نگاهی به اسرار و معارف حج

[ملکوت]

پدید آورنده : محمد نقدی ،


احرام، آغاز راه


در شرق و غرب عالم، اماکن و آثار تاریخی و مقدس بسیاری هستند که به خاطر قدمت و عظمتشان، از ویژگی هایی برخوردارند و هر سال میلیون ها نفر را، از سراسر جهان، با هر آیین و مسلک و هر موقعیت و منصبِ اجتماعی، برای دیدن خود جذب می کنند؛ اما برای ورود به محدوده آنها و دیدنشان، آداب و احکام خاصی وضع نشده و برای هیچ کس منعی وجود ندارد.از میان همه این آثار تاریخی، خانه «کعبه» و شهر تاریخی «مکه» و «مدینه» امتیازی ویژه دارند؛ به طوری که همه ساله در ایامی خاص و محدود، از جای جایِ جهان، میلیون ها انسانِ واله و مشتاق، از هوا، دریا و صحرا، سواره و پیاده و به هر طریق با به جان خریدن سختی های بسیار، برای انجام مراسمِ با شکوه حج و زیارت خانه خدا، در یک همایش پرشکوه و دیدنی، تصویری مجسم از صحرای محشر را در بیابان های خشک و سوزان مکه و در ساده ترین شکل ممکن، جلوی دیدگان جهانیان به تماشا می گذارند.



از آغاز پیدایش انسان تاکنون، در هیچ آیین و مذهبی و از سوی هیچ قدرتی، امکان به وجود آوردن مراسمی چون این همایش عظیم وجود نداشته و نخواهد داشت.با این که از میان همه ادیان، تنها مسلمانان حق ورود به مکه و مدینه را دارند و امروز جمعیت جهان به پنج میلیارد نفر می رسد که تنها یک میلیارد (و شاید کمی بیش از یک میلیارد) آن را مسلمانان تشکیل می دهند، اما هر ساله این مراسم، با شکوه تر از سال های گذشته برگزار می شود. راستی چرا؟راز و رمز این حماسه پرشکوه و فرق آن با سایر اماکن و آثار تاریخی را شاید بتوان در موارد ذیل جست و جو کرد:


1. زیارت و دیدار هیچ مکانی ـ هر اندازه مهم ـ در طول عمر برای انسان واجب نیست مگر خانه خدا


2. یگانه محلّ امن عالم، شهر مکه است که همه موجودات حتی حیوانات هم آن جا در امانند و هیچ کس حق ندارد حتی مورچه ای را آزار دهد، شاخه درختی را بشکند و یا گیاهی را لگدمال کند!


3. اماکن تاریخیِ دیگر را ممکن است برای دیدار بزرگان و میهمانان ویژه خلوت کنند، اما در مکه و حرم امن الهی، همه میهمانان ویژه اند، پادشاه و گدا، عالم و جاهل، فقیر و غنی، قوی و ضعیف، همه با هم، مثل هم، در کنار هم، با یک لباس و یک سخن، در گرد خانه معبود در حرکتند و به راز و نیاز مشغول.


4. اگر نگوییم هدف از دیدن آثار و اماکن تاریخی در سراسر جهان به خاطر جذبه های ظاهری و پی بردن به قدرت و هنرنمایی پیشینیان و نشانه های تمدن و فرهنگ ملل مختلف است و نه انگیزه های معنوی، بی شک در بیشتر آنها این جنبه در مدّ نظر است؛ اما به عکس، در کوچ به سرزمین وحی و حضور در مکه و مدینه، تنها و تنها، انگیزه های معنوی هدف است و تبلور آن را می توان در مشاعر ومواقف، با دیدن آیات و نشانه های الهی و اوج عبودیت بنده در برابر خالق یکتا، رهایی انسان از همه چیز و همه کس حتی خودش، پیوستن او به خدا و ابدیت کاملاً لمس و احساس نمود.

[ملکوت]

وقتی با همه هول و هراسی که در دل داری حرکت را آغاز نمودی، پس از چند ساعت طی مسیر در تاریکی شب، به صورت پیاده یا سواره ـ که هر کدام برای خود راه های جداگانه ای دارند ـ به سرزمین پهناور و وسیع مشعرالحرام می رسی و چشمانت به انبوه جمعیتی از ملیت های مختلف می افتد که در زیر برق نورافکن ها و در دل شب با زبان های مختلف و حالات گوناگون مشغول نماز، دعا و نیایش هستند. با دیدن این منظره روحانی حال عجیبی به تو دست می دهد.در این جا برخلاف سایر مواقف، تنها و بریده از هم میهنان، با جمعی محدود به جایی رسیده ای که اطرافت را کسانی گرفته اند که نه با زبان آنها آشنایی و نه با خودشان. به هر سو نگاه می کنی، هر کسی با روشی مشغول راز و نیاز و عبادت است. برخی نشسته، برخی ایستاده، عده ای خوابند و برخی هم متحیر چشم به دیگران دوخته اند.

آن شب، شبی خاطره انگیز و فراموش نشدنی است. به صبحگاهان که نزدیک می شوی، گویی برفی سنگین باریده و همه دشت را تا دامنه تپه ها سفیدی پوشانده است. جز برق و بوق ماشین ها که گاهی تمرکز تو را به هم می زند چیزی نمی بینی و نمی شنوی. با طلوع آفتاب، دوباره جمعیت از جاکنده می شود تا به سوی منا، سرزمین آرزوها کوچ کند.

در روایت آمده است: حشرات و جانوران مشعرالحرام از همه بیابان ها بیشتر است، اما از شب نهم منادی الهی فریاد می زند: ای گروه حشرات و جانوران! میهمانان و زائران الهی در راهند، از آنها دور شوید. با شنیدن این ندا همه جانوران و حشرات در زوایای کوه ها پنهان می شوند و زمانی که حجاج از آن جا کوچ می کنند دوباره به جای خود باز می گردند.کلام را با فرازی از یکی از دعاهای معصوم در این سرزمین، پایان می بریم:«خداوندا! تو بهترین کسی هستی که باید از او حاجت طلب کنیم و تو بهترین کسی هستی که باید او را بخوانیم، و تو بهترین موجودی هستی که باید از او چیزی خواست. برای هر کسی که به سوی چون تو کوچ کند بهره و جایزه ای است. پس جایزه و هدیه مرا، هم در این جا و هم در وطنم، آمرزش گناهم قرار ده، و توشه کم مرا به رحمت گسترده ات بپذیر، که تو بهترین و مهربان ترینی.»

[ملکوت]

رمی جمرات، طرد شیطان ها

پس از ورود به سرزمین مِنا، واجب است تمام حاجیانی که از سراسر جهان در این جا گردآمده اند، از آغاز طلوع تا غروب آفتاب و برخی تا قبل از نیمه شب، جمره عقبه را رمی کنند.رمی به معنای پرتاب است. جمره عقبه یکی از جمرات سه گانه است.هر یک از جمرات سه گانه به صورت ستونی چهارگوش است از سنگ های برهم چیده شده، با ملاطی از سیمان که چهار طرفش باز است. اطراف هر یک از جمرات را مانند حوض و کاسه ای بزرگ به ارتفاع 30/1 متر برای جمع شدن سنگ ریزه ها ساخته اند.جمره به معنی سنگ ریزه و یا محل سنگ ریزه هایی است که حجاج پرتاب می کنند.

تعداد سنگ ریزه هایی که هر حاجی باید روز اوّل رمی کند، هفت عدد است که جزئیات و احکام آن در کتاب های مناسک مراجع عظام به تفصیل بیان شده است.آنچه اکنون درصدد بیانِ آن هستیم، اصل معنای «رمی جمره»، «سابقه تاریخی» این عمل و «نقش تربیتی» آن در زندگی و عمل هر زائر است.

درباره رمی جمرات، مشهور است که حضرت ابراهیم خلیل وقتی از طرف خداوند مأمور گشت که فرزندش اسماعیل را در سرزمین منا قربانی کند، هنگامی که برای انجام فرمان الهی در آن جا حاضر شد، در سه مکان، شیطان در قیاقه ناصحی دلسوز بر سر راه او سبز شد و می خواست او را از این کار باز دارد. اما ابراهیم علیه السلام در هر سه موضع او را رمی کرد. این نقل، منافات ندارد با مستندات تاریخی دیگری که می گوید: اولین کسی که در این سرزمین شیطان را رمی کرد حضرت آدم بود.(12)و در برخی از نقل های تاریخی آمده است که در محل جمرات سه گانه فعلی، در زمان جاهلیت و صدر اسلام بت هایی نصب بوده که آنها را رمی می کرده اند.(13)هر کدام از موارد سه گانه فوق مبنای کار رمی و طرد شیطان باشد، درسی است که هر مسلمانی باید با تمرین عملی، هم در وجود و هم در ذهن خود، آن را زنده نگه دارد و بداند که همواره باید با شیطان در نبرد باشد.

در احکام و کیفیت انجام رمی، آمده است که: گذشته از قصد قربت و نیت صحیح، با سنگ های پاک که هر کدام به منزله تیری هستند، روبه قبله بایستد با قصد قربت و با گفتن بسم اللّه و تکبیر، هر کدام از سنگ ها را پرتاب کنید. باید مواظب باشید که حتماً سنگ به جمره اصابت کند.حجاج پس از اطمینان از اصابت سنگ های خود و انجام این فریضه مقدّس، نسبت به انجام وظیفه احساس آرامش می کنند که شیطان را رمی کرده اند. گرچه این عمل را چون سایر اعمال از سر تسلیم و تعبد انجام می دهند، اما این روحیه بلند که پس از اعمال مختلف عبادی باید برای قبولی اعمال و تکمیل آن همواره خود را در معرض خطر ببینی و با شیطان مبارزه کنی، خود از بهترین رازهای عمل حج به شمار می رود.

هنگامی که موج میلیونی حجاج را در اطراف این ستون های سنگی، با فاصله چند متر می بینی که حلقه وار با ازدحام و فشردگی و با هیجانی خاص، عرق ریزان از صمیم جان و با همه قدرت، هر کدام به نوعی تلاش می کنند تا سنگ ریزه ها را که در حکم تیرهایی است، به سوی شیطان پرتاب کنند، این تصور در تو زنده می شود که گویی راستی با شیطان مواجه شده اند؛ به گونه ای که گویی او را می بینند و قصد دارند همه خطاهایی راکه در اثر وسوسه او در طول عمر و زندگی خود مرتکب شده اند تلافی کنند.

خوشا به حال کسانی که همیشه در این حال و هوا هستند و با مراقبت از نفس خود، همیشه و در همه جا شیاطین جن و انس را از خود طرد می کنند.

[ملکوت]

قربانی: بریدن گلوی آز و طمع

دومین عملی که واجب است حجاج در روز دهم ذی حجه در سرزمین منا انجام دهند، قربانی کردن است. این عمل را چون سایر مناسک حج، زن و مرد باید با قصد قربت و با شرایطی که در مناسک مراجع عظام تقلید بیان شده انجام دهند.سنّت قربانی کردن هم از یادگارهای به جامانده از حضرت ابراهیم خلیل است که پس از هجرت تاریخی اش به سرزمین مکه و ساختن خانه کعبه در آخرین آزمایشی که از جانب پروردگار برای او و همسر بردبار و با ایمانش هاجر و فرزند مطیع و فرمانبردارش اسماعیل پیش آمد به عنوان یک فریضه انجام داد.

در علّت و فلسفه این فریضه مقدس، گذشته از راز و رمزهای آشکار و پنهانی که وجود دارد، نوعی تکامل و رشد در اعمال انجام شده توسط هر زن و مرد مسلمان نیز به چشم می خورد.در تاریخ آمده است: حضرت ابراهیم خلیل که تا سنین پیری صاحب فرزندی نشده بود، به پیشنهاد همسرش ساره با هاجر ـ که کنیز جوانی بود ـ ازدواج کرد و خداوند از او فرزند پسری نصیبش کرد که اسماعیل نام گرفت. ابراهیم تازه داشت با او انس می گرفت که از جانب خدا مأمور شد اسماعیل را با مادرش به سرزمین خشک و سوزان حجاز ببرد و در آن جا سکنی دهد. پس از آن هجرتِ تاریخی، هرازگاه به دیدار آنها می شتافت، تا اینکه اسماعیل جوانی برومند شد که ابراهیم به کمک او خانه کعبه را ساخت. آنها خود اعمال حج را به جای آوردند و دیگران را هم به این فریضه مقدس فراخواندند.

ابراهیم پس از تحمل سختی های بسیار و مبارزاتی که با مشرکین و کفار در طول زندگی صد ساله اش پشت سر گذاشته بود، درست هنگامی که فرزند جوانش بهترین و شیرین ترین ایام زندگی خود را می گذراند، سخت ترین آزمون را تجربه کرد. او این بار از جانب خدا فرمان یافت که با دست خود فرزند جوانش را در راه دوست قربانی کند.ابراهیم در کمال تسلیم و رضا، مهیّای انجام تکلیف شد. همه چیز آماده شده بود و پدر و پسر راهیِ سرزمین منا یا قربانگاه شدند.

اسماعیل رو به قبله سر برزمین گذاشت و ابراهیم هم در اطاعت از امرِ حق، کارد بر گلوی فرزند گذاشت تا بدون تردید و دودلی تکلیف خود را انجام دهد که ناگاه ندا رسید: «ابراهیم تو مأموریتت را خوب انجام دادی دست نگه دار.»(14) و ابراهیم در کمال ناباوری قوچی را در چند قدمی خود دید که آماده ذبح شدن است. آری خداوند وقتی که اوج تسلیم و رضا را در وجود این پدر و پسر دید ذبیحه ای را به جای اسماعیل فرستاد و ابراهیم به لقب خلیل مفتخر شد.از آن زمان عمل قربانی کردن سنتی شد در اعمال حج که هرساله در این روز حجاج گوسفندی را قربانی می کنند.و امروز نوبت تو است تا خود را بیازمایی ـ که در مقام دوستی، اطاعت و تسلیم تا کجا قدم برمی داری. زمانی که ابراهیم از جگر گوشه اش می گذرد و حاضر است او را در راه دوست قربانی کند. آیا تو حاضری اندکی از مال خود را از روی رضا و تسلیم، بدون بخل و تنگ نظری از خود جدا کنی و با بریدن گلوی آز و طمع هدیه ای در خور را نثار دوست کنی؟!

همان گونه که خدا فرموده، از پوست و گوشت و خون آن چیزی به خدا نخواهد رسید. بلکه تقوا و پرهیزگاری و فرمانبرداری تو است که خدا را خشنود می کند و نردبان ترقی تو خواهد شد.(15)

[ملکوت]

حلق: اوج خضوع در برابر حق

سومین و آخرین عملی که حجاج روز دهم ذی حجه در سرزمین مِنا باید انجام دهند، عمل حلق یا تراشیدن موهای سر برای مردان و کوتاه کردن قدری از مو و ناخن برای زنان است.حاجی همان گونه که با آغاز سفر روحانی حج، از خانه و کاشانه خود دور شده، عادت مألوف را به هم زده و سختی های زیادی را تحمل نموده، با نزدیک شدن به مکه و مدینه و شروع اعمال و مناسک حج، سیرهایی دارد و مراحلی را به جهت رسیدن به کمال طی می کند و در هر مقامی برای خودسازی و تهذیب نفس گامی به پیش برمی دارد.

با بستن احرام، مبارزه خود را با شیطان و نفس سرکش آغاز می کند و با انجام هر کدام از فرایض حج به نوعی از بندی رهیده و دری از رحمت را به روی خود می گشاید.با مُحرِم شدن، بسیاری از کارها بر او حرام می شود و او با مراقبت از نفس خودش تلاش می کند کاری را بر خلاف رضای حضرت حق انجام ندهد.باطواف وگردیدن به دورخانه توحید، در عمل نشان می دهد که در این جهان تنها بر محور یک کانون باید چرخید و چون حضرت ابراهیم که پس از یک عمر مبارزه با شرک و بت پرستی در کمال تسلیم به دور حق گردید، اکنون او هم در اقتدا به اسوه پیامبران این معنای ژرف را دریافته و معبود و معشوق خود را تنها خدا دانسته، با طواف به دور خانه اش و با انابه و استغفار همچون فرشتگان از او طلب مغفرت می کند.

با پشت سر گذاشتن طواف در مقام ابراهیم پا در جای پای ابراهیم گذاشته و چون او رو به سوی خدا، نماز طواف را انجام می دهد. پس از نماز طواف هاجروار بین خوف و رجاء هفت بار با پای برهنه و با تذلل و خضوع بین کوه صفا و مروه، سعی را به جا می آورد و پس از سعی با تقصیر و زدودن آلودگی ها از خود، مرحله اول از فرایض حج تمتع را به پایان می برد و خود راآماده می کندتابارهای سنگین تر را بردارد. با فرا رسیدن روز هشتم ذی حجه کم کم آماده می شود تا احرام حج را ببندد. این بار ازشهرمکه وازمسجدالحرام محرم می شود و برای وقوف در عرفات، مشعر و منا و انجام اعمال حج تمتع خود را آماده می کند.

حاجی با خیل عظیم زائرانی که از سراسرجهان آمده اند،در زمان هایی محدود و معین، روز نهم را در سرزمین عرفات و شب دهم را در مشعرالحرام وقوف می کند و روز دهم وارد سرزمین منا می شود.در سرزمین منا و قربانگاه پس از طرد شیطان و رمی آن، ایثار و گذشت خود را در مصرف مال دنیا نشان داده و در راه دوست ذبیحه ای را قربانی می کند، و اکنون پس از طی همه مراحل و اعمال حج، نوبت به آزمایشی دیگر می رسد که یکباره پا روی هواهای نفسانی گذاشته به نوعی خود را بیازماید. او اکنون می خواهد با عمل حلق، زیباترین و آرمانی ترین گام را برای رام کردن نفس خویش بردارد و اوج عبودیت را رقم زند.

باید پذیرفت که مو یکی از مظاهر جمال برای هر مرد و زن است. در صدر اسلام یکی از علایم و نشانه های بردگان این بودکه موهای آنها را از بیخ می تراشیدند.و امروز حاجی می خواهد چون بردگان، با نشان دادن کمال بندگی این مظهر جمال را هم از خود دور کند و در جنگی مستقیم با شیطان، پیروز میدان باشد.

[ملکوت]

پی نوشتها:

1 ـ مستدرک وسائل الشیعه، ج 2، ص 145
2 ـ ابراهیم : 37
3 ـ اصول کافی، ج 4، ح 23
4 ـ وسائل الشیعه، ج 2، ص 330
5 ـ مائده : 97
6 ـ بقره : 125
7 ـ آل عمران : 96
8 ـ معجم البلدان، ج 4، ص 117
9 ـ همان.
10 ـ مستدرک الوسائل، ج 10، ص 26
11 ـ بقره : 198
12 ـ امام باقر علیه السلام .
13 ـ اخبار مکّه، ازرقی، ج 2، ص 176
14 ـ صافات : 105
15 ـ لَنْ یَنَالَ اللّه َ لُحُومُهَا وَلاَ دِمَاؤُهَا وَلَکِنْ یَنَالُهُ التَّقْوَی مِنْکُمْ ... حج : 37

منبع:پایگاه حوزه