انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه

[صبور]

انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه

علامه حسن حسن زاده آملي

مقدمه

بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله الذى جعلنا من المتمسكين بولايه مولانا اميرالمومنين على عليه السلام
''قيمه كل امرى ما يحسنه'' "نهج البلاغه"
رساله اى در موضوع انسان كامل از نظر نهج البلاغه و وجوب وجود چينن فردى به دوام در نشاه ى عنصرى، به مناسبت كنگره هزاره نهج البلاغه كه از بلند انديشى ذوات محترم بنياد نهج البلاغه تاسيس گرديده، تهيه و بساحت مبارك اهل درايت و ولايت آن بنياد خير نهاد با هزاران تحيت و سلام اهدا گرديد، اين مقاله و جيزه اى از آنست.
''و انا لامراء الكلام و فينا نشبت عروقه و علينا تهدلت غصونه'' "نهج البلاغه"

[صبور]

ثمره شجره وجود
اين چنين انسان ثمره شجره وجود و كمال عالم كونى و غايت حركت وجوديه و ايجاديه است. ''نحن صنائع الله و الناس "والخلق خ ل" بعد صنائع لنا'' "نهج البلاغه" چه غايت قصوى در ايجاد عالم و تمام و كمال آن خلقت انسان است و غايت وجود انسان به فعليت رسيدن دو قوه عقل نظرى و عملى اوست. عالم كارخانه عظيم انسان سازى است كه اگر اين چنين انسان توليد نكند عبث در خلقت لازم آيد اما خلقت سائرين بطفيل او است.

شيخ اجل ابن سينا را در مبدا و معاد كلامى بكمال در اين مطلب سامى دارد كه: ''كمال العالم الكونى ان يحدث منه انسان و سائر الحيوانات و النباتات يحدث اما لا جله و اما للا تضييع الماده كما ان البناء يستعمل الخشب فى غرضه فم فضل لا يضيع بل يتخذه قسيا و خلا لا و غير ذلك، و غايه كمال الانسان ان يحصل لقوه النظيريه العقل المتسفاد، و لقوته العمليه الداله و هيهنا يتختم الشرف فى عالم المواد''.

و همچنين در آخر الهيات شفا در وصف چنين انسان گويد: ''كادان يصير با'' انسانيا و كادان تحل عبادته بعد الله تعالى و هو سلطان لعالم الارضى و خليفه الله فيه''.
حاصل اينكه مقصود از خلقت منحصر در انسان كامل است و خلقت سائر اكوان از جهت احتياج به ايشان در معيشت و انتفاع به آنها در خدمت است، تا آنكه مواد صنايع و مهمل نگردد و هيچ حقى از حقوق فوت نشود.
''صائن الدين'' در ''تمهيد'' سر اين اصل سديد در غايت حركت وجوديه گويد: ''الغايه للحركه الوجوديه هى الكمال الحقيقى الحاصل للانسان "و در غايت حركت ايجاديه گويد: ''غايه الحركه الايجاديه هو ظهور الحق فى المظهر التام المطلق'' نويسنده گويد: يا بايد به پندار سوفسطايى منكر حقيقت بو، و يا قائل به حقيقت منحصر در طبيعت، و يا معترف به وراى طبيعت بدون غرض و يا غرض را عناصر دانست و يا معدن و يا نباتات و يا حيوانات و يا انسان غير كامل و يا انسانى كه در قوه نظرى و عملى به كمال غايى رسيده؟ شواهد برهان بر رد، جز راى سديد اخير بسيار است. پس اگر عالم كونى و نشاه عنصرى را چنين انسان در همه وقت نباشد بايد آن را بى كمال گفت، چون شجر بى ثمر. هيچگاه نشاه عنصرى كه عالم كونى است خالى از انسان كامل نيست.

[صبور]

مويد به روح القدس
اين چنين انسان مويد بروح القدس و روح است. ''ارى نور الوحى و الرساله و اشم ريح النبوه'' "نهج البلاغه خطبه قاصعه" روح را جون عقل و نفس به اشتراك لفظ اطلاقات گوناگون است از روح بخارى گرفته تا روح القدس و روح من امره تعالى. نفس قدسى انسان كامل از شدت اعتدال مزاج به حسب صعود به روح القدس ارتضاء مى يابد و فانى در آن مى شود و از كثرت حدت ذهن و شدت ذكاء و صفاى روح بلا واسطه معلم بشرى از كمال مطلق مى گيرد.
مويد به روح القدس چنان كه از تعلم بشرى غنى است، بر اثر قوت حدسش از تفكر و تروى بى نياز است. شيخ در اشارات و دانشنانمه در اثبات وجود قدسيه از غبى گرفت تا به غنى يعنى غنى از تعلم و تفكر رسيد و حماى بزرگ و مشايخ عرفان قديما و حديثا در اثبات ان براى انسان كامل بر برهان و عرفان سخن راندند و از اهل بيت وحى كه قدوه و اسوه ارباب معارف اند در روح القدس و خصائص نائل به آن رواياتى در جوامع مروى است كه: ''بروح القدس عرفوا ما تحت العرش الى ما تحت الثرى و رح القدس لا يلهو و لا يلهو و لا يلعب و لا ينام و لا يغفل و لا يزهو و روح القدس كان يرى به''.

[صبور]

صاحب مرتبه قلب


اين چنين انسان صاحب مرتبه قلب است، ''ان هذه القلوب اوعيه فخيرها او عاها'' "نهج البلاغه" قلب مقام ظهور و بروز معارف حقيه الهيه به تفصيل است يعنى در مرتبه قلب معانى كلى و جزئى مشاهده مى گردد. عارف، اين مرتبه را قلب و حكيم، قعل مستفاد مى گويد، از اين جهت قلب است كه پيوسته در تقلب و همواره در قبض و بسط است لذا مظهر اتم ''كل يوم هو فى شان'' است. و اوسع از او خلقى نيست. و جاى او را حد محدود و مقام يقف نيست و هر چه مظروف او در او ريخته شود ظرفيت و گنجايش او بيشتر مى گردد و مظروف او ماء حيات از نسخ او است كه يعنى علوم و معارف. ''و ان الدار الاخره لهى الحيوان'' پس اين گرهر و راى عالم طبيعت و عارى از ماده و احكام آن است.

[صبور]

امام صادق "ع" قلب مجتمع را مدينه حصينه خواند كه تواند حامل اسرار ولايت گردد يعنى اسرار ولايت در دههاى ويران بى دروازه و بى برج و بارو نهاده نمى شود بايد شهر باشد شهرى كه حصن الهى باشد. امير "ع" در نهج البلاغه حامل اسرار ولايت را صدور اميه خواند كه ودايع الهى بايد به امناء الله داده شود. انسان كامل قلب عام امكان است و قلب برزخ بين ظاهر و باطن است و همه قواى روحانى و جسمانى از او منشعب مى گردند و از او فيض به آنها مى رسد.

انسان كامل كه واسطه فيض است جالس در حد مشترك عالم و ملكوت است كه با هر يك آن دو به وجهى مشارك است هم مانند ملائمه مطلع بر ملكوت سماوات و ارض است و نصيبى از ربوبيت دارد و هم به احكام بشرى اينسوبى متصف است، هر چه هر انسانى را نصيبى از ربوبيت است لكن مرتبه تامه آن انسان كامل ر است چنانكه عبوديت او نيز عبوديت تامه است.

دعويهم فيها سبحانك اللهم و تحيتهم فيها سلام و آخر دعويهم ان الحمد لله رب العالمين.

   

مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن