اصول و مباني زيبايي شناسي قرآن كريم‌

[صبور]

اصول و مباني زيبايي شناسي قرآن كريم‌


حجت الاسلام سيد محمد علي ايازي‌

مقدمه

زيباشناسي، بررسي و كشف علل انبساط نفس و انفعال احساس دروني و باطني انسان و شناخت جهت جلب در قالب دانش هنر و روانشناسي است. زيباشناسي قرآن، شناسايي جمال و هنر كلام و بيان قرآن و كشف علل و عوامل تاثيرگذار در انفعال احساسات دروني و باطني انسان و كشش به آن است. اصول و مباني اين زيباشناسي، پيش‌فرضها و نگاههاي بنيادين شناخت زيبايي قرآن است زيرا برخي قرآن‌پژوهان در بررسي عامل زيبايي قرآن به فصاحت و بلاغت قرآن تاكيد كرده و همان را وسيله جذب و كشش دانسته‌اند، و برخي به عوامل ديگر، در صورتي كه اين كشش به عوامل گوناگوني وابسته است و نمي‌توان تنها به عاملي چون زيبايي واژه‌ها و كلمات، با نوع به كارگيري و الفاض فصاحت و بلاغت آن بسنده كرد و تحريك عقل و تخيل و تمايلات عالي انساني را نسبت به اين كتاب مقدس به يك جهت محدود كرد آنچه مسلم به نظر مي‌رسد، ايجاد لذت و انبساط و شوق در اثر خواندن و شنيدن است، تا جايي كه مي‌توان تعبير كرد: شناخت زيبايي قرآن، درك كردني و وصف‌ناشدني است.
به عبارت ديگر زيبا‌شناسي قرآن در صورتي مي‌تواند درست انجام گيرد كه شناخت از ويژگيهاي قرآن حاصل گردد و ابعاد وجودي آن لحاظ گردد و اينگونه نباشد كه جنبه ادبي و بيان آن برجسته شود و امور ديگر مغفول بماند.

[صبور]

در جايي ديگر نيز جنبه ديگري از موضوع را يادآور مي‌شود:

«و اذا سمعوا ما انزل الي الرسول تري اعينهم تقيض من الدمع مما عرفوا من الحق».(مائده، 83).
و چون انچه را به سوي اين پيامبر ناز ل شده بشنوند. مي‌بيني بر اثر آن حقيقتي كه شناخته‌اند، اشك از چشم ايشان سرازير مي‌شود.
اين ويژگي، در عصر حاضر در تحقيقات ميداني در شنيدن قرآن و تاثيرگذاري آن بر دلها و اثرات روحي و رواني آن حتي در كاهش دردها نشان داده شده و در اين زمينه رساله‌هاي دانشگاهي تاليف شده است. 2
در زمينه تاثيرگذاريهاي معنوي قرآن سخنهاي بسيار مي‌توان بيان كرد، كافي است كه به تاثير قرآن در ميان جزيره العرب در عصر نزول اشاره شود كه چگونه تحول ژرفي به وجود آورد و در اصلاح انديشه و رفتار آنان موثر افتاد تا جايي كه مردم جاهل، عقب‌مانده، بي‌سواد، متعصب و جنگ‌طلب و كينه‌ورز را به انسانهايي نرم و آرام تبديل كرد، قرآن چنان اشخاص را به سوي معنويت، اخلاق، گذشت و فداكاري سوق داد كه با خواندن قرآن حاضر به انجام هر كاري بودند و از جان و مال خود مي‌گذشتند. 3

[صبور]

3- هدفمندي زيبايي‌شناسي

يكي از مباني مهم زيبايي‌شناسي قرآن، تاكيد بر هدفمندي است درباره هر هنري مي‌توان گفت: هنر براي هنر است زيبايي براي زيبايي است زيبايي براي ايجاد لذت و سرگرمي و پركردن اوقات فراغت است مي‌توان درباره يك رمان، قصه و ذكر حكايت، هنرمندي و زيبايي‌شناسي آن را به تنهايي مورد بررسي قرار داد و از اين زاويه داوري كرد، اما درباره قرآن، چون اساس دعوت قرآن، هدايت و دل دادن مخاطب به پيامهاي الهي و معنوي است، نمي‌توان زيبايي و هنرمندي را در قالبهاي محدود مادي و هنري آن تعريف كرد، چون قرآن تنها كتاب ادبي، فن و بلاغت نيست. تا با آن كتابها برابري كند.
اگر در قرآن عبارتهاي زيبا و دلنشيني بيان شده و تمامي اصول و تكنيكهاي سخن به كار گرفته شده، اما باز مي‌تواند قابل رقابت باشد، آن گاه درباره جنبه زيبايي قرآن سخن گفت كه از اصل هدفمندي و زيبايي براي تاثيرگذاري غافل نباشيم و مثليت قرآن را با اصلي به عنوان هدفمندي در تركيب كلمات و چينش آيات قرآن افزون كنيم.

[صبور]

به عنوان نمونه درباره داستانهاي قرآن آنگاه كه از بعد هنري آن سخن گفته مي‌شود و محتواي اين داستانها در قالب عبارات زيبا برجسته مي‌شود، به اين معنا نيست كه زيبايي آن در داستان‌سرايي و جلوه‌هاي ادبي و هنري آن موضوع زيبايي‌شناسي است داستانهاي قرآن را بايد با تاكيد بر روش آموزشي و بيان اندرزها و ذكر عقايد و اخلاق ضميمه كرد و مثليت قرآن با اين جنبه از كلام تلفيق گردد، زيرا داستانهاي قرآني متناسب با شان اين كتاب آسماني بيان شده و رويدادهاي واقعي ترسيم شده و اينكه كساني خواسته‌اند، واقعي بودن و مستند بودن را ناديده بگيرند، با هدفمندي را غيربرجسته كرده‌اند، بيشتر با كتابهاي غيرالهي سازگار است، با داستانهاي تخيلي و رمانتيك سازگار است از اين رو به نظر اينجانب تحدي قرآن درباره ذكر داستانها، تنها در نقل اخبار گذشتگان، واقعي بودن، زيبايي بيان و حتي جذبه و انفعال دروني از بعد مادي آن نيست، بلكه هدفمندي در جاي جاي اين داستانها و حضور جدي معنا و مفهوم معنوي است حتي تكرارهاي داستاني و چندگانه بيان شدن آنها، موجز و تفصيلي ذكر شدن آنها، در قالب هدفمندي توجيه‌پذير است.

[صبور]

4- ساختار هندسي


زيبايي‌شناسي قرآن كريم مبتني بر اصل ديگري است كه برخاسته از ساختار ويژه زبان قرآن است اين ساختار، بيانگر نظم و پيوند ميان موضوعات در شكل سازواره‌اي شده‌اي از مفاهيم است بر اين اساس مفاهيم قرآن كريم در يك نظام معني‌شناختي قرار دارد كه به كارگيري واژه در يك نظام چندجانبه معني دار خواهد بود.
از اين رو براي كشف معنا، افزون بر روشن ساختن جايگاه واژه در فرهنگ لغت و قرآن، بايد واژه را در حوزه‌اي از واژه‌هاي ديگر و در تركيب ميان كلمات جستجو كرد و ساختار هندسي آن را به دست آورد، در اين صورت شناخت‌شناسي زيبايي قرآن در سايه ساختار هندسي با ارائه موضوع منسجم و سيستمي در كنار موضوعات و مفاهيم، معنا و مفهوم پيدا مي‌كند. با اين روش مي‌توان ميدانهايي از مفاهيم را نشان داد كه ارتباط هر يك با موضوعات ديگر را روشن مي‌كند و ژرفايي كلام را نمايان مي‌سازد؛ چون يكي از جنبه‌هاي مهم «مثليت قرآن» را بايد در عمق معاني آن در نظر گرفت و وقتي اين عمق روش مي‌شود كه كلمات در نظام ارگانيك تعريف شود. نظريه پيوستگي، در توصيف ياد شده، از سنج مناسباتي نيست كه قدما مانند بقاعي (م885) در كتاب «نظم الدرر في تناسب الايات والسور»، و برخي ديگر مانند سيوطي (م910 م) در «تناسق الدرر في تناسب الايات والسور» مطرح كرده‌اند. زيرا در اين نوع پيوستگي، نه سخن از سوره است و نه سخن از آيه، بلكه سخن از معني بخشي خاص مفاهيم و كلمات و تعيين جايگاه آن در قرآن است در اين روش، هدف كشف معاني و درك پيام وحي است، لذا همواره معطوف به ساختار كلمات درارتباط با ديگر واژه‌ها است. اين مطالعه بر اين اصل استوار است كه مفاهيم به كار رفته در قرآن نوعي پيوند در جهان‌بيني دارد و از پشتوانه‌اي عقيدتي و فرهنگي برخوردار است و بدون پژوهش گسترده و معني شناسانه در كل قرآن چنين دركي حاصل نمي‌گردد.

[صبور]

توشيهكو ايزوتسو(م1993م/1371ش) دو كتاب در زمينه قرآن دارد كه ميان قرآن‌پژوهان بيش از آثار ديگر او موردتوجه قرار گرفته، خدا و انسان در قرآن، مفاهيم اخلاقي در قرآن. وي دراين دو كتاب به دنبال كشف ساختار هندسي خدا و انسان و مفاهيم اخلاقي با اصل پيوستگي ميان مفاهيم كليدي و پيدا كردن ميدانهاي معني شناختي آن از واژه‌هاي اصلي قرآن است او نگرشي جامع و سازواره از كل مفاهيم قرآن را در اين روش دنبال مي‌كند و به حق دريافته كه طرح معارف قرآن در يك حركت معني‌شناختي سيستماتيك قابل شناسايي است، زيرا خود تصريح مي‌كند كه كاوش در واژگان، حاصل تلاشي است در شبكه‌اي پيچيده و وسيع از ارتباطات چندجانبه ميان كلمات (خدا و انسان در قرآن، ص34).

بنابراين، زيبايي‌شناسي قرآن مجيد، مبتني بر شناخت كشف لايه‌هاي كلام و دريافت پيام است و اين در صورتي عملي خواهد بود كه زبان قرآن و نظام معنايي پيوسته آن، شناسايي شود و عمق معاني و جنبه‌هاي ناشناخته آن كه همواره در تفسير درباره كشف و پرده‌برداري آن سخن مي‌رود، شناسايي شود.

[صبور]

5- هماهنگي‌هاي لفظي و معنايي قرآن


بارها گفتيم، در گفتمان زيبايي‌شناسي قرآن، بيشترين تاكيد بر محور فصاحت و بلاغت اين كتاب است، در حالي كه جنبه‌هاي ديگري هم وجود دارد كه با زيبايي قرآن رابطه وثيقي دارد به عنوان نمونه از هماهنگي آوايي قرآن مي‌توان ياد كرد هماهنگ بودن از نظر به كارگيري حروف، به كارگيري واژه‌ها، نظم منطقي حاكم بر آيات و سوره‌ها، مثلاً در مورد به كارگيري حروف، برخي از سوره‌هاي قرآن با حروف و آهنگ واحدي چون الف، ي، هـ، ر، د، س ختم مي‌شود، مانند پايان آيات سوره مريم كه با الف تمام مي‌شود زكريا، حفيا، شقيا، وليا، رضيا، سميا، و برخي با دو حرف يا سه حرف مانند ون، ياون، چنانكه قسمتي از سوره انبياء بدين گونه ختم شده است حافظين، راحمين، عابدين، صابرين، صالحين، ظالمين، مومنين، وارثين، و برخي با حروف و آهنگي متنوع‌تر كه البته بيش از همه «ن» در انتهاي آيات قرآن كريم به چشم مي‌خورد و به پايان آيات، آهنگي مخوصص و دلنشين و شنيدني بخشيده و موجب خوشخواني اين كتاب و جاذبه آن گرديده است. 4

[صبور]

اينكه قرآن از نظر موسيقي‌پذيري بي‌همتا و در قالب، وزن و قاعده‌اي است كه به راحتي مي‌توان آن را بي‌صدا و با صدا به شكل مطلوبي خواند، مورد تاييد همه آشنايان به قرآن است اين روش هر چند در كتابهاي ديني و ادعيه رعايت مي‌گردد و مي‌توان شيوه عام كتابهاي مقدس ديني دانست، اما از آنجا كه در بحث اعجاز قرآن بيشتر بر محور فصاحت و بلاغت سخن گفته مي‌شود و هماهنگي هاي لفظي و تاثير آن در جاذبه كمتر برجسته مي‌شود، بايد اصلي در زيبايي‌شناسي قرآن را موسيقي قرآن دانست كه به آن جاذبه فوق‌العاده بخشيده است.

شايد به دليل همين خصوصيت است كه قرائت قرآن رواج و گسترش يافته و در جوامع اسلامي برنامه‌هاي جلسات قرائت و حفظ و مسابقات يك عادت حسنه شده است، تا آنجا كه مساله خواندن قرآن در زندگي فرد و جامعه اسلامي نوعي حظ و التذاذ دروني پديد آورده و احساس و كششي استثنايي ايجاد كرده است، به گونه‌اي كه افراد هر چند معاني آن را ندانند، از خواندن آن لذت مي‌برند، خشوع و توجه به خدا پيدا مي‌كنند.

البته قرآن‌پژوهان ازديرباز به اين ويژگي قرآن پرداخته و يكي از وجوه اعجاز قرآن را همين مساله هماهنگي‌هاي لفظي و آهنگين بودن قالب و وزن كلمات و مطابقت داشتن با طبع و تاثير در نفوس دانسته و مباني و مقاماتي براي موسيقي قرائت قرآن قائل شده‌اند (تهران، ميرزا مهدي، مباني موسيقي قرائت قرآن، ص55، ابوزهره، المعجزه الكبري، ص92).

[صبور]

نمونه ديگر، نظم معنايي است، چينش كلمات كه هر هوشمند نكته‌يابي مي‌تواند از نوع چيدن و تركيب و پيوند واژه‌ها در كنار يكديگر از جهت زيبايي، صورت، مفهوم، ظرفيت و همخواني با واژه‌هاي ديگر را دريابد، نظم به گونه‌اي است كه هيچ واژه‌اي را نمي‌شود جايگزين ديگري كرد. اين نظم و هماهنگي را مي‌توان از جهت زيبايي و غيرزيبايي ظاهر واژه و آهنگ و برگزيدن واژه‌هاي مترادفي كه نقيض آنها معنايي ديگر دارد و با ظرفيت و فراگيري آنها متفاوت است مشاهده كرد. (دراين باره ر.ك: ايازي، قرآن اثري جاويدان، ص22-24).

البته جنبه‌هاي ديگري از هماهنگي‌هاي لفظي و معنايي وجود دارد، با ذكر نمونه‌هايي در اين نظم روشنگر زيبايي‌شناسي مي‌باشد كه به همين اندازه بسنده مي‌شود و تفصيل و توضيح بيشتر ابعاد مثليت قرآن را به فرصتي ديگر موكول مي‌كنم و از خداوند متعال درخواست موفقيت در خدمت به قرآن را طلب مي‌كنم.

[صبور]

فهرست منابع


1- ابن عطيه محمدبن الحق، المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، بيروت، دارالكتب العلميه، تحقيق عبدالسلام عبدالشافي محمد، ط1، 1413هـ.

2- ابوزهره، محمد، المعجزه الكبري، قاهره، دارالفكر العربي.
3- ايازي، سيدمحمد علي، چهره پيوسته قرآن، قم، هستي‌نما، 1381ش.
4- ايازي، سيدمحمد علي، قرآن اثري جاويدان، كتاب مبين، 1383 ش.
5- ايزوتسو، توشيهكو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران، شركت انتشار، 1362 ش.
6- تهراني، ميرزا مهدي، مباني موسيقي قرائت قرآن، تهران، نشر زلال، 1374ش.
7- حديثي، طاهر، چكيده پايان‌نامه‌هاي علوم قرآني، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1376 ش.
8- زماني، جرجاني، بستي، ثلاث رسائل في اعجاز القرآن، تحقيق محمد زغلول سلام، قاهره، دارالمعارف بمصر، ط2، 1387 هـ.
9- زركشي، بدالدين، البرهان في علوم القران، بيروت، دارالكتب العلميه، تحقيق يوسف مرعشلي، 1997م.
10- علم الهدي، سيدمرتضي، الموضح، عن جهه اعجاز القرآن، مشهد، بنياد پژوهشهاي آستان قدس رضوي، تحقيق رضا انصاري، 1383 ش.
11- قاضي عياش بن موسي، الشفا به تعريف حقوق المصطفي، قاهره، مكتبه دارالنراث، 1425 هـ.

---

1- سيدمرتضي در كتاب الموضح عن جهه اعجاز القرآن، ص36، 38، 45، به صراحت يادآور مي‌شود كه هيچكدام يك از اين وجوه به تنهايي، دليل بر اعجاز نمي‌شود.
2- به عنوان نمونه ر.ك: بررسي يمزان تاثير آواي قرآن بر كاهش درد بيماران، نيكبخت نصرآبادي، دانشگاه تربيت مدرس (چكيده پايان‌نامه‌هاي علوم قرآن، ص30) مجله بينات، شماره 11، ص34.
3- در اين باره ر.ك: ايازي، قرآن اثري جاويدان ص46.
4- در اين باره: ر.ك: احمد عبدالمجيد محمد خليفه، نهايات الآيات القرنيه بين اعجاز المعني و روعه الموسيقاء قاهره، مكتبه الاداب، 1426هـ.

تبیان