امام رضا(ع) و تربيت فرزند

[ملکوت]

تربيت عبارت است از شكوفا سازى استعدادها و جهت دهى آن به سوى كمال مطلوب.
تربيت ضرورى‏ ترين نياز انسان در زندگى است. انسان بدون تربيت صحيح ره به جايى نمى‏برد، نه از باغ زندگى خويش ميوه شيرين‏ مى‏چيند و نه كام انسانهاى ديگر را از ثمرات درخت وجود خود شيرين مى‏ كند؛و بالاتر آنكه نه به درك معناى انسانيت نايل مى‏آيد و نه به فتح قله‏هاى‏رفيع انسانيت دست مى‏يازد. بدين جهت تربيت عاليترين هدف پيامبران و اساسى‏ترين‏پيام كتب و اولين و ضرورى ‏ترين وظيفه والدين است.

ضرورت و اهميت تربيت،والدين را بر آن مى‏دارد كه به اين مسووليت‏بزرگ ارجى دو چندان نهند؛ براى‏ايفاى درست آن خود را به صلاح و آگاهى از روش و فنون تربيت مجهز بسازند و باالگو گرفتن از مربيان موفق در انجام دادن اين وظيفه مهم بكوشند. بى ‏شك معصومان عليهم السلام موفق‏ترين مربيان و سيره قولى و عملى آنهامطمئن‏ترين الگو براى والدين در امر ظريف و پرپيچ و خم تربيت است.

اين ‏مقاله بر آن است تا نكاتى از سيره تربيتى امام رضا(ع) در تربيت فرزند رايادآورى كند و گامى، هر چند ناچيز، در ترويج معارف اهل‏بيت‏بردارد.

سيره تربيتى امام رضا(ع)، با توجه به سفر آن حضرت به خراسان و دورى از كانون‏خانواده و نيز تك فرزندى چنانكه برخى از بزرگان قايلند بسيار قابل ‏توجه است؛ چرا كه تربيت فرزند يگانه آن هم از راه دور شيوه‏اى خاص مى ‏طلبد.

[ملکوت]

8- احترام

بى‏ شك هر انسانى در هر مقطع سنى، با توجه به برداشتى كه از ارزش ومنزلت‏ خويش دارد، براى خود احترام و شخصيت قايل است. هر انسانى خود رادوست دارد و دوست دارد كه مورد احترام ديگران واقع شود. كودك و نوجوان نيزهر چند به رشد اجتماعى و عقلانى كافى نرسيده است؛ اما براى خود احترام قايل‏ است.

بدين جهت رفتار احترام ‏آميز والدين و مربيان نقش مؤثرى در تربيت و رشداو دارد. امام رضا(ع) براى جواد(ع) احترام بسيار قايل بودند و از اين شيوه‏ مؤثر در تربيت فرزند بسيار بهره مى ‏برد.
محمد بن ابى‏عباد، كه به تصويب فضل بن‏سهل امور نگارش حضرت رضا(ع) را به عهده گرفته بود، مى‏گويد: حضرت رضا(ع)همواره از فرزند بزرگوارش محمد با كنيه [كه نزد عرب علامت‏بزرگداشت و احترام‏است] نام مى‏برد و مى‏فرمود: ابوجعفر به من چنين نوشت و من به ابوجعفر چنين‏ نوشتم. با آنكه امام جواد(ع) در مدينه به سر مى ‏برد و كودكى بيش نبود، حضرت‏رضا(ع) وى را بسيار احترام مى‏كرد و نامه ‏هايى كه از حضرت جواد به وى مى‏رسيد،با كمال بلاغت و نيكويى پاسخ مى ‏داد ...

[ملکوت]

9- تشويق

تشويق در تربيت كودك و نوجوان بسيار مؤثر است. تشويق بجا و مناسب‏در فرزندان ايجاد انگيزه و شوق مى‏كند و آنان را براى انجام كارهاى بزرگترآماده مى ‏سازد.

در واقع تشويق نردبان پيشرفت و موفقيت آنهاست. بدين جهت اين‏شيوه نيز مورد توجه حضرت رضا(ع) بود. زكريا بن آدم مى‏گويد: خدمت امام رضا(ع)بودم كه حضرت جواد(ع) را نزد ما آوردند. او، كه حدود چهار ساله بود، دستهارا بر زمين نهاد و سرش را به طرف آسمان بلند كرد و به فكر فرو رفت
امام ‏رضا(ع) به او فرمود: جانم به فدايت ‏باد، در چه موضوعى چنين انديشه مى‏ كنى؟ فرمود: در آنچه نسبت‏به‏مادرم فاطمه(س) انجام داده‏اند. به خدا قسم، آنها را از قبر بيرون مى‏آورم،مى ‏سوزانم و خاكسترشان را به دريا مى ‏ريزم.

امام رضا(ع) [در مقابل كار نيكويش]او را به خود نزديك ساخت، بين دو چشمش را بوسيد و فرمود: پدر و مادرم به ‏فدايت‏ باد، تو براى مامت‏ شايستگى دارى.»

[ملکوت]

10- نظارت والدين

زندگى صحنه درس‏و تجربه است. آنانكه بيشتر عمر خود در كسب تجارب صرف كرده‏اند، در رويارويى با دشواريها ازتوان فزونتر برخوردارند. كودكان و نوجوانان بهره كمترى از تجربه دارند وبدين سبب به نظارت و كمك والدين نيازمندترند. نظارت مستمر و حساب شده بروضعيت اخلاقى، تحصيلى و رفتارى فرزند يك ضرورت انكارناپذير در امر تربيت است؛

البته اين نظارت بايد منطقى و حتى‏الامكان غير مستقيم و بجا باشد. نكته مهم اين است كه نظارت به مواقع حضور والدين، به ويژه پدر، در كانون خانواده ‏اختصاص ندارد؛ بلكه حتى وقتى پدر براى مدتى از كانون خانواده فاصله مى ‏گيرد وحضور فيزيكى ندارد، بايد همچنان از وضعيت فرزندانش آگاه باشد و بر كار آنهانظارت كند.


سفارشهاى پيش از مسافرت و مكاتبه با فرزند در طول سفر، امرى‏ ضرورى و كارساز است. حضرت رضا(ع) كه به سبب ستم فرمانروايان ناگزير مدتى دوراز وطن و خاواده به سر برد، به شكلهاى گوناگون همچون نامه و پيامهاى‏شفاهى از دور بر وضعيت فرزندش جواد(ع) نظارت مى‏كرد و راهنماييهاى لازم را به‏ وى ارائه مى ‏دادند.

چنانكه پيش از رفتن به خراسان درباره فرزندانش آنچه‏ شايسته مى‏ نمود، سفارش كرد. اشاره به دو نمونه از رفتار آن حضرت در اين ‏زمينه بسيار سودمند مى‏نمايد:

[ملکوت]

الف) قبل از سفر



ابى محمد وشاء از امام رضا(ع)نقل كرد كه حضرت فرمود: هنگامى كه خواستم از مدينه به سوى خراسان حركت‏ كنم، اهل و عيال خود را جمع كردم و از آنها خواستم كه با صداى بلند بر من‏ بگريند.

سپس دوازده هزار دينار بين آنها تقسيم كردم و گفتم: من هرگز به سوى‏شما بر نمى‏ گردم. سپس دست جواد(ع) را گرفتم، وارد مسجد پيامبر(ص) شدم، دست اورا بر قبر گذاشتم و از رسول خدا(ص) نگهدارى‏اش را طلب كردم.


جواد(ع) [راز كارم را] دريافت و گفت: پدر و مادرم به فدايت، به سوى دشمن مى‏ روى؟ حضرت همه ‏وكلاء و خدام خود را سفارش‏ كرد كه به سخنان جواد(ع) گوش فرادهند، از اواطاعت‏ كنند، با او مخالفت نورزند و بعد از وفات من به وى بگروند. و آنها راآگاه كردم كه او امام بعد از من و جانشين من است ...


ب) بعد از سفر
ابن ابى ‏نصر مى‏گويد امام رضا(ع) در نامه ‏اى به حضرت جواد(ع)چنين نوشته بود: اى اباجعفر، به من اطلاع دادند كه خدام، هنگام خروج شما ازخانه، شما را از در كوچك بيرون مى ‏برند و اين به خاطر بخل آنهاست تا از شمابه كسى خيرى نرسد؛ [فرزندم] به حقى كه بر گردن تو دارم، از تو مى ‏خواهم كه‏ ورود و خروجت فقط از در بزرگ باشد.

هنگامى كه خواستى از خانه خارج شوى،همراه خود طلا و نقره داشته باش و هر كه از تو چيزى خواسته، عطا كن. اگرعموهايت از تو طلب كمك كردند، كمتر از پنجاه دينار عطا نكن و بيشتر از آن به‏ اختيار توست. اگر از عمه ‏هايت كسى از تو كمك خواست، كمتر از بيست و پنج دينارمده و بيشتر از آن به اختيار توست.

[فرزندم،] اين سفارش من به خاطر رشد ورفعت مقام توست، پس به ديگران انفاق كن و از خداى صاحب عرش، ترس فقر وتنگدستى نداشته باش.

[ملکوت]

11- خود اتكايى

توجه به استقلال و خوداتكايى از نكات‏ مهم تربيتى است. همگام با رشد جسمانى و افزايش سن، توقعات و انتظارات‏ مردم از كودك افزايش مى‏يابد و او بايد خود را براى ايفاى نقش در جامعه آماده‏ سازد.


از طرفى وابستگى فرزند به والدين، به ويژه پدر، نه مطلوب است و نه ‏همواره ممكن. زيرا امكان پيش آمدن موقعيت ويژه و محروم شدن فرزند از كمك ‏والدين انكارناپذير است. بنابراين، والدين بايد ضمن نظارت صحيح و حساب شده‏ به تدريج زمينه استقلال و خوداتكايى را در فرزندانشان به وجود آورند و با واگذارى مسووليت‏ بدانان قدرت اداره زندگى را در آنها تقويت كنند. از نكات‏ بسيار زيباى سيره تربيتى امام رضا(ع) توجه به اين امر مهم است.


آن حضرت به ‏خوبى براى فرزندش جواد(ع) آينده‏نگرى فرمود و چون مى‏دانست فرزندش در نوجوانى ‏مسووليت‏ بزرگ رهبرى جامعه اسلامى را به عهده مى ‏گيرد با واگذاردن مسووليتها به‏ وى قدرت مديريت و رهبرى را در او تقويت كرد. امام هشتم(ع)، هنگامى كه درمدينه بود، اداره امور خويش را عملا به فرزندش وا نهاد و حضرت جواد(ع)، بااينكه كودك و نوجوان بود، به خوبى از عهده اين امر برآمد.

حنان بن سديرمى‏گويد: ... پيوسته حضرت جواد(ع) با اينكه كودك و نوجوان بود، اداره امورحضرت رضا(ع) را در مدينه به عهده داشت و به خادمان حضرت امر و نهى مى ‏كرد وهيچ يك از خدمتگزاران با وى مخالفت نمى ‏كرد.
اين سخن بدان معناست كه حضرت‏ جواد(ع) به خوبى مديريت مى ‏كرد و آنها با او مخالفت نمى ‏كردند.

[ملکوت]

12- پرورش بعد عقلانى

تربيت‏ بايد همه جانبه باشد. پرورش بعد عقلانى و شكوفا ساختن استعداد منطق و استدلال در فرزند يكى از مهمترين ابعاد تربيت است.

منطقى بار آوردن فرزند سبب مى‏ شود درست‏ بينديشد، منطقى تصميم بگيرد، منطقى ‏رفتار كند و در صورت لزوم، بى‏هيچ هراسى از ديدگاه ها و رفتارهاى خود دفاع كند. سيره تربيتى حضرت رضا(ع) از اين منظر نيز الگويى كامل براى همه رهروان‏آن حضرت است . بنان بن نافع نقل مى‏ كند كه روزى مامون از جايى كه حضرت‏جواد(ع) با كودكان بازى مى ‏كرد، مى ‏گذشت.
كودكان از ترس ميدان بازى را ترك‏ كردند و تنها جواد(ع) آنجا ايستاد. مامون از او پرسيد: چرا همراه بچه‏ هافرار نكردى؟ فرمود: گناهى مرتكب نشدم تا از ترس بگريزم و جاده هم تنگ نيست‏ تا آن را برايت ‏باز كنم، از هر جا مى ‏خواهى عبور كن.


مامون [از اين پاسخ ‏تعجب كرد و] پرسيد: تو كيستى؟ حضرت در جواب فرمود: من محمد بن على بن موسى ‏بن جعفر بن‏ محمد بن ‏على بن الحسين بن‏ على بن‏ ابى‏ طالب عليهم السلام هستم ...
نويسنده: علي همت بناري
منبع: ماهنامه كوثر