فاعل (درس 39 کتاب نحو روان با حدیث و قرآن)

[هندیانی]

در این درس موارد زیر را میخوانید: لطفا روی موضوعات کلیک بفرمایید.

فاعل

حذف فاعل

حذف فعل


فاعلِ ضمير و اسم ظاهر


لغتِ «اَكَلُونى‏ اَلْبراغيثُ»

فاعل‏هاى مؤنث


وجوب تأنيث فعل


جواز تأنيث فعل


جاى‏گاه فعل، فاعل و مفعولٌ به


وجوب تقديم فاعل بر مفعولٌ به



وجوب تقديم مفعول بر فاعل


وجوب تقديم مفعولٌ به بر فعل و فاعل


فاعل حقيقى و مجازى


سؤال و تمرین

[هندیانی]

وجوب تقديم مفعول بر فاعل

در سه مورد واجب است مفعول بر فاعل مقدّم شود:

1- آن جا كه به فاعل ضميرى متصل شود كه آن ضمير به مفعول برگردد، مثل «اِذِ ابْتَلى اِبْراهيمَ رَبُّهُ»(58). «رَبُّهُ» فاعل است و ضميرى كه به آن متّصل گرديده به مفعول (اِبْراهيمَ) برگشته و چون ضمير به ماقبل خود بر مى‏ گردد پس بايد مفعول (اِبْراهيمَ) مقدّم شود.(59)

2- آن جا كه فاعل به وسيله «اِنَّما» محصور شود، مثل «اِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ»(60)، كلمه «اَلْعُلَماءُ» فاعل و محصور است و بايد مؤخّر شود و در نتيجه «اَللَّهَ» كه مفعول است مقدّم گردد.

3- آن جا كه مفعول، ضمير متّصل و فاعل، اسم ظاهر باشد، مثل «ضَرَبَنى‏ زَيْدٌ» كه ضمير متّصل در «ضَرَبَنى‏» (ياء) مفعولٌ به است وتقديم آن بر «زَيْدٌ» كه اسم ظاهر و فاعل است واجب مى‏ باشد.

و مانند «اَخافُ اَنْ يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ»(61) كه ضميرِ متّصل در «يَأْكُلَهُ» (هاء) مفعولٌ به است و تقديم آن بر «اَلذِّئْبُ» كه اسم ظاهر و فاعل است واجب مى ‏باشد.

---

58. بقره (2) آيه 124: و (ياد كن) هنگامى كه ابراهيم«ع» را پروردگارش آزمايش نمود.
59. و اگر مقدّم نشود عود ضمير لفظاً و رتبةً بر مؤخّر مى‏ شود كه در صفحه 395 منع آن بيان شد.
60. فاطر (35) آيه 28: همانا از بندگان خدا فقط عالمان از خداوند مى‏ ترسند.
61. يوسف (12) آيه 13: مى‏ ترسم اين كه گرگ او (يوسف) را بخورد.

[هندیانی]

وجوب تقديم مفعولٌ به بر فعل و فاعل

تقديم مفعول بر فعل گاهى جايز است، مثل «فَريقاً كَذَّبْتُمْ وَفَريقاً تَقْتُلُونَ»(62) كه «فَريقاً» مفعولٌ به است و بر فعل‏هاى «كَذَّبْتُمْ» و «تَقْتُلُونَ» مقدم شده است.

و گاهى واجب. واجب در سه مورد است:

الف: جايى كه مفعول، صدارت طلب است‏(63)، مثل اسم استفهام در «فَاَىَّ اياتِ اللَّهِ تُنْكِرُونَ»(64) و اسمِ شرط در «اَيّاًما تَدْعُوا فَلَهُ الْاَسْماءُ الْحُسْنى‏»(65) كه «اَىَّ» در آيه اول، مفعولِ «تُنْكِرُونَ». و «اَيّاً» در آيه دوم مفعولِ «تَدْعُوا» است و بر فعلشان به خاطر صدارت طلب بودن مقدم شده ‏اند.(66)

ب: جايى كه عاملِ مفعولى بعد از فاءِ جزائيّه در جواب «اَمّا» بيايد مشروط به آن كه براى آن عامل، غير از مفعولى كه بر فاء مقدم گرديده، منصوبِ ديگرى نباشد(67).

كلمه «اَمّا» گاهى ظاهر است، مثل «فَاَمَّا الْيَتيمَ فَلاتَقْهَرْ»(68)

و گاهى مقدّر است، مثل «وَرَبَّكَ فَكَبِّرْ»(69) كه به تقدير «وَاَمّا رَبَّكَ فَكَبِّرْ» است. در هر دو آيه مفعول (اَلْيَتيمَ ورَبَّكَ) بر فعل و فاعل مقدم شده است. دليل وجوب تقديم مفعول اين است كه «اَمّا» بدون فاصله بر «فاء» داخل نمى‏ شود.

ج: جايى كه مفعول، ضمير منفصل است، مثل «اِيّاكَ نَعْبُدُ»(70) كه «نَعْبُدُ» فعل و فاعل و «اِيّاكَ» مفعول آن است و چون بر فعل مقدم شده به صورت منفصل آمده، زيرا ضمير متّصل، از فعل جدا نمى‏ شود.

---

62. بقره (2) آيه 87: گروهى (از پيامبران) را (شما بنى‏ اسرائيل) تكذيب كرديد و گروهى را مى‏ كشيد.
63. شش كلمه صدارت طلب مى‏ باشند كه در ص‏266 ذكر گرديد.
64. غافر (40) آيه 81: پس كدام آيات خدا را انكار مى‏ كنيد؟
65. اسراء (17) آيه 110: به هر نام او را بخوانيد پس براى او نام‏هايى نيكو است.
66. «اَيّاً» و «تَدْعُوا» از جهتى عامل و از جهتى معمولند «اَيّاً» چون مفعول مقدّم براى «تَدْعُوا» است معمول است و «تَدْعُوا» عامل و «تَدْعُوا» چون مجزوم به «اَيّاً» است، «اَيّاً» عامل و «تَدْعُوا» معمول است.
67. زيرا تقديم مفعول در اين صورت جايز نيست و منصوبِ غيرمفعول بين «اَمّا» و «فاء» فاصله مى‏ شود مثل «فَاَمَّا الْيَوْمَ فَاِضْرِبْ زَيْداً» كه «اِضْرِبْ» عامل است. دو منصوب دارد «اَلْيَوْمَ» و «زَيْداً» و با تقديم ظرف (اَلْيَوْمَ) نيازى به تقديم «زَيْداً» نيست.
68. ضحى (93) آيه 9: پس امّا يتيم را خوار و ذليل مدار.
69. مدّثّر (74) آيه 3: و (امّا) فقط پروردگارت را پس بزرگ بدان.
70. حمد (1) آيه 5: فقط تو را مى‏ پرستيم.

[هندیانی]

فاعل حقيقى و مجازى

فاعل دو گونه است:

حقيقى و مجازى.

فاعل حقيقى ايجاد كننده فعل است، مثل «زَيْدٌ» در مثال «ضَرَبَ زَيْدٌ»(71).

فاعلِ مجازى ايجاد كننده فعل نيست بلكه فعل بر او عارض گرديده و فعل نيز قائم به اوست، مثل «زَيْدٌ» در «مَرِضَ زَيْدٌ» و مثل «عَمْروٌ» در «ماتَ عَمْروٌ»

كه موت و مرض بر زيد و عمرو عارض گرديده و آن‏ها به وجود آورنده موت و مرض نمى‏ باشند.(72)

---

71. كه «زيد» به وجود آورنده ضرب است و «ضَرْبْ» بدون زيد ايجاد نمى‏ شود.
72. مولوى درباره فاعلِ مجازى گفته:

«ماتَ زَيْدٌ» زيد اگر فاعل بدى
كى زمرگ خويشتن غافل شدى
او زروى لفظ نحوى فاعل است
ورنه او، مقتول و موتش قاتل است
فاعلى كه او اين چنين مقهور شد
فاعليها جمله از وى دور شد

[هندیانی]

سئوال و تمرين

1 - فاعل را تعريف نموده و قيودش را بيان نماييد.
2 - مجرور شدن فاعل در چه صورت است؟
3 - اگر فاعل قبل از فعل بيايد چگونه تركيب مى‏شود؟
4 - موارد حذف فاعل را بشماريد.
5 - موارد وجوب و جوازِ حذف فعل را بيان كنيد.
6 - فاعل اگر ضمير باشد از لحاظ اِفراد، تثنيه و جمع چگونه است؟
7 - فاعل اگر اسمِ ظاهر باشد، فعلش چگونه استعمال مى‏شود؟
8 - لغتِ «اَكَلُونِىَ الْبَراغيثُ» را شرح دهيد.
9 - فعل با فاعل مؤنّث چگونه استعمال مى‏شود و موارد جواز و وجوب تأنيث فعل را بيان كنيد.
10- اگر فاعل جمع مُصحّح مذكّر يا مؤنث باشد استعمال فعل آن چگونه است؟
11- موارد وجوب تقديم فاعل را بر مفعول بيان كنيد.
12- موارد وجوب تقديم مفعول را بر فاعل بشماريد.
13- موارد وجوب تقديم مفعول را بر فعل و فاعل ذكر كنيد.
14- فاعل حقيقى و فاعل مجازى را تعريف كنيد.
15- در مثال‏هاى ذيل فاعل را تعيين نموده و كيفيّت (اسم ظاهر، ضمير، مؤنث، مذكّر، مقدّم و مؤخّر بودن) آن را بيان كنيد:

الف: «كَفى‏ بِالْحِلْمِ وِقاراً»(73).
ب: «وَما يَذَّكَّرُ اِلّا اُولُوا الْاَلْبابِ»(74).
ج: «فَكُّ رَقَبَةٍ اَوْ اِطْعامٌ فى‏ يَوْمٍ ذى‏ مَسْغَبَةٍ»(75).
د: «فيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ اَنْ يَتَطَهَّرُوا»(76).
ه : «اَلرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ»(77).
و: «فَوَجَدَ فيها رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلانِ»(78).
ز: «ثُمَّ عَمُوا وَصَمُّوا كَثيرٌ مِنْهُمْ»(79).
ح: «وَالْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ»(80).
ط: «عَلِمَتْ نَفْسٌ ما اَحْضَرَتْ»(81).
ى: «جُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ»(82).
ك: «قَدْ جائَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ»(83).
ل: «لَئِنْ اِجْتَمَعَتِ الْاِنْسُ وَالْجِنُّ»(84).
م: «فَلَمّا رَأَيْنَهُ اَكْبَرْنَهُ»(85).
ن: «يَوْمَ لايَنْفَعُ الظّالِمينَ مَعْذِرَتُهُمْ»(86).
س: «اِنَّما يُؤْمِنُ بِاياتِنا اَلَّذينَ»(87).
ع: «اَيْنَ تَذْهَبُونَ»(88).
ف: «اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا وَماتُوا»(89).

---

73. غررالحكم ص 557: كفايت كرده حلم و بردبارى، از حيث وقار و آرامش.
74. آل عمران (3) آيه 7: و پند نپذيرند مگر صاحبان خرد.
75. بلد (90) آيه 14: آزاد كردن برده ‏اى يا غذا دادن در روز گرسنگى.
76. توبه (9) آيه 108: در آن (مسجد النبى) مردانى هستند كه دوست دارند پاكيزگى را.
77. نساء (4) آيه 34: مردان بر زنان استيلا دارند.
78. قصص (28) آيه 15: پس (موسى«ع») در آن (شهر مصر) دو مرد را يافت كه با هم‏
مى ‏جنگيدند.
79. مائده (5) آيه 71: سپس بسيارى از ايشان كور و كر شدند.
80. رعد (13) آيه 23: و فرشتگان از هر در، بر آن‏ها داخل مى‏ شوند.
81. تكوير (81) آيه 14: بداند هر نفسى آن چه را حاضر كرده است.
82. قيامة (75) آيه 9: خورشيد و ماه جمع شوند (و نورشان از بين برود).
83. يونس (10) آيه 57: به تحقيق پندى از پروردگارتان به شما رسيد.
84. اسراء (17) آيه 88: هر آينه (به خدا قسم) اگر انسان وجنّ گرد هم آيند.
85. يوسف (12) آيه 31: پس هنگامى كه زن‏ها (ى مصر) او (يوسف«ع») را ديدند او را بزرگ يافتند.
86. غافر (40) آيه 52: روزى كه پوزش خواستن ستم‏كاران به آن‏ها سودى نمى‏ دهد.
87. سجده (32) آيه 15: همانا فقط كسانى به آيات ما ايمان مى‏ آورند كه ... .
88. تكوير (81) آيه 26: كجا مى‏ رويد؟
89. آل عمران (3) آيه 91: همانا كسانى كه كافر شدند و مردند.