پژوهشی پیرامون وجود ، ماهیت و ویژگیهای حرکت علمی امام صادق (ع) در قرن دوم هجری

[صبور]

حوزه علمیه امام صادق (ع) یک پایگاه علمی تمام عیار


نويسنده: محمد جندقیان

چکیده ؛
بررسی تحلیلی پیرامون تاریخ و سیره اهل بیت (ع) از طرفی و دستیابی به مباحث بنیادین و نظری پیرامون طراحی سیستم و نظام آموزشی از طرفی دیگر ، محققین را وادار میکند تا به دوران طلایی عصر صادقین (ع) در ابتدای قرن دوم هجری پرداخته و مؤلفهها و ویژگیهای آن را شناسایی ، معرفی و بررسی میکنیم. البته در جامعه شیعی و حوزههای علمیه همواره به صورت عملی الگوبرداری از حرکت ائمه وجود داشته است ولی توجه علمی ، تحلیلی و ترسیمی از آن در حوزه ما صورت نگرفته ؛ ازینرو با ارائۀ مقالهی حاضر در این باب – مقدمه ، معرفی و شناسایی جایگاه امام صادق (ع) در فضای علمی ، طرح و بسط مؤلفه های آموزشی و پژوهشی حرکت علمی امام- گامی کوچک در بررسیهای این چنینی است.

[صبور]

9-3-تشویق به بازدهی و حضور فعالانه در جامعه در حوزۀ امام (ع) :

فعالیت علمی هرقدر هم که عمیق و قوی در دانشگاه یا حوزه و یا در هر فضای علمی دیگر صورت بگیرد تا وارد عرصۀ جامعه نشود و جامعه را از تولید و داشته های خود بهره مند نسازد، چندان سودبخش و ملموس نیست و موجب کاهش استقبال جامعه از مراکز علمی میشود. در حوزه درس امام (ع) ، اهمیت این مطلب مدنظر بود ؛ چرا که یکی از مأموریت های دینی اولیای دین، هدایت همگان است. در این بخش و بخشهای بعدی بیشتر به این مطلب می پردازیم ؛ اینکه ظهور و بروز حوزۀ علمی امام به صحنه های اجتماعی چگونه بوده است ؟اولین مؤلفه در بازدهی و فعالیتهای علمی در اجتماع ، نشر علم به جامعه و تعلیم عمومی و خصوصی عوام است :ان لکلّ شیءٍ زکاهٌ و زکاه العلم أن یُعلِّمه اهلَه.، زکاه العلم نشره همانا برای هر چیزی زکاتی است و زکات علم ، تعلیم و آموزش آن به دیگران و داوطلبان آن است. (حرانی، 1425، ص364) یا( زکات و مالیات فراگیری دانش ، انتشار عمومی آن است.) اکتب و بثَّ علملک فی اخوانک ( بنویسید و نشر دهید علوم نزدتان را ، در میان برادرانتان.) (کلینی، ج1، ص67) البته در نشر عمومی علم ، هدف باید هدایت جامعه باشد ! و نه سوءاستفاده و تأمین منافع شخصی و گروهی. (ر.ک > همین مقاله ، 2-3 ، ص11 )حضرت در جاهائی به جای پاسخگوئی مستقیم به مردم ، آنها را به سوی شاگردان خود ارجاع میدادند تا شاگردان هم فعالانه در عرصۀ اجتماع ظاهر شوند : دستور امام باقر(ع) به ابان بن-تغلب مبنی برتبلیغ و تدریس فقه در جامعه و تداوم آن در زمان امام صادق(ع) از جمله این موارد است ؛ اجلس فی مسجد المدینه و أفتِ الناس، فأنی اُحبَّ ان یُری فی شیعتی مثلک(در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا بده که من دوست دارم مثل تو را در شیعیان و پیروانم بینم.) (نجاشی، 1427،ص10)تشویق به مناظره های علمی و عالمانه خصوصاً دربارۀ افرادی چون هشام بن حکم ، هشام بن سالم و ...

[صبور]

و سپردن بعضی افراد جهت تحصیل نزد ایشان.یا خطاب به گروهی از مراجعین ، امام(ع) میفرمایند : علیکم، علیک بالاسدی، یعنی ابابصیر! (عاملی،ج8، ص104)همچنین در مورد محمدبن مسلم ثقفی نیز تعبیر مشابهی از حضرت موجود است. (عاملی، ج 18،ص105) گفتار حضرت پیرامون زراره ، ابابصیرمرادی، محمدبن مسلم و بریدعجلی و ... نیز حاکی از اهمیت فعالیت تبلیغی ایشان است. (عاملی، ج 18، ص103)همچنین تشویق ترغیب افراد به دریافت روایات از راویان و محدثین ؛ تأیید و توثیق ایشان توسط حضرت در توسعه فعالیت تبلیغی ایشان از دیگر موارد تشویق حضرت به بازدهی است.از شاخصه های حضور و فعالیت اجتماعی امام ، نقش آفرينی ، حضور فعالانه و آگاهانه است و نه يک حضور منفعلانه.نتیجه این حضور پر رنگ و مؤثر این شد که پيروان نظريات امام(ع) را،- جعفری مذهب- بنامند و مرز فکری و عقيدتی امامیه یا جعفری از ديگر مذاهب ممتاز شود.در دوران امام(ع) دهها فرقه و مسلک فکری و رفتاری در جامعه اسلامی فعاليت میکردند. گروهی با رويکرد فرهنگی و فکری چون زنديقان، مرجعه، معتزله، غلات، مشکاکان و جبریه و گروههايی هم با رويکرد سياسی و نظامی ، اما با بنيانها و تفکرات عقيدتی چون زیديه، عباسيان، کيسانيه و ...در اين ميان امام(ع) ، ضمن مراقبت و حفظ خون و جان شيعيان ، مرز فکری و عقيدتی ايشان را نيز معين و پاسداری میکردند. تا در گردابهای فتنهآميز آن دوران و اعصار بعد غرق نشوند. اگر اين تعيین مرز توسط امام صورت نمیگرفت ،معلوم نبود چه بر سر شيعه می آمد، چرا که همه گروههای فوق الذکر با طرح مسائلی سعی بر حق جلوه دادن خود داشتند و گاهی خود را موافق و مرید و محب خاندان اهل بيت (علیهم السلام) ، هم معرفی میکردند.در بخش های قبلی آنچه طرح شد نوعاً بیانگر سیره امام (ع) در ایجاد یک وحدت و وفاق اسلامی بود. لکن علیرغم فشارهای مختلف بر امام و اظهار تقیه توسط امام و پیروانشان ، ایشان بدون هیچ مسامحهای به طرح دقیق - عقلی- معارف اسلامی و اعتقادی خویش، اقدام میکردند.

[صبور]

10-3-نگارش متون و حفظ کتب در حوزه امام (ع) ؛

نگارش و مکتوبکردن داشته های علمی در فضاهای علمی-آموزشی و علمی-پژوهشی از جایگاه بسیار بالائی برخوردار است - البته که ضرورت و اهمیت کتابت علوم، امری بدیهی است- در سیرة رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) و ائمه اطهار( علیهم السلام)، نگارش متون علمی و روایات نقلی بسیار تأکید شده و البته عملاً هم رعایت شده است.ابورافع غلام پیامبر پس از فراگیری خواندن و نوشتن دست به نگارش کتاب زد و کتابی در سنن و احکام و قضایا نوشت. نام وی به عنوان اولین مؤلفینِ شیعه در تاریخ مؤلفین ، ثبت شده است. (نجاشی،1427،ص6) بعدها نیز افراد دیگری از صحابه و تابعین در فریقین- شیعه وسنی- کار کتابت علوم را دنبال کردند. در حوزه علمیه امام(ع) نیز طبیعاتاً کار نگارش متون علمی در حوزه های مختلف علمی با جدیت دنبال می شد. گفتار امام(ع) بهترین مشوق برای کتابت و نگارش متون علمی توسط شاگردان بود ؛القلب یتکّلُ علی الکتابه (قلب به واسطه نگارش اطمینان پیدا میکند) (کلینی، 18،ص66) یا خطاب به جمعی از شاگردان که ابوبصیر هم در میان ایشان است ، میفرمایند :اکتبوا فإنّکم لا تحفَظُون حتّی تکتبوا (بنویسید ! چرا که علوم حفظ نمیشود مگر با نوشتن) (کلینی، ج1، ص66)
در فرازی از روایت معروف مفضّل ، حضرت خطاب به او دربارة اهمیت و فائده نگارش می-فرمایند : ... و کذلک الکتابه ، الّتی بها تقید اخبار الماضین للباقین و اخبار الباقین للآتین ... ( بواسطة نگارش اخبار و تاریخ و آثار گذشتگان برای حاضرین میماند و آثار حاضرین نیز برای آیندگان)(مجلسی، ج3،ص81)و همچنین: اُکتُب و بُثَّ علمک فی إخوانِک، فان مُتّ فأورِث کُتُبکَ بَنیک ، فإِنّه تأتی علی الناس زمانُ هَرجٍ لا یأنسُونَ فیه إلاّ بکُتُبِهم(بنویسید ! و علم را درمیان دوستان و برادرانتان منتشر کنید ؛ پس اگر فوت کردید ، کتب خود را به فرزندان و نسل بعد از خود به ارث بگذارید ! زیرا برای مردمان ، زمان فتنه و آشوب میرسد که آن هنگام جز با کتاب انس نگیرند) (کلینی، ج1، ص67)یا خطاب به عبید بن زراره میفرمایند : إحتفِظُوا بکتبکم فإنّکم سوف تحتاجون الیها (کتابهای خود را حفظ و نگهداری کنید. پس در آینده به آنها نیاز پیدا میکنید.) (کلینی،ج1،ص67) .

[صبور]

1-10-3- حال جای بحث در این است که با این همه توصیه و تشویق به امرکتابت و حفظ کتب ، آیا شخص امام (ع) هم دست به کار نوشتن کتاب میشده اند یا نه ؟ در ذیل نام کتب و رسائلی که منتسب به حضرت است را اجمالاً می آوریم :
1-تفسیر منسوب به امام (ع) : که بعضی از مستشرقین چون ماسینیون معتقد است از آثار جابربن حیان است.
2- کتاب الجفر که ابن خلدون در مقدمة خود چندبار آن را به امام نسبت میدهد. (ابن خلدون،1385،ص660)
3 و 4- کتاب توحید مفضل و اهلیلجه که علامه مجلسی هر دو را از مفضلبنعمرو میداند. و ابنندیم نویسنده اهلیلجه را نامعلوم میداند.
5- کتاب مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه که انتساب آن به حضرت محل نظر و تردید علماء شیعه است.
6- کتاب مجهول الحالی که جعفربن بشیر آن را به روایت امامررضا (ع) در دست داشته است. (طوسی،ص43)
7و8- کتابی در علم صناعت و حجرکریم و کتابی در شیمی (الویری،1381،ص157) که باز به نظر میرسد از آثار جابربن حیان باشد که احتراماً به نام مولا و معلمش امام صادق(ع) نوشته است.
9- کتاب تقسیم الرؤیا که در کشف الظنون به آن اشاره شده است و لکن صاحب الذریعه استناد آن را به امام ضعیف شمرده و آنرا مربوط به یکی از شیعیان و شاگردان آن حضرت میداند.
نگارش و تألیف تمام کتابهای فوق توسط امام(ع) محل نظر است بلکه حداکثر املاء و یا گفتاری از امام است که نویسندگان به خاطر احترام به امام به نام امام نگاشته اند،چنانچه درموارد1،3،4،7،8واضح است. بعضی از علماء شیعه بر این باورند که اساساً با توجه به نقش و رسالت ائمه در جامعه،نگارش یک کتاب کامل در موضوع مشخص با توجه به سیره اهل بیت( علیهم السلام)سازگاری ندارد و یا حداقل ضرورتی ندارد. لکن ثبت و نگارش رساله ها و نامه هایی از ایشان با توجه به سیره اهلبیت ممکن و کراراً نیز اتفاق افتاده است.

[صبور]

در ذیل چند رسالة مهم از حضرت که از شهرت و سند برخوردار است آورده شده ؛

1-نامه معروف امام به عبدالله بن-نجاشی،والی اهواز(138ه)(نجاشی، 1427،ص213)که حاوی دستورات وتوصیه هایی به وی در راستای حکومت داری و رعایت حقوق مؤمنین است. (ر.ک، اعیان الشیعه،ج8،ص87)
2-رساله یا نامة حضرت به جمعی از اصحابشان-که در ابتدای روضه-کافی ذکر شده است- که طی آن به ایشان دستور می دهند که آن رساله را بخوانند، و نگهدارند، وتعلیم دهند. متن آن دربارة مسائل آداب و اخلاق است و از اهمیت فوق العاده ای در این باب برخوردار است. (کلینی،ج8،ص2)
3-رساله امام در باب مسائل فقهی و احکام، که مرحوم صدوق (ره) آنرا در خصال نقل میکند.(ر.ک>خصال،ج2،ص918)
4و5- رساله ای در احتجاج بر صوفیه-درحوزه کلام- و رسالهای در باب تقسیم غنائم وخمس(ر.ک>تحف العقول،ص339) علاوه بر این موارد، وصایا و کلمات قصار و هزاران روایت که در کتب مختلف مضبوط است به نقل از امام میباشد.

[صبور]

2-10-3- در ادامه این قسمت تألیفات شاگردان حضرت را در یک نگاه مورد بحث قرار میدهیم. همانطور که سابقاً ذکر شد برای حضرت چهار هزار شاگرد شمرده اند که صدها نفر از آنها مؤلف و صاحب اثر بوده اند.سیدمحمدصادق نشأه استاد دانشگاه قاهره در این باره میگوید :فکان یحضر مجلس درسه فی اغلب الاقات الفان و بعض الأحیان اربعه آلاف من العلماء المشهورین، و قد الَّف تلامیذه من جمیع الاحادیث والدروس التی کانوا یتلقونها فی مجلسه مجموعه من الکتب تعد بمثابه دائره المعارف للمذهب الشیعی اوالجعفری(درمجلس درس حضرت اغلب اوقات دو هزار نفر شرکت می جستند و شاگردان ایشان در تمام رشته ها و دروسی که در آن مجلس تدریس میشد ، تألیفاتی داشتند؛ مجموعه این کتب به مثابه یک دائره المعارف شیعی است).(حیدر،اسد،1390،ص62)بنابر ضبط نجاشی در فهرست خود بیش از 350 نفر از مجموع مؤلفین نام برده شد، از صحابه و شاگردان امام صادق (ع) میباشند. (ر.ک> فهرست نجاشی)
همچنین کتب یا اصول چهارصدگانه معروف – منابع حدیثی فقه شیعه – در زمان آن حضرت و در حوزة علمیه ایشان تألیف شده است. در این باره شهید اول در ذکری میگوید :إِنّ ابا عبد الله جعفر بن محمد الصادق کتب من اجوبة مسائله اربعمائه مصَنف لاربعمائه مصنِف، و دوَّن من رجاله المعروفین اربعه آلاف رجلٍ من اهل العراق و الشام و الحجاز.(همانا از پاسخهای امام به سؤالات شاگردان،چهارصدتصنیف توسط چهارصد مصنف نوشته شده است...)(حیدر،اسد،1390،ص67)همچنی ن شیخ نجم الدین در کتاب المعتبر ، مطلبی را قریب به همین مضمون نقل میکند. (حیدر،اسد،1390،ص398)

[صبور]

نتیجه ؛

در پایان و پس از بررسی ده مؤلفه از ویژگیهای حوزه علمیه امام به این جمع بندی میرسیم که علاوه بر اینکه ادعای ما درباره حوزه امام به عنوان یک دانشگاه و حوزه علمی تمام عیار صحیح است ، قابلیت های فراوانی در بررسی و تحلیل دارد.
مؤلف کوشیده است تا مؤلفه ها را به گونه ای ارائه دهد تا قابلیت الگوبرداری در فضای امروزی داشته باشد.

پیشنهاد ؛
پیشنهاد مؤلف به همۀ جویندگان علم و کارشناسان و محققان تاریخ تمدن اسلام ، این است که با رویکردی دقیق و عالمانه ، به حقایق و واقعیتهای تاریخی و تمدن اسلامی و شیعی نگاه کنیم و در جهات زیر تلاش کنیم : معرفی ابعاد پنهان و نمایان تاریخ اسلام .ارائه تحلیلهای نوین و پویا از داشته های تاریخی.بهره برداری از داشته های تاریخی مان و ارائه راهبردها ، راهکارها و راه حلها با استفاده و استناد از تاریخ .

   

فهرست منابع :
1. ابن خلدون ، عبدالرحمن، مقدمه ابن خلدون، ترجمه: محمد پروین گنابادی، انتشارات علمی فرهنگی، 1385ه.ش ، تهران
2.ابن شهر آشوب ، ابی جعفرمحمدبن علی، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه، مؤسسه نشرفقهی، 1425ه.ق ، قم
3.ابن ندیم ، محمد بن اسحاق، الفهرست،ترجمه: م.رضا تجدد، انتشارات اساطیر،1381ه.ش ، تهران
4.احیا حسینی ، غلام، شیعه پژوهی وشیعه پژوهان انگلیسی زبان، جامعه المصطفی،1387ه.ش ، قم
5.اربلی ، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، تحقیق: سیدهاشم رسولی، 1381ه ، تبریز
6.اشعری قمی ، سعدبن عبدلله، المقالات والفرق، تحقیق: محمد جواد مشکور، نشر حیدری، 1963م ، تهران
7. الویری ، محسن، مطالعات اسلامی در غرب، انتشارات سمت، 1381ه.ش ،تهران
8.امین ، سید محسن، اعیان الشیعه، مطبعه الانصاف، 1961م ، بیروت
9. پیشوایی ، مهدی، سیره پیشوایان، ناشر: مؤسسه امام صادق (ع)، 1384ه.ش ، قم
10. ترمانینی ،دکترعبدالسلام، رویدادهای تاریخ اسلام – دائره المعارف تاریخی، ترجمه: جمعی از پژوهشگران، نشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387ه.ش ، قم
11.جعفریان ،رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع)، انتشارات انصاریان، 1387ه.ش ، قم
12.جندی ،عبدالحلیم، الامام جعفرالصادق(ع)، تحقیق: احمدجاسم مالکی، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1427 ه.ق ، تهران
13.حرانی ، حسن بن علی بن حسین ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، تصحیح: علی اکبرغفاری، موسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1425ه.ق ، قم
14.حلی ، حسن بن علی ابن داوود، رجال ابن داود، بیتا ، بیجا
15.حلی ،(علامه)،حسن بن یوسف، نگاهی به زندگی 12 امام، ترجمه: محمدمهدی اشتهاردی، دفترانتشارات اسلامی،1385ه.ش، قم
16.حیدر ، اسد، الامام الصادق والمذاهب الاربعه، مطبعه: دارالکتب الکتب العربیه، 1390ه.ق ، بیروت
17.خویی ،ابوالقاسم، معجم الرجال، بیتا ، بیجا
18.سبحانی، جعفر، موسوعه طبقات الفقهاء، ج4، موسسه امام صادق(ع)، 1418ه.ق ، قم
19.شهرستانی ، محمدبن عبدالکریم، الملل والنحل، تحقیق: محمد فتح الله بن بدران، منشورات رضی، 1364ه.ش ، قم
20.صدوق ،(شیخ)،محمد بن علی، علل الشرایع، دارالاحیاء التراث العربی، 1385ه.ق ، نجف
21.صدوق ،(شیخ)، محمد بن علی، الخصال، ترجمه: صادق حسن زاده، انتشارات ارمغان طوبی، 1384ه.ش ، تهران
22.قمی ،(شیخ)، عباس، منتهی الآمال، ویراسته: کاظم عابدینی، نشر جمال، 1382ه.ش ، قم
23.طبرسی ،احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ترجمه: بهراد جعفری، دارالکتب الاسلامیه، 1385ه.ش ،تهران
24.طوسی ،(شیخ)،محمدبنحسن، الفهرست، تصحیح وتعلیق: علامه سیدمحمدصادق آل بحرالعلوم، منشورات رضی، قم
25.طوسی ،(شیخ)،محمدبنحسن، رجال، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، موسسه نشراسلامی، 1428ه.ق ، قم
26.عاملی ،(شیخ)، حر، الوسائل الشیعه، جلد8،18، دارالحدیث،14 ه.ق ، قم
27.کلینی ، محمدبن یعقوب، اصول کافی، ج1و2 ، ترجمه وشرح: سیدجواد مصطفوی، انتشارات علمیه اسلامی، بیتا، بیجا
28.کلینی ، محمدبن یعقوب، الکافی،ج8(الروضه)، بیتا ، بیجا
29.گرجی ،ابوالقاسم، تاریخ فقه وفقهاء، انتشارات سمت، 1385ه.ش ، تهران
30.مجلسی ،(علامه)، محمدتقی، بحارالانوار، ج3،61 ، بیتا ، بیجا
31.محمدی ری شهری ،محمد، میزان الحکمه، ج8، ترجمه: حمیدرضا شیخی، دارالحدیث، 1377ه.ش ، قم
32.مشکور ،محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس، 1387ه.ش ، مشهد
33.معتزلی ،فخرالدین ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، دارالاحیاءکتب عربی، 1387ه.ق ، مصر
34.مفید ،محمدبن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ترجمه وشرح: سیدهاشم رسولی محلاتی، انتشارات اسلامی
35.میانجی ،احمد، مکاتیب الائمه، ج12 ، تحقیق: مجتبی فرجی، موسسه دارالحدیث، 1384ه.ش ، قم
36.نادری رارانی ،نادرقلی، تاریخ مکه و مدینه، انتشارات گلبهار، 1378ه.ق ، اصفهان
37.نجاشی ،ابوالعباس احمدبن علی، رجال، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، موسسه نشراسلامی، 1427ه.ق ، قم
38.نوبختی ،حسن بن موسی، فرق الشیعه، ترجمه وتعلیق: محمدجواد مشکور، علمی وفرهنگی، 1386ه.ش ، تهران
39.نوری طبرسی ، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل،ج12، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث،1408 هـ.ق ، قم
40.یعقوبی ، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج2 ، ترجمه: محمد ابراهیم آیتی، علمی وفرهنگی، 1387ه.ش ، تهران
41.تاریخ تشیع، جمعی از مؤلفان زیرنظر: احمدرضا خضری،ویرایش: سیدمحمد دلال موسوی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ، انتشارات سمت، 1385ه.ش ، قم
42.مغزمتفکرجهان شیعه(امام جعفرصادق)، مرکز مطالعات اسلامی استراسبورگ، ترجمه: ذبیح الله منصوری، نشر بدرقه جاویدان، 1388ه.ش ، تهران
43.تصویر امامان شیعه در دائره المعارف اسلام،ترجمهو نقد:زیرنظرمحمودتقیزاده داوری،انتشارات شیعهشناسی ،1385ه.ش ، قم
/ع
راسخون