پندهاى كوتاه از نهج البلاغه

[گل مريم]

بسم الله الرحمن الرحیم

پندهاى كوتاه از نهج البلاغه
نويسنده : هئيت تحريريه بنياد نهج البلاغه

مقدمه

دانش آموزان گرامى ، فرزندان عزيز
كتابى كه اكنون در دست داريد، با همه كوچكى خود، به وسعت درياهاى بيكرانه ، و به عظمت كوههاى سر به فلك كشيده است : زيرا آنچه در اين كتاب كوچك مى خوانيد، بخشى از كلمات و جملات كتاب ارجمندنهج البلاغه است ، كه به اين صورت ساده ، براى شما فراهم شده است .
اين كلمات و جملات ، مانند دانه هاى مرواريد درخشان ، كه از اعماق دريايى سرشار از مرواريدهاى ناب به دست آمده باشد، مخصوص شما نوجوانان عزيز انتخاب شده است . از اين رو، تمامى مطالب اين كتاب ، با بيانى ساده ، به زبان فارسى امروز، نوشته شده تا براى شما و ديگر هم سن سالهايتان ، به آسانى قابل درك و آموختن باشد. و از اين راه ، شما عزيزان را، با كتابى كه پس از قرآن ، عاليترين و گرانقدرترين كتاب انسان سازى است ، آشنا سازد.
با نهج البلاغه ، بيشتر آشنا شويم
زندگى در باشكوه ترين دوره تاريخ كشورمان ، يعنى دوران شكوهمند انقلاب اسلامى ، خوشبختى بزرگى است كه نصيب شما نوجوانان عزيز شده است . و بى ترديد، نوجوان دانش آموز و درسى خوانده يى كه در چنين دوران پرشكوهى زندگى مى كند، كمتر ممكن است كه با نام نهج البلاغه آشنا نباشد.
با اين حال ، براى آشنائى بيشتر شما، بهتر است به چند نكته اشاره شود: نهج البلاغه ، كه نمايانگر گوشه يى از انديشه بلند و آسمانى حضرت على عليه السلام است . از يكهزار سال پيش ، به صورت كتاب جاودانه ، در اختيار جهان و جهانيان قرار گرفته و دنيا را با تحسين و حيرت روبرو كرده است .
اين كتاب ، مجموعه يى از گفتارها، پند و اندرزها، نامه ها و نوشته ها، سخنان كوتاه و پر مغز آن امام بزرگوار است ، كه توسط دانشمند بر جسته اسلامى ، سيد رضى در پايان قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجرى ، گرد آورى شده است .
سيد رضى سخنان والا و نوشته هاى بى همتاى امام عليه السلام را، در كتاب نهج البلاغه ، به سه بخش اصلى تقسيم كرده كه ترتيب آنها چنين است
1- خطبه ها
2- نامه ها
3- سخنان كوتاه

[گل مريم]

5. رابطه عقل و گفتار

اذا تم العقل نقص الكلام .

ترجمه : هنگامى كه عقل انسان كامل گردد، گفتارش كوتاه مى شود.
شرح : انسان ، هر اندازه كه عقل و شعورش بيشتر شود و به سوى كمال برود، به همان نسبت ، كمتر حرف ميزند و در عوض بيشتر فكر مى كند.
كسانيكه زياد حرف مى زنند و جلوى زبان خود را نميگيرند، عقلشان كم و فكرشان كوتاه است . بهمين دليل ، هنگام سخن گفتن ، درباره آنچه مى گويند، فكر نمى كنند، و هر چه به زبانشان آيد بدون فكر و انديشه ، بيان مى كنند.
اما برعكس ، افراد عاقل ، تا زمانى كه موضوعى را خوب بررسى نكرده اند، و درباره خوب و بد آن نينديشيده اند، سخنى بر زبان نمى آورند. به همين دليل ، شخص عاقل ، كمتر حرف ميزند، چون مقدارى از وقت خود را، به فكر كردن درباره گفتارى كه ميخواهد بر زبان آورد، مى گذراند.
حضرت على عليه السلام ، در جمله ديگرى ميفرمايد: زبان عاقل ، در پشت عقل او قرار دارد.
يعنى : شخص عاقل ، عقل خود را پيش از زبانش به كار مى اندازد. در هر كارى ، اول فكر مى كند، عقل و شعور خود را به كار مى گيرد، و هنگامى كه به درستى سخن خود مطمئن شد، زبان به گفتار مى گشايد. در حاليكه شخص ‍ نادان ، پيش از آنكه فكر خود را به كار اندازد، شروع به حرف زدن مى كند، و چه بسا كه با سخنان بى معنى و حساب نشده اش ، هم خود و هم ديگران را بزحمت و ناراحتى دچار مى سازد.

[گل مريم]

6. حق يكى است

ما اختلفت دعوتان الا كانت احداهما ضلالة
ح / 183

ترجمه : هر گاه در مورد امرى واحد، دو ادعاى مختلف وجود داشته باشد، ناچار، يكى از آن دو گمراهى (باطل ) است .
شرح : بسيار ديده مى شود كه دو شخص ، يا دو گروه ، بر سر يك مسئله اختلاف دارند. به اين معنى كه هر كدام ، در مورد آن مسئله ، ادعايى دارد كه با ادعاى ديگرى مخالف است ، و هر يك نيز، ادعاى خود را صحيح و بر حق ميداند و ادعاى ديگرى را غلط و باطل ميشمارد.
اما، از آنجا كه هميشه حق يگانه است ، و هر چيزى كه بر حق باشد، نمى تواند دو صورت و دو شكل جداگانه داشته باشد و هر دو نيز، درست و بر حق باشند، ناگزير بايد قبول كرد كه دست كم ، يكى از آن دو ادعا، باطل و گمراهانه است .
روشن تر بگوييم : نمى شود كه دو نفر، در مورد يك موضوع دو ادعاى مختلف بكنند، و هر دو نيز درست گفته باشند. يعنى اگر، در چنين مواردى ، يقين داشته باشيم كه هر دو نفر در اشتباه نيستند، پس بايد مطمئن باشيم كه بطور قطع ، فقط يكى از آنها حق ميگويد و ديگرى بر باطل است .
وظيفه كسى هم كه با چنين افراد يا گروههايى روبرو ميشود، آن است كه سخن و عقيده و ادعاى هر دو را، به دقت بررسى كند، تا آنچه را كه بر حق است دريابد، و با انتخاب و پذيرش حق ، از باطل دورى كند.

[گل مريم]

7 . جامعيت قرآن

و فى القرآن نبا ما قبلكم و خبر ما بعدكم و حكم و ما بينكم .
ح / 313

ترجمه : سرگذشت نسلهاى پيشين شما، و خبرهاى مربوط به نسلهاى آينده شما، و احكام و دستورات به امورى كه بين شما جارى است ، همه در قرآن آمده است .

شرح : آنچه انسان ، در زندگى اين جهانى خود به آن نيازمند است ، بطور كلى ، خارج از اين سه مورد نيست :

* نخست ، ميخواهد بداند كه پدران و مادران و نياكان او، در گذشته ، چگونه بوده اند، چگونه زيسته اند، چه ها مى انديشيده اند،
* آن گناه مى خواهد بداند پس از مرگ او، دنيا چه صورتى خواهد داشت ، و نسلهاى آينده در چه اوضاع و شرايطى خواهند زيست ، و احوال آنها، در دنياى آينده چگونه خواهد بود.
* و سپس مى خواهند بداند: در حال حاضر، در دوران بين گذشته و آينده ، كه خود در آن زندگى ميكند، با مردم چگونه بايد رفتار كند، و امورى را كه بين او و ديگران جارى است ، چگونه سر و سامان دهد، تا به راه نادرست نرود و به طريق آسايش و رستگارى گام بردارد.
قرآن مجيد، كلام الهى و آسمانى ما مسلمانان ، كتاب سازنده و روشنگرى است كه اين سه موضوع مهم و حياتى را، براى ما، به روشنى و بدون ترديد يا ابهام ، توضيح داده است .
پس ما، اگر مى خواهيم با درك و آگاهى زندگى كنيم و در منجلاب و گمراهيها فرو نرويم ، و به سوى سعادت گام برداريم ، بايد قرآن را به دقت بخوانيد، معنى آن را درك كنيم ، و مفاهيم آن را دستور زندگى خويش قرار دهيم ، و احكام آن را به كار بنديم .

[گل مريم]

8. خشنودى از كار بدكاران

الراض بفعل قوم كالداخل فيه معم و على كل داخل فى باطل اءثمان اثم العمل به و اثم الرض به .
ح / 154

ترجمه : هر كس كه به كار گروهى از مردم خرسند باشد، مانند آن است كه در آن كار، با آنها همراهى كرده است ، هر كس در كار نادرست همراهى كند، براى او دو گناه خواهد بود: گناه همكارى در آن كار نادرست ، و گناه رضايت دادن به انجام آن .

شرح : اسلام ، دينى است كه پيرامون خود را، همواره از زندگى كردن و حصارهاى خلوت و تنهائى و سر بردن در چهار ديواريهاى در بسته ، باز ميدارد. و در مقابل ، همه را به زندگى اجتماعى دعوت ميكند. براى يك چنين زندگى اجتماعى برادرانه ايى ، كه در آن همه نسب به يكديگر وظايف و مسئوليتهايى دارند قوانين كاملى نيز قرار داده ، كه جلوه هاى گوناگون آن ، در تعاليم درخشان اسلامى ديده مى شود.
بر اساس اين قوانين ، خوب بودن و خوب زيستن ، تنها اين نيست كه ما، خود را از همه كنار بكشيم ، و در خلوت و تنهايى مشغول عبادت شويم و كارى به كار ديگران و ساير افراد جامعه نداشته باشيم . چه ، در اين صورت ، حتى اگر هيچ گناهى از ما سر نزند، باز در گناهى كه ديگران ، در كنار ما و مقابل چشمان ما انجام ميدهند، شريك و سهيم خواهيم بود. به بيان ديگر، يك مسلمان مؤمن واقعى ، نبايد در برابر كارهاى باطل و نادرست ديگران نيز، ساكت بنشيند و هيچ اقدامى نكند. چون اين سكوت ، دليل آن است كه او، با انجام آن كارهاى باطل مخالفتى ندارد و كسى كه مخالف امرى نباشد، بطور طبيعى ، به انجام آن امر، رضايت داده است . و راضى بودن به انجام كار ديگران نيز مانند آن است كه خود او هم در آن كار، شركت و دخالت داشته است .
از اين روست كه امام عليه السلام ميفرمايد: مسلمانان مؤمن حق ندارد ساكت بنشيند و شاهد و تماشاگر كارهاى باطل ديگران باشد. چون در آنصورت ، از او دو گناه سرزده است . يك گناه همان رضايت دادن به انجام آن كار است ، و گناه ديگر آن است كه با چنين رضايتى ، خود او نيز، در آن كار نادرست بصورت همكار و همراه در آمده و در حقيقت مثل آن است كه خود نيز، در انجام آن گناه ، شركت و همكارى داشته است .

[گل مريم]

9. لزوم شناخت رفيق راه و همسايه

سل من الرفيق قبل الطريق و عن الجار قبل الدار.
نامه /31

ترجمه : پيش از آنكه درباره راه بپرسى ، درباره رفيق راه بپرس ، و پيش ‍ از آنكه خانه انتخاب كنى درباره همسايه پرس و جو كن .

شرح : بر اساس اين فرمايش امام عليه السلام ، در زبان فارسى هم ضرب المثلى رواج يافته است كه مى گويند:

بگو رفيقت كيست ، تا بگويم چگونه آدمى هستى . و شاعرى ، همين معنى را به شعر در آورده است :

تو، اول بگو: با كيان زيستى ؟

پس آنگه ، بگويم كه : تو، كيستى !

سخن امام ، اين هشدار را مى دهد كه : انسان بايد دقت كند و هنگام سفر، از رفيق راه و همسفر بد و فاسد، پرهيز و دورى جويد، و همچنين هنگام انتخاب خانه ، مراقبت كند، تا با اشخاصى نادرست و گمراه ، همسايه نشود. زيرا، همسفر فاسد و همسايه گمراه ، علاوه بر زيانها و ناراحتيهايى كه توليد مى كنند، بر اثر همراهى و همنشينى و معاشرت پى در پى ، در روحيه انسان ، تاءثير بد مى گذارند. و چه فاسد، خود نيز، اندك اندك و ندانسته ، به فساد و گمراهى كشيده ميشود. به همين دليل ، ما بايد مراقب باشيم و در هر كارى كه انجام ميدهيم ، با كسانى همراهى و همفكرى كنيم كه مطمئن باشيم درستكار و با ايمان و پاك و نيك كردارند.

اين سخن ، ميتواند ما را، در اين جهت نيز راهنمائى كند كه :

هر گاه در انتخاب راهى و انجام كارى دچار شك و ترديد شديم ، يا اگر ديديم كه خودمان ، قادر به انتخاب راه درست نيستيم ، بهتر است پيش از آنكه با چشم بسته به راهى برويم يا شروع به كارى كنيم ، افراد ديگر را درنظر بگيريم .

يعنى ببينيم كسانى كه عقل و درايت و ايمان و پارسايى آنها ثابت شده است ، چه كار ميكنند و از كدام راه مى روند، تا ما نيز همان راه را در پيش گيرم . به اين ترتيب ، علاوه بر آنكه به گمراهى و فساد دچار نمى شويم ، از وجود همراه و همنشين خوب هم بهره مند مى گرديم .

[صبور]

10. خودرايى و مشورت


من استبد برأته هلك و من شاورالرجال شاركها فى عقلولها.



ترجمه : شخص خود رأى به هلاكت ميرسد، و كسيكه با مردان برجسته و انديشمند مشورت كند، در عقل آنها شريك ميشود.


شرح :

كسيكه در همه كارها، تنها عقيده و نظر خود را درست ميداند و به رأى و عقيده هيچ كس ديگر، اهميتى نمى‏دهد، بيش از هر كس، به خودش ظلم ميكند. هيچكس نيست كه همه چيز را بداند و براى همه مسائلى و مشكلات، راه حل درست و منطقى و قابل اجرأ پيدا كند، و هر كس، هر اندازه هم كه عاقل و دانشمند باشد، باز با مسائلى روبرو خواهد شد، كه راه حل درست و عملى آنها، به فكرش نخواهد رسيد. در چنين حالى، اگر شخصى، خود رأى باشد و جز عقيده خود، عقيده هيچ كس را نمى‏پذيرد، بطور مسلم، در حل مسائل، به راههاى غلط مى‏رود، و چه بسا دچار اشتباهاتى ميشود كه حتى زندگى‏اش را به خطر مى‏افكند و او را به هلاكت و نيستى ميكشاند. اما كسيكه تنها به عقيده خود اتكأ ندارد، و در مسائل گوناگون مشورت ميكند، به راه سعادت ميرود. مخصوصا اگر شخصى، با افراد عاقل و انديشمند و مردان برجسته مشورت كند، مانند آن است كه در فكر و دانش آنها شريك شده، و از عقل و انديشه هركدام، براى خود سهمى برداشته است.
وقتى ما، بار سنگينى داريم كه نمى‏توانيم از روى زمين حركت دهيم، به كمك چند نفر ديگر نياز پيدا مى‏كنيم. و هنگامى كه چند نفر آمدند و به ما كمك كردن، مثل آن است كه ما را، در زور بازوى خود شريك كرده‏ اند و هر كدام، از قدرت و توانايى خود، سهمى به ما داده‏اند.
در مورد مسائل مربوط به فكر و عقل نيز همينطور است. وقتى با مسأله‏يى روبرو ميشويم كه به تنهايى از حل آن عاجزيم، بايد از عقل و انديشه ديگران هم كمك بگيريم. و در اين صورت، مثل آن است كه خود را، در عقل و شعور آنها شريك ساخته‏ايم و از نيروى انديشه و فكرشان، سهمى هم به ما رسيده است.

[صبور]

11_ فضيلت علم بر ثروت




العلم خير من المال، العلم يحرسك، و انت تحرس المال، و المال تنقصه النفقه و العلم يز كو على الأنفاق، و صنيع المال يزول بزواله. -ح / 174 - از فرمايشات امام (ع) به كميل بن زياد ?




ترجمه: دانش، از مال دنيا بهتر است، زيرا دانش نگهبان توست، ولى مال را تو بايد نگهبانى كنى. مال دنيا با بخشش كاسته ميشود، ولى دانش، براثر بخشش، رشد و فزونى مى‏ يابد، و آنچه با مال دنيا ساخته و پرداخته شده و بدست آمده، با تمام شدن مال، از بين ميرود.



شرح:



علی عليه‏السلام، بارها در سخنان خود، دانش را با مال دنيا مقايسه فرموده، و همواره دانش را برتر و گرانبهاتر شمرده است. در اين كلام ارزنده نيز، اميرمؤمنان (ع)، از برترى دانش نسبت به مال دنيا سخن مى‏ گويد، و در اين مورد سه دليل بيان مى ‏فرمايد:


* اول آنكه: دانش، انسان را از مشكلات زندگى و گرفتاريهاى آخرت نگهدارى ميكند، و از خسارتها و زيانهايى كه به سراغ اشخاص جاهل ميروند، در امان مى‏ دارد.- ولى مال دنيا، نه تنها نگهبان صاحب خود نيست، بلكه صاحب مال، ناچار است قسمتى از وقت و فكر و نيروى خود را به خاطر نگهدارى مال، از دست بدهد، تا از تلف شدن و از بين رفتن آن جلوگيرى كند.


* دوم آنكه: صاحب مال، وقتى مقدارى از مالش را به ديگرى ببخشد، به مقدارى كه بخشش كرده است، از مال او كم مى‏ شود. ولى صاحب علم، هر چه از علم خود به ديگران ببخشد، يعنى هر چه علم خود را بديگران بياموزد، بر علم او افزوده ميشود چون با هربار آموزش كه به ديگرى ميدهند، خود او نيز ورزيده ‏تر مى‏ شود و در رشته علمى خود، مهارت و تسلط بيشترى پيدا ميكند.

* سوم آنكه: مال و ثروت از بين برود، تمام چيزهائى هم كه به واسطه آن مال و ثروت ساخته و پرداخته شده و بدست صاحب مال آمده است، از بين خواهد رفت. مثلا اگر كسى مقامى را به خاطر ثروت خود به دست آورده است، يا اگر كسانى بخاطر ثروت با او دوست شده و گردش را گرفته‏ اند، همينكه ثروت او به هر علتى، از بين برود، مقام و احترام و دوستان او هم از دست خواهند رفت.
در حاليكه آنچه شخص عالم، به خاطر علم خود به دست مى‏ آورد، هيچگاه از بين نخواهد رفت، زيرا علمى كه باعث بدست آمدن آن چيزها شده، هميشه براى صاحب خود باقى ميماند.

[صبور]

12. آنچه بر خود نمى‏پسندى بر ديگران مپسند



فأحبب لغيرك ما تحب لنفسك و اكره له ما تكره لها. -نامه /31 ?


ترجمه:


آنچه كه براى خود دوست ميدارد، براى خود نمى‏پسندى، براى ديگران هم مپسند.


شرح:



يك ضرب‏ المثل فارسى مى‏ گويد ((آنچه به خود نمى‏ پسندى، به ديگران روا مدار)). و ضرب‏ المثل ديگرى مى‏ گويد(يك سوزن به خودت بزن، يك جوال دوز به مردم)). اين دو ضرب‏ المثل، و دهها ضرب‏ المثل ديگر، و شعرها، و كلمات كوتاه و بلند بسيارى كه در زبان و ادبيات ما، در باره همين موضوع صحبت مي كند، همه، با الهام گرفتن از سخن امام عليه ‏السلام، و در توضيح و تشريح آن گفته شده و رواج پيدا كرده است.
و منظور از تمام اين سخنان، آن است كه درباره يكى از دستورات عميق و پر معنى اسلام، به شكلهاى گوناگون، توضيح داده شود. بر اساس اين دستور والا و زندگى ساز اسلام، ما انسانها وظيفه داريم كه در هر كارى، رعايت حال ديگران را نيز بكنيم. يعنى هميشه خودمان را به جاى ديگران بگذاريم، و با مردم طورى رفتار كنيم، كه دوست داريم ديگران با ما همانطور رفتار كنند.
كسيكه به مشكلات و ناراحتي هاى ديگران اهميت نمى‏ دهد، بايد حساب كند كه آيا خودش مى ‏تواند همان مشكلات و ناراحتيها را تحمل كند، يا نه، به زبان ساده ‏تر بايد گفت: هر كس راضى شود كه يك جوال دوز به تن ديگرى فرو رود، بايد با انصاف و مروت حساب كند كه آيا خودش حاضر است يك سوزن به تنش فرو رود، يا نه؟
مسلمان مومن واقعى، كسى است كه براى ديگران نيز به اندازه خودش، راحت و آسايش و حق استفاده از مواهب زندگى را بخواهد و اصولا آسايش و خوشبختى خود را، در آسايش و خوشبختى ديگران جستجو كند.

[صبور]

13. اندرز پذيرى



و لا تكونن ممن لا تنفعه العظة الا اذا بالغت فى ايلامه، فان العاقل يتعظ بالاداب و البهائم لا تتعظ الا بالضرب -نامه / 31 ?


ترجمه:


از كسانى مباش كه اندرز نمى‏پذيرند مگر هنگامى كه آزار و عذابى به آنها برسد. شخص عاقل، باادب و ملايمت اندرز مى‏ پذيرد، و چهار پايان هستند كه جز با كتك، فرمان نميبرند و به راه نمى ‏آيند.

شرح:


انسان كه برترين مخلوق خداوند است، و بهمين جهت((اشرف مخلوقات)) نام گرفته، با ساير جانداران، تفاوتهاى بسيار دارد. يكى از مهمترين تفاوتهاى انسان با حيوانات، اين است كه انسان اندرزپذير نيستند، و صاحب با نگهبان حيوانات و چهارپايان، ناچار مى‏ شوند كه به ضرب چوب و شلاق، آنها را به راه بياورند و از خطر و ناراحتى‏ ها دور سازند.
انسان عاقل، ميداند كه پدر و مادر، يا معلم، يا ساير بزرگترها، كه بيش از او دانش و تجربه دارند، جز خير و صلاح او را نميخواهند و به همين دليل، هر گاه ببينند كه كودك خردسال يا شاگرد كوچكشان به راه خطا مى‏رود، او را اندرز ميدهند و سعى مى ‏كنند با ارشاد و راهنمايى، از خطا و خطرها، دورش كنند.
در چنين مواقعى،انسان اگر عاقل باشد، با زبان خوش و ملايم، اندرز بزرگترها را مى‏ پذيرد و مؤدبانه به راهنمايى آنها گردن مى‏ گذارد. اما، گاهى، كسانى هم پيدا مى‏ شوند كه بر خلاف انتظار، اندرز افراد خيرخواه را خطاى خود، ادامه مى ‏دهند.
حتما شما هم ديده ‏ايد كه گاهى، پدر و مادر، مجبور مى ‏شوند فرزند خود را، به خاطر آن كه با زبان خوش اندرز نپذيرفته است، با تنبيه بدنى و كتك و خشونت تربيت كنند. در حاليكه انسان عاقل، هرگز كارى نمى‏كند كه با او مانند حيوانات و چهارپايان رفتار كنند و با كتك به راهش بياورند. بلكه باادب و ملايمت، اندرز بزرگترها را مى‏ پذيرد، و با خوبى و خوشى، به راهى ميرود، كه سعادت و خوشبختى او، در آن است.