حجاب قلب در قرآن و روايات

[صبور]

حجاب قلب در قرآن و روایات

فرشته کوهساری (1)

با کنکاشی در تاریخ بشر و جوامع تاریخی می‌بینیم که هر گاه قدرت‌های حاکم می‌خواستند جامعه‌ای را تحت سلطه خود قرار داده و آن را استثمار کنند تلاش می‌کردند تا روح جامعه را فاسد کنند؛ و فساد روح جامعه شدنی نبود جز با غلبه بر روح و قلب افراد آن جامعه. و برای چیره شدن بر قلب افراد جامعه، سعی می‌کردند موانع و حجاب‌هایی را بر قلب‌ها بیافکنند که انسان‌ها قادر به درک مفاهیم حقیقی نشود و آن گاه که قلب، بیمار شود آثارش در اعضا و جوارح نیز هویدا می‌گردد.
محققان و قرآن‌پژوهان بسیاری با قلم زدن در این راه سعی در نشان دادن حجاب‌ها و موانع درک حقایق، نموده و از آن جمله کتاب‌ها و مقالات بسیار، که هر کدام از یک زاویه به بررسی و علل این حجاب‌ها و بیماری‌های دل پرداخته‌اند. این مقاله در نظر دارد با نگرشی متفاوت، با تأمل و بررسی علل فساد قلب از دید قرآن و روایات، روزنه‌ای به سوی قلب سلیم بگشاید.

----------------------------------------
1.دانشجوی کارشناسی ارشد علوم حدیث، گرایش تفسیر اثری، دانشکدۀ مجازی علوم حدیث.

[صبور]

قرآن کریم بارها با بیان سرگذشت اقوام گذشته، از انواع آلودگی‏ها و انحرافات اجتماعی سخن به میان آورده است و مقصود از بیان آن‌ها را عبرت‌آموزی و پیشگیری از وقوع و تکرار آن‌ها در بین امت اسلامی‌ بر شمرده است. بیان داستان عشق و شیفتگی زلیخا به یوسف با تمام جزئیات در سوره یوسف، برای تقویت جنبه معنوی بشر است و هشدار به نسل انسان از عواملی که باعث انحطاط و دوری او از خداوند می‌شود.


مراتب حجاب قلب

حجاب، قلب را از دست‌یابی به علوم حقیقی و رؤیت‌های باطنی باز می‌دارد. روند حجاب قلب، از رقیق‌ترین حجاب، تا غلیظ‌ترین پوشش قلب، همانا نابودی قلب است:
الف. (کلا بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون) ^۱ . واژه «رانَ» چنان كه در مفردات راغب اصفهانی آمده به معنای زنگاری است كه روی اشیای قیمتی می‌نشیند و نشانه پوسیدن و از بین رفتن شفافیت و درخشندگی آن شیء است. مراد از آیه، گرد و غبار گناه و آلودگی است كه بر دل می‌نشیند و بر اثر مرور زمان متراكم و متحجّر شده و همچون زنگاری سراسر قلب را می‌پوشاند و باعث می‌گردد كه انسان نتواند چهره حقایق را ببیند و تشخیص دهد. این کمترین مراتب حجاب است که قلب آدمی ‌را می‌پوشاند که این چیزی جز عمل خود آدمی ‌نیست.
۸۷

[صبور]

ب. حجاب قلب بعد از این، مرتبه بالاترظی نیز دارد: (و جعلنا علی قلوبهم أكنَّةً اَن یفقهوهُ و فی آذانهم وقراً) ^۲ ؛ و بر دل‌های آنان پوشش‌هایی قرار دادیم تا آن را نفهمند و در گوش‌هایشان سنگینى». مراد آیه، پوشش‌ها و پرده‌های گوناگونی است كه بر دل می‌افتد و مانع معرفت و شهود می‌گردد. به گفته برخی از مفسران، تعبیر «اكنّه» دلالت بر پرده‌ها و حجاب‌های متعدد و زیاد دارد ^۳.
ج. در آیه دیگر، تعبیر به «غِلاف قلوب» نموده است كه مفهومی‌ بالاتر از مفهوم «اكنّه» دارد، می‌فرماید: (و قالوا قلوبنا غلف بل لعنهم اللّه بكفرهم فقلیلاً ما یؤمنون) ^۴ ؛ آن‌ها از روی استهزا گفتند: دل‌های ما در غلاف است. خداوند آن‌ها را به خاطر كفرشان از رحمت خود دور ساخت (به همین دلیل چیزی را درک نمی‌كنند) و كمتر ایمان می‌آورند». غلاف، پوششی است كه از تمام اطراف چیزی را می‌پوشاند، در حالی كه پرده «اكنّه» ممكن است تنها از یک طرف مانع مشاهده گردد. گاه می‌شود كه در اثر فساد و تباهی شدید دل، از تمام جهات پرده بر روی منابع معرفت و شهود می‌افتد و تمام ادراكات انسانی در غلافی فرو می‌رود و از مشاهده حقایق به كلّی محروم می‌گردد.
د. «طبع» حجابی غلیظ‌تر و فشرده‌تر است: (طُبِعَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یفْقَهُون) ^۵ . صاحب تفسیر المنار می‌گوید:

--------------------------------------------------------------------------

1.مطففین / ۱۴
2.اسراء / ۴۶
3.روح المعانى، ج۱۵، ص۸۲
4.بقره / ۸۸
5.توبه /87

[صبور]

طبع، در این گونه آیات همان نقشی است كه بر سكّه می‌زنند كه نقشی است پایدار و باقی و با دوام، و به این آسانی دگرگون نمی‌شود. قلب انسان هر گاه با كفر، نفاق و گناه نقش بسته شود، گاه به جایی می‌رسد كه به آسانی دگرگون شونده نیست ^۱.
ﻫ . هم‌چنین قلب می‌تواند از این نیز محجوب‌تر باشد و راه‌های هدایت و قدرت تشخیص حقیقت به كلّی به روی آنان بسته ‌گردد:
(خَتَمَ اللهُ عَلى‏ قُلُوبِهِم)؛
خدا قلب‌هایشان را از درک هرگونه حقایقی ختم کرد ^۲ .
و. قفل قلب، نهایت مراتب حجاب و پایان انعقاد جان آدمی ‌است: (أَ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها) ^۳ . این حجاب، قفل‌هایی است كه بر دل‌ها نهاده می‌شود و به قول فخر رازى، تأثیرش از مُهر نهادن بر دل‌ها نیز بیشتر است ^۴. تعبیر به «اقفال» در این آیه، اشاره به این دارد كه تنها یک قفل بر دل نمی‌خورد، گاهی چندین قفل پی در پی بر قلب می‌خورد كه اگر یكی هم گشوده شود، سایر قفل‌ها اجازه باز شدن درهای قلب را به سوی حقایق نمی‌دهند.
در برخی از آیات نیز سخن از كور دلی و نابینایی دل است كه بزرگ‌ترین مانع درک حقیقت و رسیدن به مقام كشف و شهود است. كسانی كه مدت مدیدی در ظلمات جهل و خودخواهی و غرور و گناه فرو می‌روند، بینایی دل را از دست می‌دهند: (وَ مَنْ كانَ فی‏ هذِهِ أَعْمى‏ فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمى‏ وَ أَضَلُّ سَبیل) ^۵ .

[صبور]

ز. قرآن در انتها، مرگ قلب را تأیید می‌کند: (إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى‏ وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعا) ^۶ ؛ یعنی تو نمی‌توانی سخن خود را به مرده‌ها بفهمانی؛ زیرا از نظر قرآن انسان فاقد شناخت قلبی، مرده محسوب می‌شود.


اهمیت حجاب قلب در قرآن

با تکرار گناه و استمرار کبر و ریا، خودبینی، حب دنیا، آرزوهای دور و دراز، غفلت و ... این حجاب‌های رقیق به تدریج تبدیل به حجاب‌های غلیظی همچون زیغ قلب، زنگار، قساوت، مهر، کوری و کری، قفل دل و ... و بالاخره مرگ قلب می‌شود که در قرآن به کرات از آن‌ها یاد شده است.
با انجام گناه و تکرار آن، لکه‌های سیاه در قلب انسان پدیدار گشته و با دور شدن از معنویات و فرو رفتن در دنیا، زنگارهای دل نیز شروع می‌شود. خداوند می‌فرماید:
(بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ما كانُوا یكْسِبُون)؛
اعمالشان چون زنگاری بر دل‌هایشان نشسته است ^۷ .
1.المنار، ج۹، ص۳۳
2.بقره / ۷
3.محمد / ۲۴
4.تفسیر كبیر، ج۲۸، ص۶۶
5.اسراء / ۷۲
6.نمل / ۸۰
7.متفقین / ۱۴

[صبور]

پیامبر صلی الله علیه و آله در تفسیر این آیه می‌فرماید:
الذنبُ علی الذَنب حتی سیوَد القَلبُ؛
گناه برگناه انباشته می‌شود تا قلب سیاه گردد».
و امام باقر علیه السلام می‌فرماید:
کسی که گناهی از او سر زند به زودی آن را با آب توبه بشوید. مبادا به صورت رنگ ثابتی برای قلب او در آید ( الکافی، ج۳).
اعمال ناشایست با ملکه و عادت شدن در ذهن انسان، همانند سدی برای سیر و سلوک اوست و این سد حجابی نفوذناپذیر در انسان ایجاد می‌کند و چه بسا با استمرار و پافشاری بر گناه امکان از بین بردن چنین حجابی برای انسان وجود نداشته باشد و با کور شدن دیده قلب و عرفان، راه‌های شناخت قلبی و شهودی خود را از بین ‌برد و مشمول این آیه از قرآن کریم ‌شود:
(لكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَینَ لَهُمُ الشَّیطانُ ما كانُوا یعْمَلُون)؛
دل‌های آن‌ها قساوت پیدا کرد و شیطان هر کاری را که می‌کردند در نظرشان زینت داد ^۱ .
در روایات و احادیث از قساوت قلب به بیماری زیان‌بار و خطرناک تعبیر شده است. امام باقر علیه السلام می‌فرماید:
وَ ماضَرَبَ عبد بعُقوبَة آعظَم من قسوَة القَلبِ؛
هیچ کیفری از قساوت قلب، بزرگ‌تر و سخت‌تر نیست ^۲.
امیر مؤمنان علی علیه السلام به فرزندش می‌فرماید:
فبادرتک بالادب قبل ان یقسو قلبک و یشتغل لبک؛

[صبور]

به تأدیبت مبادرت ورزیدم قبل از آن که قلبت را قساوت فرا گیرد و فکرت را مشغول گرداند ^۳.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
چهار چیز قلب را می‌میراند: ۱. گناه بر گناه افزودن، ۲. بگو مگو کردن با احمق،
۳. هم‌سخن شدن زیاد با زنان، ۴. هم‌نشینی با مردگان. عرض شد: ای پیامبر، منظور از مردگان چیست؟ فرمود: هر توانگر خوشگذران ^۴.
و هم ایشان فرمود:
این قلوب را زنگار می‌گیرد، همچنان که آهن را زنگار می‌گیرد وقتی آب به آن برسد. گفتند: جلای آن چیست؟ فرمود: زیادی یاد مرگ و تلاوت قرآن ^۵.
همه این تأکیدها نشان می‏دهد که قرآن یک فضای روحی و معنوی عالی برای انسان قائل است و لازم می‏داند که هر فردی این فضا و جو را پاک و سالم نگاه‏ دارد. در مورد اهمیت قلب همین بس که «قلب، عالِم به خدا، عامل برای خدا، کوشا به سوی خدا و نزدیکی‌جوینده به خداست و اعضا و جوارح دیگر خدمت‌گزاران و ابزاری هستند که قلب آن‌ها را استخدام می‌کند و خطاب، سؤال، ثواب و عقاب خدا با قلب است. پس اگر انسان قلب خود را بشناسد خدا را شناخته است» .

---------------------------------------------------------

1.انعام / ۴۳

2.بحار الانوار، ج۷۸، ص۱۶

3.نهج البلاغه، نامه ۳۱
4.میزان الحکمه، ح۱۷۰۲۳
5.همان، ح۱۷۰۴۹

6..متفقین / ۱۴

[صبور]

نتیجه

قلب انسان در اثر زنگارها و حجاب‌ها، سخت و انعطاف‌ناپذیر می‌شود و برای پذیرش وسوسه‌های شیطانی آماده می‌گردد. لجاجت، غرور، غفلت، گناه و خودبینی، جهل و استکبار، حب دنیا، آرزوهای دور و دراز، بخل، حسادت، غضب، حرص، طمع، سوء ظن، بدزبانی، کینه و ... حجاب‌های رقیق و عواملی هستند که باعث به وجود آمدن حجاب‌های غلیظی ‌چون زیغ دل، زنگار، قساوت، مُهر، کوری وکری، قفل دل و بالاخره مرگ قلب می‌شوند و آن چنان آفت بر دل چیره می‌شود که انسان در ظلمت کامل فرو می‌رود و درک معارف و حقایق هستی از او سلب می‌شود؛ گاه مُهر بر دل زده می‌شود و نقش ثابت به خود می‌گیرد و گاه مُهر و موم شده و باز فراتر می‌رود و حواس پنج‌گانه ظاهری را هم در زیرپرده‌های خود قرار می‌دهد و آن جاست که آدمی ‌هویت انسانیش را از دست می‌دهد و از حیوان هم پست‌تر می‌شود.
با توجه به رهنمودهای قرآنی و روایی، برای رفع این حجاب‌ها، عبرت گرفتن از تاریخ، استمرار و دوام ذکر و یاد خدا، حضور قلب در نماز، دوری از مجالس لهو و لعب، تعقل و تفکر در فانی بودن دنیا با همه آمال و آرزوهایش، یاد مرگ و ...، باعث زدودن زنگار از آینه روح و قلب انسان می‌شود و از جمله مواردی است که با تمسک به آن‌ها و توکل به خدا می‌توان قلب را صیقل داد و راه‌های درک معارف حقیقی را به روی خود گشود.
دام سخت است مگر یار شود لطف خداورنه آدم نبرد صرفه به شیطان رجیم
حافظ
------------------------------------------------------------
1.متفقین / ۱۴
2.انعام / ۴۳
3.بحار الانوار، ج۷۸، ص۱۶
4.نهج البلاغه، نامه ۳۱
5.میزان الحکمه، ح۱۷۰۲۳
6.همان، ح۱۷۰۴۹
7.شرح اصول الکافی، ج۹، ص۳۷۷

   

پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه