مجموع اين آيات هم با بررسى ابعاد بحث ، نياز به يك بحث مستقل روائى ، ادبى ، تاريخى ، فلسفى ، كلامى و تفسيرى دارد كه خارج از رسالت اين مختصر بوده و مستلزم تدوين كتابها است . ناگزير با نگاه گزينشى نسبت به آيات ، به طرح محورهاى اساسى بحث در اين جا اكتفا گرديده و مهمترين نكات تفسيرى و تحليلى بحث ، مورد توجه قرار گرفته و در پنج فصل تقديم شده است .

2. به لحاظ اينكه تكيه گاه اصلى در اين تحقيق ، تمركز به متن آيات و استدلالات قرآنى است لذا از نقل تمامى آراء و نظرات مفسرين خوددارى شده و سعى شده است ضمن اينكه سير فهم نگارنده ، نكات معرفتى و جنبه هاى تحليلى بحث نيز تبيين گردد.

3. براى اينكه ديدگاه قرآن در رابطه با مطالب مطرح در اين موضوع ، روشن شود، لازم است كه قبل از هر چيز - برداشتها و نتيجه گيريهاى مستند به ظاهر و جمع بندى آيات مربوط باشد كه اين شيوه در روند بحث لحاظ گرديده است زيرا در حوزه تفسير و فهم آيات ، بيشترين نياز ما را خود قرآن تامين مى كند چون با توجه به پيوستگى و هماهنگى عجيبى كه ميان آيات ، حاكم است ، قرآن خود توضيح و تفسير خود را بعهده دارد - ينطق بعضه بعضه و يشهد بعضه على بعض ⁽²⁾ البته بكارگيرى اين روش (تفسير قرآن به قرآن ) مستلزم داشتن شرايط و رعايت ضوابط خاصى است كه حداقل بايد استنتاجات اولا مبتنى بر روشمندى و مستندسازى باشد. ثانيا - هماهنگ با دلالت ظاهر آيات باشد و حداقل تعارض با ظاهر آيات نداشته باشد چون عدم تعارض با ظاهر آيات شرط صحت برداشت است .

به هر حال اين روش مطمئن ترين راه براى فهم آيات است چه اينكه بارزترين روش تفسيرى اهلبيت عليهم السلام نيز استمداد و استناد به آيات بوده است و از مقام تفسير، سيره اهلبيت عليهم السلام اين بوده است كه اين روش را به پيروان تعليم دهند و نحوه استنباط از آيا را با استمداد از ساير آيات به آنها بياموزند.

بزرگان اهل تفسير از علماء شيعه نيز با الهام از روش قرآنى اهل بيت عليهم السلام اين راه را پيموده اند و نسبت به نقش خود قرآن در فهم قرآن توجه خاصى داشته اند كه در اين ميان تلاش مرحوم علامه طباطبائى رضى الله عنه بيش از همه بوده است . ايشان تفسير وزن ((الميزان )) را بر اساس ‍ روش تفسير قرآن به قرآن عرضه نموده و افق هاى جديدى را در آسمان معارف قرآن ، فراروى قرآن پژوهان گشوده اند و به عنوان شاخص ترين چهره در اين عرصه درخشيدند. تلاشها و برجستگى هاى علمى اين مرد بزرگ موجب شد كه شخصيت معنوى او در مراكز علمى جهان موثر و جاويدانه پيدا كند.

و رجال علمى و انديشمندان معاصر و آينده جهان اسلام را مديون افكار و انديشه هاى ناب خود نمايد. و آنچه مهم است . شناخت ضوابط و اصول استنباط صحيح از آيات و بكارگيرى اين ضوابط و روشها بعنوان ابزار و كليد فهم قرآن است تا تفسير صحيح و مستند از تفسير به راءى متمايز گردد و از تحميل بافته هاى ذهنى بر آيات جلوگيرى گردد.

4. مطالب و موضوعاتى كه به نحوى مرتبط با موضوع ((ابتلا)) است و نكات تربيتى و سازنده آن باعث تعميق و غناى بحث مى شود نيز مورد عنايت بوده و احيانا در قالب پرسش و پاسخ مطرح و به مقدار لازم مسائل مرتبط بحث مورد توجه قرار گرفته است . الحمد لله رب العالمين و العاقبة للمتقين .

   

1- يوسف ، آيه 88.
2- نهج البلاغه خطبه ، 133.