قساون قلب در قرآن

[صبور]

قساوت قلب در قران

نویسنده امنه غفاری

چکیده:

«قساوت» در لغت به معنای سختی هر چیزی است و زمانی که به قلب اضافه می­شود به معنای رفتن نرمی و رحمت از دل استو از همین رو به دلهایی که در برابر نور حق و هدایت، انعطافی از خود نشان نمی‌دهند و نرم و تسلیم نمی‌گردند و نور هدایت در آنان نفوذ نمی‌کند قلب‌های قاسیه یا قساوتمند گفته می‌شود. در قرآن کریم به برخی از عوامل قساوت قلب اشاره شده است که عبارتند از: عدم پذیرش سخن حق، پیمان شکنی، بی­ توجّهی به آیات و نشانه­ های الهی، طول امل، مداومت بر کارهای زشت و معاصی. بهترین راه برای درمان قساوت قلب، تلاش در جهت پیشگیری از ابتلا به این بلیّه‌ی روحی است که در سایه‌ی از بین بردن عوامل آن صورت می گیرد امّا قرآن کریم از مسئله‌ی ذکر که به نحو کامل در نماز تجسّم یافته است، به عنوان مهمترین عامل برای جلا دادن به دلهای قاسی و درمان قساوت قلب یاد کرده است.

[صبور]

درمان قساوت قلب از نگاه قرآن

معروف است که بهترین درمان، پیشگیری است. اگر این مطلب را بپذیریم می­توان گفت که قبل از دچار شدن به این بلیّه‌ی روحی لازم است تا هر فرد از قلب خود مراقبت کند و با توجّه به عوامل ایجاد قساوت قلب از بروز آنها جلوگیری کند. به این منظور باید در مقابل سخن ایستادگی نکند، عهد و پیمان خود با خدا و مردم را نشکند، آیات الهی را انکار نکند، خود را اسیر آرزوهای طول و دراز و دست­ نیافتنی نسازد وبالآخره از کارهای زشت و ناپسند فاصله گرفته و با انجام معاصی قلب خود را در معرض دچار شدن به قساوت قرار ندهد اما اگر خدای ناکرده انسان زمانی دچار قساوت قلب شد باید به سرعت در پی درمان آن برود و راه جولان شیطان را ببندد. از آیات قرآن کریم و رهنمودها و سفارش‌های اهل بیت علیهم السلام می­توان برداشت کرد که یاد و ذکر الهی بهترین داروی التیام بخش این مرض روحی است. بازگشت به حریم پروردگار و عادات دادن قلب و جان به یاد و ذکر خدا، دل غافل و منجمد شده را صفایی دوباره می­بخشد و با شکافتن آن این فرصت مجدّد را فراهم می­سازد تا چشمه­های اشک از خوف مقام ربوبی از آن خارج شود. در این میان فریضه‌ی نماز که بالاترین ذکر و یاد الهی است می­توان کمک شایانی را برای بیرون رفت از این حالت سوء داشته باشد همانگونه که خداوند می­فرماید:
«اقم الصلاة لذکری. طه14»مداومت بر نمازهای پنجگانه و ادای آن با حالت توجّه و خشوع باعث می­شود تا هویت انسانی و آسمانی انسان دوباره احیاء شود که ظرفیّت پذیرش حق و تمکین در مقابل دستورات و اموار الهی در انسان افزایش یابد و این امکان فراهم گردد که انسان در زمره‌ی پیروان راستن مکتب وحی و انبیاء الهی قرار گیرد. نتیجه‌ی این تبعیّت نیز جلب نظر الهی و رحمت و رأفتی است که خداوند در دل انسان ایجاد می­کند و قلوب منجمد، طراوت تازه­ای می­بخشد. همانگونه که ذات اقدس الهی با بشارت به کسانی که از پیامبر و فرستاده‌ی او تبعیّت و فرمانبرداری می­کنند می­فرماید:«وَ جَعَلْنَا فىِ قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً». حدید/27 «و در قلوب کسانی از او تبعیّت کردند، رأفت و رحمت را قرار دادیم»بر این اساس مواعظ و دستورات الهی همان داروی شفابخشی هستند که جان­های مؤمنین را از لوث پلیدیها پاک می­کنند و از سفت و سخت شدن آن جلوگیری می­کنند:«يَأَيهَُّا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَ شِفَاءٌ لِّمَا فىِ الصُّدُورِ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِين. یونس/57»‏«اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الحَْدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانىِ‏َ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يخَْشَوْنَ رَبهَُّمْ ثمُ‏َّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلىَ‏ ذِكْرِ اللَّهِ. زمر/23»[18]

[صبور]

نتیجه‌ی بحث

در نتیجه‌ی این نوشتار مشخّص شده که قساوت قلب از جمله بیماری های روحی به شمار می رود که عدم توجه به آن و کوتاهی در جهت درمان آن می­تواند انسان را از مراتب انسانی خارج کرده و در حدّ جمادات تنزّل دهد. عدم تمکین در مقابل سخن حق، دل سپردن به آرزوهای طول و دراز، زیرپاگذشتن عهد و پیمان از جمله اموری هستند که موجب قساوت قلب شده و در نتیجه انسان را همچون سنگی در مقابل وقایع پیرامون و درد و رنج دیگران بی­تفاوت می­سازد. برای جلوگیری از ابتلا به قساوت قلب باید هرچه بیشتر به ذکر الهی روی آورد و با بذل توجّه ویژه نسبت به نمازهای یومیه به عنوان بهترین مصداق ذکر الهی، هر چه بیشتر صفحه‌ی دل را صفا داد و آنر را در مقابل سخن حق و حقیقت نرم کرد.

[صبور]

[1]- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج3، ص1514؛ ر.ک. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص681-682.

[2]- مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، ص202-203.

[3]- قریشی، علی‌اکبر، قاموس القرآن، ج16، ص28-30.

[4] - آل عمران/159

[5] - بقره/10


[6]- فیروز آبادی، قاموس المحیط، ج11، ص168.

[7]- همان.

[8]- بقرة/74.

[9]- دستغیب، سید عبدالحسین، قلب سلیم، ص318-319.

[10]- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج19، ص425.

[11]- فیروز آبادی، همان، ج11، ص168.

[12]- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج17، ص405-406.

[13]- شیخ طبرسی، ابوعلی فضل بن الحسن، مجمع البیان،. ترجمه: علی کرمی، ج5-6، ص599

[14]- جوادی آملی، عبدلله، تفسیر تسنیم، ج5، ص217

[15]- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج1، ص306.

[16]- علامه طباطبایی، همان، ج19، ص333.

[17]- علامه طباطبایی، همان، ج7، ص143.


[18]- ر.ک: مهدوی کنی، محمد رضا، بیست گفتار در اخلاق عملی،

[صبور]

منابع و مراجع

1. قرآن کریم 2. نهج البلاغه. 3. علامه طباطبایی، ترجمه المیزان، (انتشارات دفتر اسلامی، دفتر نشر آثار علامه طباطبایی)، 1363. 4. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب اسلامیه، 1368. 5. علی اکبر رفسنجانی، تفسیر راهنما، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1379. 6. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، مرکز نشر اسراء، 1385. 7. شیخ طبرسی، ابوعلی فضل بن الحسن، مجمع البیان،. ترجمه: علی کرمی، مؤسسه نیستان، 1379 8. محمد رضا مهدوی کنی، بیست گفتار، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی‌جا، 1379. 9. جوادی آملی، مبادی اخلاق در قرآن، قم: انتشاراتاسوه، 1377. 10. حسین اسکندری، آیه‌های زندگی (آیین بندگی)، انتشارات سروش، 1385. 11. الفراهیدی، الخلیل بن احمد، العین، مؤسسه‌ی دارالهجره، چ3: 1410ق 12. حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات راغب، تحقیق صفوان عدنان، دارالکتب عربی، ترجمه خسروی حسینی. 13. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مرکز نشر آثارعلامه مصطفوی، 1385. 14. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ3: 1420ق 15. مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، قم: مؤسسه‌ی آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1387. 16. دستغیب، سید عبدالحسین، قلب سلیم، دارالکتب الإسلامیه، 1387. 17. قریشی، سید علی اکبر، قاموس القرآن، دارالکتب الإسلامیه
بانک مقالات نشریه الکترونیکی قران پژوهی - شیعه پژوهی - اخلاق پژوهی