جهاد در قرآن‏

[گل مريم]

نام كتاب: جهاد در قرآن.
نام نويسنده: آيه الله سيد حسن طاهرى خرم آبادى‏

تفسير آيات جهاد



از جمله مسائلى كه در قرآن از اهميت زيادى برخوردار است مساله جهاد است. جهاد از جهد و يا جهد به معناى طاقت و مشقت گرفته شده است.

راغب اصفهانى در مفردات مى ‏گويد: الجهاد استفراغ الوسع فى مدافعه العدو؛ جهاد به نهايت رساندن تمام قدرت و توان است در دفاع از دشمن.

به هر حال، معناى جهاد، تلاش و كوششى است كه همراه با مشقت باشد. آيات قرآن نيز روشنگر همين معناست:


و وصينا الانسان بوالديه حسنا و ان جاهداك لتشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما^{(عنكبوت (29) آيه 8. )}؛

انسان را سفارش نموديم كه با پدر و مادر به نيكى رفتار كند و اگر آنان تلاش و كوشش كردند تا تو را از راه صحيح توحيد به شرك گرايش دهند، پس آنان را فرمانبردار مباش.

با توجه به معنا و مفهوم گسترده جهاد، آن را به دو نوع جهاد با نفس يا خود سازى و جهاد با دشمن تقسيم مى كنند و در گفتار معصومان - سلام الله عليهم اجمعين - نيز به اين دو نوع جهاد اشاره شده است.
دو فصل جهاد با نفس و جهاد با دشمن در كتاب‏هاى حديث وجود دارد و همان گونه كه جهاد و مبارزه با دشمن مشكلات و رنج و مشقت دارد، جهاد با هوى و هوس‏هاى حيوانى نيز رنج و دشوارى‏ هاى فراوانى دارد.
آنانى كه خود را در مسير خود سازى قرار داده ‏اند، تحمل مشقات را ضرورى مى‏ شمارند؛ چرا كه ميزان موفقيت انسان‏ها در مبارزه با دشمن، بستگى دارد به مقدار خود سازى و پشت پا زدن آنان به آنچه موجب پاى بندى انسان هاست. انسان‏هاى تن پرور و عافيت طلب، هرگز براى وارد شدن در صحنه نبرد آمادگى لازم را ندارد و چون هيچ هدفى جز منافع شخصى و كسب لذت‏هاى حيوانى و بهتر زيستن ندارند، از اين رو، هيچ گاه با عشق و شوق در ميدان مبارزه با دشمن پا نيم گذارند و خود را با خطر رو به رو نمى‏ سازد.

انسان از خود گذشته‏ اى بايد تا جان و مال خويش را در طبق اخلاص بگذارد و در راه الله جانبازى كند. و بر همين اساس است كه در كلام پيامبر (صل الله عليه و آله و سلم) جهاد با نفس، جهاد بزرگ‏تر ناميده شده است.

[گل مريم]

جهاد در قرآن‏

در قرآن از جهاد با دو واژه ياد شده است:

يكى واژه جهاد و ديگرى قتال، (جنگيدن) است.

واژه جهاد - كه به معناى تلاش و كوشش است -، تمام اقسام جهاد و شيوه‏ هاى مبارزه با دشمن را (چه دشمن باطنى، (نفس)، و چه دشمن ظاهرى، و چه جهاد با مال، بيان، قلم، و....) شامل مى‏ شود و اختصاص به نوع خاصى ندارد مگر آن كه شواهد به قراينى در كلام باشد كه آن را به نوع خاصى اختصاص دهد؛

ولى واژه قتال به نوع خاصى از جهاد گفته مى‏ شود كه همان جنگيدن با دشمن ظاهرى است.

قرآن موضوعات و مسائل بسيارى را با يكى از اين دو واژه مطرح ساخته كه از جمله آنها امور زير است:

1. فرمان جهاد و نكوهش از ترك آن؛
2 علل عشق به جهاد و علل فرار از جهاد؛
3. انگيزه جهاد در اسلام؛
4. شرايط پيروزى.

[گل مريم]

فرمان جهاد در قرآن‏

در ترغيب و تشويق و فرمان به جهاد، در قرآن آيات فراوانى آمده است كه براى نمونه به چند آيه اشاره مى‏ شود:

يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و ابتغوا اليه الوسيله و جاهدوا فى سبيله لعلكم تفلحون ^{(مائده (5) آيه 35. )}.


بعضى از اين آيات، مخاطب را پيامبر (صل الله عليه و آله و سلم) قرار داده و در واقع رهبر را به گرد آوردن مردم و حركت آنان براى مبارزه با دشمن مامور ساخته است؛ مانند آيه:

يا ايها النبى جاهد الكفار و المنافقين^{(توبه (9) آيه 73 و تحريم (66) آيه 9. )}؛

اى پيامبر با كفار و منافقان جهاد كن.

و آيه:

يا ايها النبى حرض المومنين على القتال ^{( انفال (8) آيه 65. )}؛

اى پيامبر! مومنان را بر كارزار كردن ترغيب نما.

[گل مريم]

در برخى از آيات نيز جامعه مومنان مورد خطاب قرار گرفته و دعوت به جهاد شده ‏اند؛ مانند آيه‏ اى كه مورد بحث است.

اين آيه مومنان را به سه موضوع اساسى فرمان مى‏ دهد:


موضوع اول، تقواست؛ يعنى خود نگه دارى از نافرمانى‏ ها، كج روى ‏ها و خارج شدن از مسير حق و صراط مستقيم و به تعبير ديگر، خود سازى و مجاهدت با هوى و هوس‏هاى نفسانى.


موضوع دوم طلب وسيله است؛ و ابتغوا اليه الوسيله؛ طلب كنيد به سوى او وسيله را
واژه وسيله به معناى رسيدن و وصل شدن به چيزى است كه با شوق و رغبت همراه است.

راغب اصفهانى در مفردات گويد:

الوسيله، التواصل الى الشى‏ء بر غبه و هى اخص من الوصيله، لتضمنها لمعنى الرغبه، قال تعالى: و ابتغوا اليه الوسيله. و حقيقه الوسيله الى الله، مراعاه سبيله بالعلم، و العباده، و تحرى مكارم الشريعه، و هى كالقربه؛

وسيله، وصل شدن به چيزى است كه رغبت و چون خصوصيت رغبت و علاقه در آن منظور است،
لذا اخص از وصيله (با صاد) - كه هر نوع اتصال را شامل است - مى‏ باشد و حقيقت وسيله به سوى خدا كه در آيه بدان امر شده، مراعات راه خدا با علم و عبادت و منصف شدن به فضايل و اخلاق بزرگ شريعت است و وسيله مانند قرب و نزديك شدن است كه با عمل صالح و عبادت حاصل مى‏ شود.

[گل مريم]

شيخ طوسى (قدس سره) در تبيان در تفسير اين آيه مى‏گويد:
توسلت اليك اى تقربت؛
يعنى به تو نزديك شدم.
و معناى آيه اين است: طلب كنيد به سوى او وسيله را، يعنى قربت را.
بنابر آنچه را كه راغب و شيخ طوسى، و ديگر مفسران گفته‏ اند، معناى آيه اين مى‏ شود: نزديك شدن و قرب به خداوند را طلب كنيد.

بعضى ديگر وسيله را ما يتوصل به الى الشى‏ء و يتقرب به اليه معنا كرده ‏اند؛ يعنى چيزى كه سبب وصل و قرب مى‏ شود؛ همان معنا و مفهومى كه در زبان فارسى از كلمه وسيله منظور است و گفته مى ‏شود وسيله رفتن، وسيله راه و وسايل كار، يعنى مقدمه و ابزار رسيدن به هدف.

ابن منظور در كتاب لسان العرب مى‏ نويسد:

الوسيله فى الاصل ما يتوصل به الى الشى‏ء و يتقرب به اليه و وسل فلان الى الله وسيله اذا عمل عملا تقرب به اليه؛


وسيله در اصل چيزى است كه با آن به چيزى ديگر رسيده مى‏ شود و نزديك به او مى ‏گردد و آن گاه كه انسان عملى انجام دهد كه به واسطه آن نزديك به خداوند شود گفته مى‏ شود: وسل فلان الى الله وسيله.

در اقرب الموارد آمده است:
الوسيله ما يتقرب به الى الغير؛

وسيله چيزى است كه به سبب آن به غير نزديك مى ‏شود.


بنابراين، منظور از آيه اين است كه طلب كنيد به سوى خدا آنچه سبب قرب و نزديكى شما به او مى‏ گردد. مقصود در هر دو معنا يكى است؛ چه گفته شود: طلب كنيد قرب و نزديكى به او را، و چه گفته شود: طلب كنيد چيزى را كه موجب قرب و نزديكى به او مى‏ شود.

[گل مريم]

ائمه معصوم (عليه السلام)، وسائل الى الله‏

در پاره ‏اى از روايات، اين آيه بر ائمه تطبيق شده است و آنان را وسيله الى الله ناميده؛ مانند حديثى كه ابن شهر آشوب نقل مى‏ كند:

قال امير المومنين (عليه السلام) فى قوله تعالى: و ابتغوا اليه الوسيله انا وسيله ^{( تفسير برهان، ج 1، ص 469. )}

امير المومنين (عليه السلام) در بيان و ابتغوا اليه الوسيله فرمود: من وسيله خداوند هستم.



و در عيون اخبار الرضا از على بن موسى الرضا (عليه السلام) و ايشان، از پيامبر اكرم (صل الله عليه و آله و سلم) نقل مى ‏كند:


الائمه من ولد الحسين (عليه السلام)، من اطاعهم فقد اطاع الله، و من عصاهم فقد عصى الله، هم العروه الوئقى و هم الوسيله الى الله تعالى؛

امامان از فرزندان حسين هستند، هر كس از آنان اطاعت كند خداوند را اطاعت نموده و هركس كه آنان را نافرمانى نمايد خدا را نافرمانى كرده است، آنان دستگيره محكم الهى هستند و وسيله به سوى خداوند.



در اين روايت، گرچه آيه را ذكر نكرده است، ولى، بعيد نيست اشاره به همان آيه باشد. در تفسير قمى آيه چنين تفسير شده است:
تقربوا اليه بالامام؛

نزديك شويد به سوى او به وسيله امام.



منظور از اين روايات تطبيق آيه بر امام است؛ يعنى يكى از روشن‏ترين و كامل‏ترين مصاديق وسيله، ائمه هستند كه موجب قرب و نزديك شدن انسان‏ها به خدا مى‏ شوند و اساساً اگر رهبرى و امامت ائمه معصوم (عليه السلام) نباشد، قرب به خدا حاصل نمى‏ شود، همان گونه كه در روايات متعدد مساله ولايت، شرط قبولى اعمال قرار داده شده است‏^{(وسائل الشيعه، ج 1، ابواب مقدمات عبادت. )}.

[گل مريم]

وسيله يا درجه ‏اى از درجات بهشت‏

در برخى از روايات شيعه و سنى وارد شده است كه وسيله نام يكى از عالى‏ترين منازل و درجات بهشت است. در روضه كافى خطبه ‏اى از امير المؤمنان على (عليه السلام) نقل شده با نام خطبه وسيله چرا كه خصوصيات وسيله يكى از منازل و درجات بهشتى است، در آن بيان شده است. حضرت در ابتداى اين خطبه مى‏ فرمايد:

ايها الناس، ان الله عزوجل وعد نبيه محمدا (صل الله عليه و آله و سلم) الوسيله، و وعده الحق و لن يخلف الله وعده الا و ان الوسيله اعلى درج الجنه^{(نور الثقلين، ج 1، ص 518، ح 175.)}؛

اى مردم! به درستى كه خداوند وعده داده است به پيامبرش محمد (صل الله عليه و آله و سلم) وسيله را، و وعده خداوند حق است و خداوند از وعده خود تخلف نمى ‏كند. آگاه باشيد كه وسيله، عالى‏ترين درجات بهشت است.


سپس اوصاف آن را شرح مى ‏دهد.


همچنين از رسول خدا (صل الله عليه و آله و سلم) روايت شده كه فرمود:
سلوا الله الوسيله؛ فانها درجه فى الجنه لاينالها الا عبد واحد، و ارجوا ان اكون اناهو^{( مجمع البيان، ج 3، ص 189. )}؛

از خدا براى من وسيله را بخواهيد، زيرا آن، درجه‏ اى است در بهشت كه نمى‏ رسد به آن، مگر يكى از بندگان خدا، و اميدوارم كه آن بنده من باشم.


در يكى از دعاها هم مى‏ خوانيم: واعط محمدا الوسيله؛ عطا فرمابه محمد وسيله را.


ولى بايد توجه داشت كه اين معنا نيز با معناى آيه تنافى ندارد؛ زيرا اين درجه اعلا كه در بهشت براى پيامبر هست، تجسم همان مقام قرب و نزديكى پيامبر به خداوند است كه قهراً مقام رسول را هيچ كس نخواهد داشت، و ما هم كه از براى رسول اين مقام را طلب مى‏كنيم، با اين دعا، براى خود ارزشى در درگاه الهى مى‏ يابيم، همانند ديگر دعاها و طلب رحمت‏هايى كه براى رسول خدا مى‏ كنيم.


موضوع سوم در آيه، جهاد در راه خداست كه هم شامل جهاد با نفس مى‏ شود و هم جهاد با دشمن.

[گل مريم]

رابطه سه موضوع در آيه‏

از ديدگاه برخى مفسران، رابطه اين سه موضوع از قبيل ذكر خاص بعد از عام است؛ زيرا تقوا مفهومى است عام كه شامل قرب و وسايل قرب الى الله مى‏ شود و وسيله كه به معناى تقرب يا وسيله تقرب است شامل جهاد و غير جهاد از اعمال عبادى ديگر مى ‏شود

و جهاد اخص از وسيله است همان گونه كه وسيله اخص از تقواست، و چون وسيله و جهاد از اهميت خاصى برخوردارند، جداگانه ذكر شده ‏اند؛

ولى مى‏ توان گفت كه اين سه موضوع هر كدام مقدمه و راه براى ديگرى است؛ زيرا قدم اول براى رسيدن به حق، خود سازى و پاك ساختن صفحه دل از كدورت‏ها و تيره ‏گى ‏هايى است كه به دنبال نافرمانى‏ ها و گناهان در آن پديد آمده است و تا انسان خود را از بند و قيد اسارت هوى و هوس‏ها و شياطين رهايى نبخشد و فكر و دل خود را از آلودگى‏ ها، حسدها، بغض‏ها، كينه‏ ها و علاقه‏ هاى گوناگون دست و پاگير مادى پاك نسازد و خلاصه جهت و هدف را براى خود در ايده و عمل انتخاب نكند، نمى‏ تواند به سوى خدا راه يابد و به مقام قرب برسد.

پس بايد نخست ملكه تقوا در انسان پديد آيد تا بتواند در مسير حركت و سير الى الله قرار گيرد. (گر چه تقوا خود نيز بعضى از درجات قرب به خدا را شامل است، ولى با دارا بودن مقام تقوا همه درجات قرب پيموده نمى ‏شود) و با تقوا خود را پاك سازد و عشق و شوق خدا در فكر و روانش شعله ور شود، آماده جانبازى و فداكارى در راه معشوق و معبود مى‏ شود،

و تا انسانى از خود و لذت هايش براى خدا نگذرد و علاقه به خدا را بر علاقه ‏هاى ديگر ترجيح ندهد، در مقام مجاهد بر نمى‏ آيد؛ زيرا منظور از جهاد آن فداكارى و كوششى است كه تنها براى خدا انجام شود و هدف و انگيزه ديگرى جز او در كار نباشد.

از اين رو، پس از بيان دو موضوع خود سازى و خداجويى با جمله و جاهدوا فى سبيله فرمان جهاد مى‏ دهد.

سپس به عنوان نتيجه آن سه مى‏ فرمايد: لعلكم تفلحون يعنى به دنبال تقوا و خود سازى، قرب به خداوند و جهاد در راه خدا، ظفر و پيروزى و رسيدن به جامعه ايده آل خواهد بود؛ جامعه ‏اى كه در آن عدالت، تقوا، قرب به خدا وجود دارد و زمينه شكوفايى و پرورش استعدادهاى مادى و معنوى نير در آن مهياست.

انفروا خفافا و ثقالا و جاهدوا باموالكم و انفسكم فى سبيل الله ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون^{(توبه (9) آيه 41.)}؛

كوچ كنيد، چه آسان باشد چه دشوار و جهاد كنيد با مال‏ها و جان‏هاى خود در راه خدا، اين براى شما بهتر است اگر آگاه باشيد.