امام علی علیه السلام و عرفان

[مهدی]

شاخصه ‏هاي عرفان امام علي(ع) در نهج البلاغه

مقدمـه

امروزه بازار عرفان در بسياري از كشورها، همچنين كشور ما داغ شده است و بسياري از جوانان حقيقت‌جو به دليل پایین بودن سطح آگاهي در اين زمينه دچار دام‌های افراد سودجویی شده‏اند كه احساسات پاك آنان را براي مقاصد شوم خود به بازي گرفته‏اند. از آنجايي كه بیشتر فرق انحرافي، عرفان خود را به زهد امام علی (ع) منسوب مي‏دانند، بررسي شاخصه‏هاي عرفان از ديدگاه امام علی (ع) امري ضروري است. آيا امام العارفين و الزاهدين تنها به عبادت و رياضت مي‏پرداخت و در اجتماع حضور فعّالي نداشت؟ يا اينكه او علم و حلم، جنگ و زهد، آخرت و دنيا، تعقل و عزت نفس و فقر و غنا را با هم يك جا جمع كرده بود و يك فرد با كامل‌ترين ظرفيت انساني‏اش بود؟ اصولاً اسلام براي كمال بشر، هدفي جز به فعليت رساندن تمامي استعدادهاي بالقوه‏اش ندارد و علی (ع) يگانة تاريخ در بهره‏مندي از تمام ظرفيت الهي‏اش بود. بر سالكان كوي حق است كه به امام خود اقتدا كنند و درس سلوك از او گيرند كه براي هدايت بشري بهترين راهنما و الگو است.

[مهدی]

از ديدگاه امام علی (ع)، سالك هرگز بدون راهنمايي و دستگيري وليّ الهي به قلّه عرفان، كمال انساني و معرفت حقيقي نخواهد رسيد:
عليكم بطّاعه أئمّتكم، فانّهم الشّهداء‌ عليكم اليوم و الشفعاء لكم عندالله تعالي غداً؛ بر شما باد! به پيروي از پيشوايانتان، زيرا آنان امروز گواهان بر اعمالتان هستند و فرداي قيامت نزد خداوند شفاعت‌كنندگان شما هستند (آمدی تمیمی، 1407، ج 2، ص 26).
انّما الأئمّة قوّام الله علي خلقه، و عرفائه علي عباده و لا يدخل الجنّه الاّ من عرفهم و عرفوه و لا يدخل النّار الاّ من انكرهم و انكروه؛ به طور قطع امامان شيعه نمايندگان خدا بر آفريده‏هاي او هستند و او را به بندگانش مي‏شناسانند و هيچ كس داخل بهشت نشود، مگر آنكه امامان شيعه را بشناسد و آنان هم او را به نيكي بشناسند و وارد دوزخ نشود، مگر كسي كه انكار امامان كند و آنان نيز او را انكار نمايند (همان، ج 1، ص 270).
سفارش حضرت علی (ع) به سالكان الي الله اين است كه راه سلوك بدون پيروي از ولايت امكان ندارد؛ پس آنان كه از اين راه منحرف شده‏اند، به خطا رفته‏اند و هلاك خواهند شد. بنابراين، ولايت محوري از شاخصه‏هاي مهم عرفاني است و عارف بدون آن همچون سيركنندة در گمراهي است.
نحن الشّعار و الاصحاب و الخزنة و الابواب و لا تؤتي البيوت الاّ من أبوابها فمن أتاها من غير ابوابها سمّي سارقاً؛ ما محرم اسرار حق و ياران راستين و گنجينه‏ها و درهاي علوم پيامبريم، هيچ كس به خانه‏اي مگر از درش وارد نمي‏شود و كسي كه از غير در وارد شود، سارق است (خطبه 154، ص 202).

[مهدی]

همچنين:
‌انظروا اهل بيت نبيّكم فألزموا سَمْتَهم و اتّبعوا اثرهم، فلن يخرجوكم من هدي و لن يعيدكم في ردي، فإن لبدوا فالبدوا و ان نهضوا فانهضوا و لا تسبقوهم فتضلّوا و لا تتأخّروا عنهم فتهلكوا؛ به اهل بيت پيامبرتان بنگريد، از آن سو كه گام برمي‏دارند، برويد. قدم جاي قدمشان بگذاريد. هرگز آن‌ها شما را از راه هدايت بيرون نمي‏‏برند و به پستي و هلاكت باز نمي‏گردانند. اگر سکوت كردند، سكوت كنيد و اگر قيام كردند، قيام كنيد. از آن‌ها پيشي نگيريد كه گمراه مي‏شويد و از آن عقب نمانيد كه نابود مي‏شويد (خطبه 97، ص 128).
فيهم كرائم القرآن و هم كنوز الرحمن، ان نطقوا صدقوا و ان صمتوا لم يسبقوا؛ آيات كريمة قرآن در شأن و منزلت اهل بيت نازل شده است و آن‌ها گنج‌هاي علوم خداوند رحمان هستند. اگر سخن بگويند، راست است و اگر سكوت كردند، از آن‌ها سبقت گرفته نشود (خطبه 154، ص 202).
آيا رشته‏اي محكم‌تر از گنجينة علوم الهي مي‏تواند راه مقصود را نمايان سازد، خطراتش را نشان دهد و مشكلاتش را بيان كند؟ آيا علم حقيقي و سلوك واقعي جز از طريق وليّ الهي كه از اهل بيت نبي است و داراي عصمت لدّني می‌باشد، امكان‌پذير است؟ ‌اكنون دانسته مي‏شود كه چرا علی (ع) مي‏فرمايد: «اي مردم! از من بپرسيد، زيرا من راه‌هاي آسمان را بهتر از راه‌هاي زمين مي‏دانم». او به مرتبة غيب آگاه‌تر از مرتبة شهود است. بدون واسطه درك حقايق هستي كرده و قلّه‏اي است كه امواج معارف از دامنه‏هايش سرازير است. آنان كه از راه ولايت منحرف شده‏اند، در پيمودن راه بندگي نيز به خطا رفته‏اند. اينجا اهميت سخن مولی آشكار مي‏شود كه فرمود:‌
العامل به غیر علم كالسّائر علي غير طريق ... الاّ بعداً من حاجته؛ عمل‌كننده بدون آگاهي مانند كسي است كه به بي‌راهه مي‏رود، هر چه تلاش كند، از مقصد دورتر مي‏شود (همان).

ادامه دارد!!!

[مهدی]

ج. نهايت بندگي و اخلاص



برخي از عارف‌نمايان اعتقاد دارند، که وقتي سالك به مرتبه‏اي برسد كه قطب گردد و جزء ابرار يا اوتاد شود، از خطاب امر و نهي الهي بيرون مي‏آيد و مي‏تواند شريعت‌گريز باشد. اينان شريعت را پوسته و ظاهري مي‏دانند كه آن را كنار گذشته و به حقيقت و طريقت رسيده‏اند و احكام شريعت را براي تازه‌كاران مي‏دانند (کاشفی، 1384، ص 44-46). همچنين معتقدند شريعت نردبان رسیدن به مقامات معنوي است و بعد از آن، احتياجي به شریعت نيست؛ بنابراين، بر خود لازم نمي‏دانند كه نماز بخوانند يا روزه بگيرند (ناظم‌زاده، 1374، ص 95). گاهي نيز آداب و شرايطي بر عبادات مي‏افزايند يا بدعت‌هايي در دين پديد مي‏آورند و پا از حدود احكام الهي فراتر مي‏نهند.
امام علی (ع)‌ با آنكه در قلّه ملكوت ايستاده بود تا آخرين لحظه زندگي دنيايي خويش، لحظه‌اي از وظيفة بندگي خود كوتاه نيامد تا آنجا كه در محراب عبادت به شهادت رسيد. عبادت او، نه عبادت تجّار بود و نه عبادت خائفان، بلكه عبادت احرار بود.
مناجات شعبانيه، مناجات‏هاي او در نخلستان كوفه، گريستن‌هاي بي‌حد و حصر او در مناجات با خداوند و پاي‌بندي به حدود شرع تا آخرين لحظة زندگي او را ممتاز و يگانة جهان كرده است.
ايمان و امان و مذهبش بود نماز در وقت عروج، مركبش بود نماز
هنگام كه هنگامة آن كـار رسيد چون بوسه ميان دو لبش بود نماز (همان، ص 365)

[مهدی]

ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه مي‏نويسد:
علي عابدترين مردم بود و از همه مردم بيشتر نماز و روزه به جا مي‏آورد و ديگران از او نماز، نافله و ادعيه مي‏آموختند (ابن ابی الحدید، 1379، ج 1، ص 22).
از ديدگاه امام علی (ع) اداي حقوق الهي و پاي‌بند بودن به احكام و شريعت، نه به دليل منفعت‌طلبي است و نه رنج‌گريزي (از شكنجه‌هاي آخرت)، بلكه به خاطر شكر منعم و به دنبال حقيقت‌جويي فطرت انساني است. بنابراين، ايشان مي‏فرمايد:
العبادة الخالصۀ ان لا يرجوا الرّجل الاّ ربّه و لا يخاف الاّ ذنبه؛ عبادت خالص آن است كه مرد اميدي به غير پروردگارش و ترسي از غير گناهش نداشته باشد (همان، ج 1، ص 116)
از اين فراز بر مي‏آيد که وقتی عبادت انسان را به غايت بندگي مي‏رساند كه با اخلاص و فقط براي رضاي خداوند باشد؛ در اين صورت، مؤمن فقط از گناهان خويش بيم دارد كه دور‌كنندة او از مسير الي الله‏ است و نه چيز ديگر. ایشان در التزام و اهتمام به فرایض فرمود:‌
لا عبادۀ كأداء ‌الفرض؛ هيچ پرستشي مانند به جا آوردن واجب نيست (ناظم‌زاده قمی، 1375، ص 384).
غايت بندگي، را هم طاعت و فرمان‌برداري معرفی نمود: «غاية العبادة الطاعة» (همان، ص 386).

[مهدی]

د. زهد و آخرت‌گرايي در كنار تلاش اقتصادي

امیرالمؤمنین (ع) همانند برخي عارف‌نمايان نيست كه به دليل زهد و رهبانيت از اجتماع فاصله گرفته‏ باشد. او علاوه بر عبادت، نماز، ذكر و عدم دنياگرايي، در مزارع و كشتزارهاي بسياري به آباداني زمين، حفر چاه، كاشتن درخت و غیره پرداخت و با وجود ثروت فراوان، نه تنها هيچ تعلّقي به آن نداشت؛ بلكه همه را در راه خداوند انفاق نمود (همان، 1374، ص 135).
او در كنار گفتن اين سخن كه:
ايّها الناس، انظروا الي الدنيا نظر الزاهدين فيها؛ اي مردم! به دنيا چون زاهدين بنگريد (همان، ص 135).
اين كلام را هم فرموده است:
يا بنیانی اخاف عليك الفقر فاستعذ بالله منه؛ فرزندم! من از خطر فقر بر تو مي‏ترسم، پس از آن به خدا پناه ببر (حکمت 319، ص 504).
زهد علی (ع) از غناي نفس او ناشي شده است. او كسي بود كه روزي چهار هزار دينار طلا به فقرا صدقه مي‏داد و همان روز از گرسنگي سنگ به شكم مي‏بست (ناظم‌زاده قمی، 1374، ص 318). بنابراين، زهد او براي خودنمايي و فقرنمايي نبود؛ بلكه براي اعتلاي انسانيت بود.
زهد علی (ع) مسئوليت‌پذيري است. تلاش براي كسب حلال، خدمت به مردم، رفع نيازمندي حاجتمدان و از همه بالاتر، كسب رضايت الهي است و هرگز از محدودة دستورات الهي فراتر نمي‏رود.
تلاش براي ايجاد چنين روحيه‏اي بسياري از مشكلات زندگي انسان را حل خواهد نمود. اين دستور براي همة انسان‌هايي است كه خواستار آرامش در زندگي‏ هستند و از بسياري از امراض روحي مانند افسردگي، يأس، ترس و غیره شكايت دارند و آن اینکه: تأسف نخوردن بر گذشته و دل نبستن به آينده‌اي كه هنوز نيامده است.

[مهدی]

بنابراين، ايشان مي‏فرمايد:
من زهد في الدّنيا استهان بالمصيبات؛ هر كسي در دنيا زهد ورزد، مصيبت‌ها را ناچيز می‌شمرد (حکمت 31، ص 448).
زاهد آن نيست كه گوشه‏گيري كرده و از نعمت‌هاي الهي بهره نمي‏برد؛ بلكه زاهد از نعمت‌ها بهره مي‏برد و شكرگزار است، از محارم مي‏پرهيزد، آرزوي دست‌نايافتني او را در وهم و خيال نمي‏افكند، بلكه واقع‌انديش است.
امام علي(ع) مي‌فرمايد:
ليس للعقال ان يكون شاخصاً الاّ في ثلاث: مرّمة لمعاش أو خطوة في معاد، او لذّۀ في غير مُحّرَم؛ خردمند را شايسته نيست كه جز در يكي از اين سه مورد به صحنه آيد: سامان دادن به زندگي، برداشت گامي در راه معاد، لذت بردن بدون ارتكاب گناه (حکمت 390، ص 518).

ادامه دارد...!

[مهدی]

ه‍. جهاد و حضور فعّالانه در اجتماع



اسلام به همة جنبه‏ هاي وجودي بشر توجه كرده و رشد همه جانبة انسان را خواستار است. جهاد با استكبار خارجي براي اعتلاي حق و كمك به محرومان و دفاع از حقيقت ايمان از نظر اسلام داراي ارزش فراوان است.
حضرت نه تنها به جهاد تشويق مي‏كرد؛ بلكه خود يكّه‌تاز ميدان نبرد حق عليه باطل بود و كسي در تاريخ به اندازة علی (ع)‌ در راه مبارزه با انحرافات، كج‌روي‌ها و استبدادها به جهاد و مبارزه نپرداخت. در نظر ايشان، مجاهد با زبان، اموال، جان و به عبارتي، با تمام قدرت در راه خداوند مبارزه مي‏كند و تمام دارايي و سرماية وجودي‏اش را با خداوند معامله مي‏نمايد: ‌به هدف اعتلاي اسلام.
الله الله في الجهاد باموالكم و انفسكم و ألسنتكم في سبيل الله؛ خدا را خدا را! در جهاد به اموالتان، جان‌هايتان و زبان‌هايتان در راه خدا (نامه 47، ص 398).
عارف حقيقي، زهد را در گوشه‌گيري از جامعه نمي‌داند، بلكه در متن جامعه حضور فعال دارد و نمونة بارز آن جهاد در راه حق با جبهة باطل است و اين چنين محبت و عشق واقعي خويش را به حضرت حق، اثبات مي‏كند.

[مهدی]

و. بها دادن به تعقل و عزت نفس


سعدي در گلستان (بی‌تا، ص 229) خود مي‏گويد: «تلميذ بي‌ارادت عاشق بي‌زر است و روندة بي‏معرفت مرغ بي‏پر».
شهيد مطهري (1362، ص 160) در اين باره كلامي زيبا دارد:‌ «علی (ع) هرگز عقل را تحقير نمي‏‏‏كند».
اين جمله معناي عميقي دارد و آن اين است كه در منطق علی (ع) عقل جايگاه ويژه‏اي دارد: زيرا رساننده انسان به كمال و ميزان تشخيص حق از باطل است. حضرت علی (ع) مي‏فرمايد:
لا شرف كالعلم؛ هيچ شرافتي، همچون علم نيست (حکمت 113، ص 462).
من مات منكم علي فراشه و هو علي معرفة حق ربّه و حق رسوله و اهل بيته مات شهيداً؛ هر كس بر بستر خانه‏اش بميرد و در حالي كه به حق پروردگارش و رسول و اهل بیتش معرفت داشته باشد؛ شهید مرده است (خطبه 190، ص 266).
همچنين يكي از شاخصه‏هاي عرفان حضرت علی (ع) بها دادن به عزت نفس و كرامت انساني است. در روش علی (ع) عزت نفس و كرامت انساني، راه رسيدن به كمال است و تخلّف از آن، انسان را به ورطة نابودي مي‏كشاند.
اكرم نفسك عن كلّ دنيّة و ان ساقتك الي الّرغائب فإنّك لن تعتاض به ما تبذل من نفسك عوض؛ نفس خويش را از هر پستي برتر و بالاتر بدار، هر چند تو را به مقصد برساند؛ زيرا تو هرگز نمي‏تواني در عوض آنچه از آبرو و شخصيت خود كه در اين راه مي‏دهي، بهايي به دست آوري (نامه 31، ص 378).
بنابراين، از ديدگاه امام علی (ع) آبرو و شخصيت مؤمن در پرتوی عزت نفس او تأمين مي‏شود و هيچ ارزشي بالاتر از آن براي انسان وجود ندارد.

ادامه دارد...!

[مهدی]

ز. تهذيب نفس



جهاد اكبر (مبارزه با هواي نفس) در كنار جهاد اصغر (مبارزه با دشمنان) مي‏تواند يك عارف را كامل کند؛ چرا كه عرفان مثبت و آنچه مورد نظر مكتب اسلام است، اين است كه يك انسان از تمام ظرفيت‏هاي خدادادي‏اش استفاده نمايد و در مبارزه با دشمن دروني و بيروني هر دو در كنار هم تلاش نمايد. بنابراين، هم آنان كه تنها به فكر جنگ و خونريزي‏اند و از جهاد با نفس غافل شده‏اند، از حقيقت انساني خود دور مانده‏اند و هم عارفاني كه از صحنه جنگ و نبرد با دشمن شانه خالي نموده‏اند؛ لذا حضرت علی (ع) در نهج البلاغه چنين مي‏فرمايد:‌
و الجهاد منها (من دعائم الايمان) علي اربع شعب: علي الامر بالمعروف و النّهي عن المنكر و الصّدق في المواطن و شنئآن الفاسقين، فمن امر با لمعروف شد ظهور المؤمنين و من نهي عن المنكر أرغم انوف الكافرين و من صدق في المواطن قضي ما عليه و من شنئيء الفاسقين و غضب لله غضب الله له و أرضاه يوم القيامۀ؛ جهاد از پايه‏هاي ايمان، داراي چهار قسمت است: ‌امر به معروف و نهي از منكر، صدق و راستي در هنگامة نبرد، كينه و دشمني با فاسقان. آنكه امر به معروف كند، پشت مؤمنان را محكم كرده و آنكه نهي از منكر نمايد، بيني كافران را به خاك ماليده است و كسي كه در ميدان‌هاي نبرد صادقانه بايستد، وظيفه‏اش را انجام داده است و آنكه فاسقان را دشمن بدارد و به خاطر خدا خشم گيرد، خداوند به خاطر او خشم كند و او را در روز قيامت خشنود خواهد کرد (حکمت 31، ص 448).
سفارش امام العارفين به سالك راه حق چنين است:
فارفض الدنيا، فانّ حبّ الدنيا يعمي و يصم و يبكم و يذلّ الرّقاب؛ دنيا را رها كن كه دنيادوستي انسان را كور، كر، لال و خوار مي‌کند (محمدی ری‌شهری، 1379، ص 1704).
حضرت آگاهي مي‏دهد به سالك كه همواره قيمت نفس خويش را با آنچه نزد پروردگارش است، معامله كند و قدر و ارزش خود را با چيزي فروتر از آن، يعني دنيا معامله نكند كه در اين صورت، در اين تجارت ضرر كرده و سرمايه وجودي‏اش را به بهاي كم از دست داده است.

[مهدی]

اكنون مهم‌ترين مراحل تهذيب نفس را از نظر امام علی (ع) بيان مي‌كنيم:



1.توبه


عارفان مي‏گويند: اولين مرحلة تهذيب نفس توبه است. امام علی (ع) در پاسخ كسي كه از ايشان تقاضاي موعظه كرد، فرمودند:
‌لاتكن ممّن يرجوا الاخرة به غیر العمل و يرجّي التّوبه به طول الأمل ... إن عرضت له شهوة أسلف المعصية و سّوف التّوبه؛ از كساني مباش كه بدون عمل اميد به سعادت آخرت دارند و به واسطة آرزوهاي بلند اميد قبول توبه را دارند... اگر شهوت به او رد كند نافرماني و معصيت را پيش گيرد و توبه را پشت سراندازد (حکمت 150، ص 472).
بنابراين، اصل مهم در توبه و بازگشت به سوي خداوند اين است كه فرد توبه‏اي نصوح و حقيقي نمايد، به گونه‏اي كه در مقابل گناه و شهوت نلغزد و دلخوش به قبول توبه و از غافلان نشود.