زبان قرآن؛ تعهد برانگیزی در متن واقع گویی

[سحر]

بسم الله الرحمن الرحیم


زبان قرآن؛ تعهد برانگیزی در متن واقع گویی
محمد باقر سعیدی روشن


چکیده: این نوشتار در پی بررسی این نکته است که آیا زبان قرآن، درجملات و گزاره های گوناگونی که آورده، زبان بیان عالم واقع است. یا آن که ارتباطی با واقع ها و هست ها ندارد. و تنها قصد تحریک احساسات را دارد و در نتیجه نمی توان از آن بایدها را نتیجه گرفت. یا آن که قصد توصیف و گرایش واقع و تحریک و انگیزش را توأمان دارد.
در بررسی این نکته نخست انواع جملات قرآنی و توصیفاتی را که قرآن از خود دارد ارائه کرده و از آنها نتیجه گرفته که در همه گزاره های قرآن بیان واقع و دعوت به دگرگونی و تعالی همراه با هم مقصود و مورد نظر بوده و این به دلیل آن است که میان فعل و نتیجه آن، ارتباط علی و معلولی برقرار است که در نتیجه از درون بیان واقع ها پیام ها پدید می آیند. نویسنده در جهت اثبات این مدعا نمونه های چندی از آیات بیانگر موضوعاتی چون: توحید، توصیف قرآن، سنت های الهی، کیهان شناسی، تحریم ربا، حوادث رستاخیز، تجسم اعمال و گواهی اعضا و جوارح را شاهد می آورد. و در ادامه مقاله، عصری نگری و واقع زدایی (انکار واقعی بودن) را که برخی بردان باور دارند نادرست می داند، که به نابودی متن و اساس دین می انجامد نه آنکه اجتهاد و روش نقد علمی به شمار آید.

[سحر]

٭ مسأله ربا
«الذین یأكلون الرّبا لایقومون إلاّ كما یقوم الذی یتخبّطه الشیطان من المسّ ذلك بأنّهم قالوا إنّما البیع مثل الرّبا و أحل الله البیع و حرّم الرّبا فمن جاءه موعظة من ربّه فانتهی فله ما سلف و أمره إلی الله و من عاد فأولئك أصحاب النار هم فیها خالدون. یمحق الله الرّبا و یربی الصّدقات و الله لایحبّ كلّ كفّار أثیم» بقره/275ـ276
آنان كه ربا می خورند بر نمی خیزند مگر مانند كسی كه بر اثر تماس شیطان دیوانه شده و نمی تواند تعادل خود را حفظ كند (گاه می افتد و گاه بر می خیزد)، این بدان روی است كه گفتند بیع هم مانند ربا است (و تفاوتی میان آن دو نیست)؛ در حالی كه خدا بیع را حلال كرده و ربا را حرام (زیرا تفاوت آن دو بسیار است)، و اگر كسی اندرز الهی به او برسد و از (رباخواری) پرهیز كند فواید پیش از تحریم ربا از آن اوست و كار او به خدا واگذار می شود (گذشته او را می بخشد) اما كسانی كه (به انجام ربا) بازگردند، اهل آتش خواهند بود و همیشه در آن ماندگارند.
این آیات چنان كه پیداست، با شدت هر چه تمام تر حكم ممنوعیت ربا را شرح می دهد؛ زیرا رباخواری موجب افزایش فاصله طبقاتی، تراكم ثروت در دست گروهی محدود، و محرومیت اكثریت افراد اجتماع می گردد. واژه «خبط» در لغت به معنی تعادل نداشتن هنگام راه رفتن یا برخاستن است. در جمله بالا شخص رباخوار به انسان «مصروع» و «دیوانه» تشبیه شده است كه به هنگام راه رفتن نمی تواند تعادل خود را حفظ كند.
آیا منظور از این سخن چگونگی رفتار اجتماعی رباخواران در دنیاست كه پشتوانه منطقی ندارد و همانند عمل دیوانگان است، و آیا این بیان یك تعبیر كنایی یا تشبیه است؟ یا آنكه بعضی از كارهای شیطانی و رفتارهای انحرافی سبب نوعی جنون شیطانی و برهم خوردن تعادل روانی و از دست رفتن قوه تشخیص خوب از بد می شود؟ و یا منظور وضع و حال رباخواران در جهان دیگر و تجسم اعمال آنهاست كه در آخرت ظهور می یابد؟6 به هر حال هر یك از این احتمالات دارای مؤیداتی است، و خدشه ای در حرمت بسیار شدید ربا كه نظام اجتماعی عادلانه ای را بر هم می زند وارد نمی سازد.
با این حال برخی بدون ارائه هیچ گونه دلیلی مدعی شده اند كه مفاد حرمت ربا در قرآن، نظر به ربای موجود در فرهنگ جاهلی دارد كه ظلم فاحش بوده، و این نصوص، سود اقتصادی را كه امروز در اقتصاد و بانكداری مطرح است شامل نمی شود.7 برخی دیگر مفاد آیه مورد گفت و گو را هم زبانی و هم گامی با اعتقادات و باورهای خرافی عصر جاهلی دانسته اند و نه گویای یك حقیقت پایدار و عینی.8
ولی هیچ یك از این دو نگرش، دلیل قابل استنادی برای دعوی خویش ارائه ننموده است. چنان كه گذشت اگر فلسفه تحریم ربا تجزیه تحلیل كنیم و نیز تأثیر عینی و واقعی اعمال و دستاوردهای انسان در استمرار سرنوشت و هویت او را كه قرآن بارها یادآوری كرده بپذیریم، زمینه برای این گونه نگرشها باقی نمی ماند.

[سحر]

٭ حوادث و اشراط ساعت
«إذا السماء انفطرت. و إذا الكواكب انتثرت. و إذا البحار فجّرت. و إذا القبور بعثرت. علمت نفس ما قدّمت و أخّرت» انفطار/1ـ5
آن گاه كه آسمان از هم شكافته شود، و آن گاه كه ستارگان از هم فروپاشند، و آن گاه كه دریاها به هم پیوندد، و آن گاه كه قبرها زیر و رو شود؛ در آن هنگام هر كس می داند چه از قبل فرستاده و چه را برای پس از خویش گذاشته است.
«إذا الشمس كوّرت. و إذا النجوم انكدرت. و إذا الجبال سیرت.… علمت نفس ما أحضرت»(تكویر/1ـ14)
در آن هنگام كه خورشید در هم پیچیده شود، و در آن هنگام كه ستارگان بی فروغ شوند، و در آن هنگام كه كوه ها به حركت درآیند… آن گاه هر كس می داند چه آماده كرده است.

[سحر]

٭ تجسم و حضور اعمال
«یوم تجد كلّ نفس ما عملت من خیر محضراً و ما عملت من سوء… » آل عمران/30
روزی كه هر كس تمامی رفتارهای نیك و بد خویش را حاضر می یابد….
٭ شهادت اعضا و جوارح
«یوم تشهد علیهم ألسنتهم و أیدیهم و أرجلهم بما كانوا یعملون. یومئذ یوفّیهم الله دینهم الحقّ و یعلمون أنّ الله هو الحقّ المبین» نور/24ـ25
در آن روز كه زبانها، دستها و پاهاشان بر اعمال ناشایست شان گواهی می دهد؛ در آن روز خداوند جزای واقعی آنها را بی كم و كاست می دهد و خواهند دانست كه خداوند حق آشكار است.

[سحر]

٭ صحنه رستاخیز و سرنوشت نیكان و بدان
«هل أتاك حدیث الغاشیة. وجوه یومئذ خاشعة. عاملة ناصبة. تصلی ناراً حامیة… وجوه یومئذ ناعمة. لسعیها راضیة. فی جنّة عالیة…» غاشیه/1ـ13
آیا داستان «غاشیه» (دهشت فراگیر قیامت) بر تو رسیده است؟! چهره هایی در آن فرو افتاده اند، آنها كه رفتار بی حاصلشان آنان را آزرده است، و در آتش سوزان وارد می شوند… چهره هایی در آن روز شاد و با طراوتند. از تلاش خود خشنودند. در بهشتی عالی جای دارند.
فرجام سخن
با تأملی در آیاتی كه به عنوان نمونه آورده شد و با پذیرش بنیادهای قرآن باوری و ایمان به خدای عینی، و خدایی بودن متن قرآن، اكنون باید پرسید كدام یك از آیات پیش گفته را می توان عاری از پشتوانه معرفتی و واقع گروی دانست؟ و یا كدام یك از آیه های برشمرده را می توان فاقد پیام هدایت و دعوت به حیات برین انسانی و قدرت برانگیختگی دانست؟
می توان عصاره مدعای مطرح شده را در امور ذیل مدلّل یافت:
یك. اقتضای جاودانگی قرآن كه نهایی ترین سخن خداوند در راهنمایی انسان است و نیز نورانیت و هدایتگری قرآن، آن است كه تمام متن آن دو نقش توأمان حقیقت نمایی و پیام آفرینی را با هم ایفا كرده و در خود نهفته داشته است.
دو. در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده است كه فرمود: قرآن چونان خورشید و ماه است كه برای مردم همه روزگاران نورافشانی می كنند.
«ما فی القرآن آیة إلاّ و لها ظهر و بطن، و ما فیه حرف إلاّ و له حدّ و لكلّ حدّ مطلع، ظهره تنزیله و بطنه تأویله، منه ما مضی و منه ما لم یكن بعد، یجری كما یجری الشمس والقمر».9

[سحر]

و در سخن دیگری فرمود:
«و لو أنّ الآیة إذا نزلت فی قوم ثم مات اولئك القوم ماتت الآیة، لما بقی من القرآن شیء، و لكنّ القرآن یجری أوّله علی آخره ما دامت السموات و الأرض، و لكلّ قوم آیة یتلونها هم منها من خیر او شرّ».10
سه. عموم محققان و اندیشمندان اسلامی در اسباب نزول قائل به اعتبار عموم لفظ هستند و خصوص سبب را هرگز مانعی برای شمول مفاهیم قرآن نسبت به تمامی افراد انسان نمی بینند. سیره پیوسته صحابه و مفسران بر آن بوده است كه در عین آگاهی از مورد نزول، مفهوم آیات قرآن را منحصر در موارد خاص ندانسته، بلكه عموم لفظ را معیار قرار می داده اند.
شیخ طوسی در تفسیر تبیان، پس از بیان سبب نزول آیه «و إنّ من أهل الكتاب لمن یؤمن به» (آل عمران/199) می نویسد:
«آیه اگر هم درباره نجاشی نازل شده باشد، منعی در شمول آن نسبت به تمام گروندگان اهل كتاب ندارد، زیرا آیه بر سبب نازل می شود، اما مفهوم آن عام و فراگیر است».11
زمخشری در تفسیر سوره همزه می نویسد:
«ممكن است سبب نزول، خاص باشد، اما تهدید، عام است، تا هر كس كه مشابه آن بدی را انجام دهد مشمول كیفر گردد؛ مانند: «ویل لكلّ همزة…» كه درباره امیة بن خلف نازل شده، اما سخن در مقام تعریض است و شامل هر كسی است كه دارای این صفات ناپسند است».12
چهار. آیات فراوان قرآن كریم، تصریح می نماید كه مقاصد آن همگانی است نه منحصر به عصر و نسل خاصی. بنابراین، این نكته از اختصاصات قرآن است كه دارای دو وجه خاص و عام است. تنزیل آن درباره كسانی است كه در زمان آنها نازل شده است و تأویل آن برای تمام مردم است. البته بطون آن خود دارای مراتب گوناگون است و فهم كامل تأویل و بطون قرآن مخصوص راسخان در علم است. با توجه به ویژگی هایی كه پیش از این نام برده شد، مقاصد همگانی این مأدبه الهی هم جنبه معرفت بخشی دارد و هم جنبه سازندگی.

[سحر]

علامه طباطبایی می نویسد:
«اگر كسی در سخنان ائمه(ع) پیرامون عموم و خصوص و مطلق و مقید آیات قرآن تأمل كند، مشاهده می كند چه بسا از جنبه عام آیه حكمی را استنباط می كنند و از جنبه خاص آن حكم دیگری را، گاه از جنبه عام آیه استحباب و از جهت خاص آن وجوب حكمی را به دست می آورند، و نیز حرمت و كراهت را از دو جنبه یك آیه. بر اساس این مقیاس، اصولی به دست می آید كه كلید حل بسیاری از دشواری های فهم آیات است و اینها تنها در سخنان ائمه(ع) یافت می شود.
ازاین مطلب این نكته به دست می آید كه هر جمله ای از جمله های قرآن به تنهایی دارای یك معنی و راهنمای حكمی از احكام شریعت است و سپس همان جمله در تركیب با جمله بعدی، حكم دیگری را ارائه می دهد، و با ملاحظه جمله سوم حكم سومی را، و همین طور با انضمام به جملات قبل و بعد خویش».13
پرسشها، حوادث و موقعیتهای نزول آیات، از باب جری و انطباق آیه بر یك مصداق خاص است و نه بیان مفهوم آیه كه امری كلی و فراگیر است.
پنج. آیات صریح قرآن بیان می كنند كه هدف قرآن، هم تعلیم و معرفت بخشی و اصلاح بینشهای بشر است، و هم تزكیه آفرینی و تربیت بخشی و سوق انسان به سوی اهداف تعالی جویانه. «هو الذی بعث فی الامّیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزكّیهم و یعلّمهم الكتاب و الحكمة و إن كانوا من قبل لفی ضلال مبین»(جمعه/2)

[سحر]

7. عصری نگری و سلب واقعیت از قرآن
در برابر دیدگاهی كه گزاره های قرآنی را حاكی از واقعیت دانسته و در عین حال قائل به پیام همیشه زنده برای قرآن است، امروز شاهد رویكرد دیگری هستیم كه در طیفی از نظریه ها قائل به این نگرش است كه برخی از متون دینی، از جمله قرآن، تنها ارزش تاریخی دارد نه بینش اعتقادی و محتوای فراتاریخی و جاودانی.
برخی از آنان با تقسیم سه گانه نصوص، دسته ای از آنها را تنها شواهد تاریخی دانسته می نویسد:
«جامعه عربی پیش از اسلام، جامعه قبیله ای، تجاری و برده داری بود. طبیعی بود كه این واقعیت از نظر زبانی، دلالی و احكام و قوانین در متن قرآن منعكس شود. معاشرت با بردگان، مقررات آزاد كردن آنها و ازدواج و مانند اینها به همین دلیل است. اما با از میان رفتن نظام اجتماعی ـ اقتصادی برده داری، روشن است كه آن احكام ملغی شده و نه می توان به هیچ یك از دلالت های پیشین تمسك كرد و نه سودمند است، مگر آنكه این كار فقط به عنوان استشهاد تاریخی باشد».14
همین طور او مسأله رابطه مسلمانان با غیرمسلمانان و جزیه گرفتن از آنان را مطرح می نماید. موارد دیگری كه او مثال می زند، سحر، حسد، جنّ، شیطان است كه به گمان وی نشان از وجود مفهومی و ذهنی آنها در فرهنگ عربی است نه عینیت واقعی این امور.
همچنین مثال دیگر وی مسأله ربا است كه به اعتقاد او قرآن تنها ربای موجود در فرهنگ جاهلی را كه ظلم فاحش بود تحریم كرده و این نصوص اشاره ای به سود اقتصادی كه امروز در اقتصاد و بانكداری رایج است ندارد.15
نظیر همین نگرش از برخی دیگر از نویسندگان (جابری) در مورد ارث دختران و متعه نقل شده است كه گفته است:
«طرح اینها مطابق وضع تاریخی ـ قبیله ای آغاز بعثت است و نه برای همه محیطها و شرایط».16

[سحر]

نقد و بررسی
مشكل اصلی این دیدگاه و مانند آن در نگاه آن به وحی باز می گردد. این رهیافت می كوشد به تقلید از اصلاح گران غربی طرح انتقاد كتاب مقدس و اصلاح دین را در محیط فرهنگ مقدس اسلامی دنبال كند، اما ناگزیر آنها را در لفافه های خاصی ارائه می كند. رهیافت این نگرش در وحی و دین، نگرشی دنیوی، زمینی و زاییده ذهن و اندیشه بشراست.
این نگاه از لحاظ روش، گرفتار این دشواری است كه دانسته یا ندانسته می كوشد همه حقایق را با ابزار تجربه اثبات و تجزیه ـ تحلیل نماید، از این رو موضوعاتی از قرآن كه در این چارچوب نمی گنجد، با عنوان هم زبانی با اقتضاءات فرهنگ عصر و عناوین دیگر به تأویل می رود.
به تعبیر یكی از نویسندگان معاصر، رهاورد این دیدگاه، نابودی متن دینی و اساس دین است و نه اجتهاد و روش نقد علمی17؛ چنان كه تقسیم مفاهیم دین به ذاتی و عرضی نیز از سوی نویسنده دیگری در همین راستا صورت گرفته كه در مجالی دیگر می توان بدان پرداخت.

   

پی نوشت‌ها:

---

1. زركشی، بدرالدین محمد، البرهان فی القرآن، جلد دوم، نوع45.
2. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، 1/422.
3. همان، 4/790.
4. همان، 8/775.
5. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، 20/317.
6. ر.ك: تفسیر نمونه، ناصر مكارم شیرازی و دیگران، 2/271ـ272.
7. ابوزید، نصرحامد، نقد الخطاب الدینی، 213ـ215.
8. سروش، عبدالكریم، قبض و بسط تئوریك شریعت، تهران، انتشارات صراط، 221.
9. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، 92/94، حدیث47.
10. همان، 24/328، حدیث46.
11. طوسی، محمد بن حسن، تفسیر تبیان، 3/93.
12. زمخشری، محمد بن عمر، تفسیر الكشاف، 4/283.
13. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 1/262.
14. ابوزید، نصرحامد، نقد الخطاب الدینی، 210.
15. همان، 213 و 215.
16. عبدالرحمن، عبدالهادی، سلطة النصّ، 207، 223، 228.
17. همان.
دانشنامه موضوعی قرآن