آسیب شناسی تدبر در قرآن

[صبور]

آسیب شناسی تدبر در قرآن

نویسنده: دکتر عباس تقویان (عضو هیأت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع))

چکیده


در قرآن کریم تأکیدی زیاد بر تدبر و فهم قرآن کریم به چشم می خورد. (ر. ک. نساء: 82، محمد: 24، مؤمنون: 68 و ص: 29) این تأکید و توجه عمدتاً با توبیخ و تندی نسبت به ترک تدبر است؛ به گونه ای که به خوبی می توان پی برد که قرآن کریم تدبر در آیات را وظیفه ای همگانی می داند و ترک آن را به شدت نکوهش می کند. لحن هشدار دهنده و پر عتاب آیاتی که مردم را دعوت به تدبر در قرآن می کند نشان می دهد تدبر در قرآن مفهومی پیچیده و درک ناپذیر نیست که بتوان صعوبت فهم یا دشواری عمل به آن را بهانه ی ترک آن قرار داد. با این فرض که تدبر را تکلیفی عمومی و خطابی همگانی بدانیم، بالضروره باید بپذیریم که تدبر مورد نظر قرآن ناظر به سطحی از فهم و درک است که میسور همگان و فاقد ابهام، پیچیدگی و احتمالات شبهه زایی است که در علم تفسیر دیده می شود. حال برای این سطح از درک چه موانع و آفاتی وجود دارد و اساساً دیدگاه آسیب شناسی قرآن کریم درباره ی تدبر مورد نظر چیست؟ در این جستار تلاش خواهیم کرد به این پرسش پاسخ دهیم.

[صبور]

مریضی و زیغ قلب



در سوره ی محمد (ص) دلیل مخالفت با فرمان خدا و رسول، مریضی قلب دانسته شده است: «... رأَیتَ الَّذینَ فی قلوبهم مَّرضٌ ینظرونَ إِلیکَ نظر المغشیِّ علیه مِن الموتِ...» (محمد: 20) و در آیه ی 29 باز درباره ی این قبیل افراد می گوید: «أَم حسبَ الَّذین فی قلوبهم مَّرضٌ أَن لَّن یخرج اللهُ أَضغانهم» و میانه ی این دو آیه مسأله یتدبر در قرآن کریم را (در آیه ی 24) مطرح کرده است. تأمل در این سیاق ما را به این نتیجه می رساند که رابطه ی معنا داری بین عدم فهم و تدبر در قرآن کریم با مریضی قلب وجود دارد و بی شک می توان گفت یکی از موانع تدبر در قرآن قلب مریض و ناسالم است. دقیقاً همین بیماری است که باعث می شود شخص بر اساس غرض و منظوری خاص به دنبال استفاده از متشابهات قرآن برود. آیه ی 7 سوره ی آل عمران بر این مطلب تأکید کرده است. آنجا که می فرماید: «... فأَمَّا الَّذینَ فی قلوبهم زیغٌ فیتَّبعونَ ما تشابه منهُ ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأویلهِ...» لذا می توان پی برد که عوامل دخیل در مریضی و زیغ قلب رابطه ای مستقیم با نفهمیدن قرآن و عدم تدبر در آن دارند.
در پایان بحث از آیه ی 24 سوره ی محمد (ص) به این نتیجه رسیدیم که اهم آسیب ها و آفات تدبر عبارت اند از:
1. نافرمانی از پیامبر؛
2. نفاق؛
3. قرآن گریزی؛
4. مریضی قلب؛

[صبور]

1. 2. 3. سوره ی مؤمنون آیه ی 68


«أَفلم یدَّبَّروا القول أَم جاءهم مَّا لم یأَت آباءهم الأَوَّلین».
در سیاق سوره ی مؤمنون خدای متعال با مشرکان احتجاج می کند و دلایل آنان را در عدم پذیرش رسالت پیامبر در قالب یک حصر منطقی مطرح می کند و یک به یک رد می کند و نتیجه می گیرد که موضع مشرکان و جاهت عقلی و منطقی ندارد. بهانه هایی که ممکن است برای عدم پذیرش رسالت پیامبر مطرح شود عبارت است از عدم درک قرآن ( «أَفلم یدَّبَّروا القول» مؤمنون: 68)، بدیع و بی سابقه بودن دعوت پیامبر («أَم جاءهم مَّا لم یأَت آباءهم الأَوَّلینَ» مؤمنون: 68)، نا آشنا بودن پیامبر برای منکران («أَم لم یعرفوا رسولهم فهم له منکرون» مؤمنون: 69)، داشتن جنون (أَم یقولون به جنَّةٌ» مؤمنون: 70) و در خواست اجرت کردن («أَم تسأَلهم خرجاً» مؤمنون: 72). ملاحظه می کنیم اولین فرض باطلی که قرآن کریم به آن اشاره می کند فرض یا شبهه ی عدم درک قرآن کریم است. یعنی قرآن کریم کاملاً فهم پذیر و تدبر انگیز است و عدم پذیرش دعوت پیامبر معلول نفهمیدن کتاب آسمانی نازل شده بر او نیست. حال باید دید سیاق این سوره چه موانعی برای تدبر در قرآن مطرح کرده است؟ نکاتی که در سیاق آیه ی فوق الذکر جلب توجه می کند عبارت است از:
استکبار: «قد کانت آیاتی تتلی علیکم فکنتم علی أَعقابکم تنکصون مستکبرین به سامراً تهجرون» (مؤمنون: 66-67) طرح مسأله ی کبر و خودبینی در فضا و سیاق بحث از تدبر در قرآن کریم نشان دهنده ی نقش بازدارندگی این روحیه در درک حقایق قرآن کریم است و جای تأمل دارد.

[صبور]

غفلت: «بل قلوبهم فی غمرةٍ مِّن هذا و لهم أَعمالٌ مِن دون ذلک هم لها عاملونَ» (مؤمنون: 63) آیات قبل از این آیه، 5 ویژگی مطرح کرده است که مشرکان از آن بی بهره هستند. توجه به این ویژگی ها نشان می دهد ابعاد غفلت مشرکان و در نتیجه عدم تدبر در قرآن کریم چیست. این ویژگی های پنج گانه عبارت اند از:
1. خشیت رب «إِنَّ الَّذین هم مِّن خشیه ربَّهم مُّشفقونَ» (مؤمنون: 57)؛
2. ایمان به آیات رب: «و الَّذینَ هم بآیات ربِّهم یؤمنون» (مؤمنون: 58)؛
3. نفی شریک برای رب: «والَّذین هم بربِّهم لا یشرکونَ» (مؤمنون: 59)؛
4. انفاق و دستگیری از مستمندان: «والَّذینَ یؤتون ما آتوا» (مؤمنون: 60)؛
5. باور به معاد و بازگشت به سوی رب: «وَّ قلوبهم وجلةٌ أَنَّهم إِلی ربِّهم راجعون» (مؤمنون: 60).
جالب است که در همه ی این موارد تأکید بر ربوبیت الهی است. یعنی در رأس همه ی غفلت ها، تفکر شرک آلود و اعتقاد نداشتن به توحید ربوبی است. این خصوصیات زمینه ی تقابل با قرآن و عدم تدبر در آن را فراهم می کند.
به طور خلاصه اهم آسیب هایی که در امر تدبر قرآن با استناد به آیه ی مورد بحث و سیاق های آن به دست آمد عبارت است از:
1. تکبر؛ 2. غفلت.

[صبور]

1. 2. 4. سوره ی ص آیه ی 29


«کتابٌ أَنزلناهُ إِلیکَ مبارکٌ لِّید ّبَّروا آیاته و لیتذکَّر أُولوا الأَلباب».
آیه ی یاد شده هدف از انزال قرآن کریم را تدبر و تذکر می داند. شکی نیست که تذکر فرع بر تدبر و فهمیدن است. از این آیه به خوبی می فهمیم که قرآن اساساً برای فهمیدن و عبرت گرفتن نازل شده است و تدبری که فاقد تذکر باشد اساساً تدبر نیست. لذا تدبر رابطه ای مستقیم با عبرت گیری و عمل دارد؛ یعنی تدبر، علم توأم با عمل است بنابراین علم بدون پشتوانه ی عمل آفتی برای تدبر به شمار می رود. در روایات نیز عمل کردن به دانسته ها زمینه ای برای دریافت علوم جدید و کشف حقایق معرفی شده است: «من عمل بما علم ورثه الله علم ما لم یعلم».
در سیاق آیه ی مورد بحث (در سوره ی ص) مهم ترین مسأله ای که می توان میان آن و مسأله ی تدبر در قرآن کریم رابطه یآسیب شناختی برقرار کرد فسق و فجور و افساد است که به صراحت در آیه ی 28 و دقیقاً هم جوار با آیه ی مربوط به تدبّر آمده است: «أَم نجعل الَّذینَ آمنوا و عملوا الصَّالحات کالمفسدین فی الأَرض أَم نجعل المتَّقین کالفجَّار» (ص: 28) به این معنا که گناه، آدمی را از شناخت حق و درک صواب باز می دارد. این واقعیتی است که در مواضع مختلف قرآن به آن اشاره شده است از جمله در سیاق همین سوره که در کریمه ی 26 سوره ی ص فرمود: «.... و لا تتَّبع الهوی فیضلَّک عن سبیل الله...»
نتیجه اینکه آسیب های مفهوم از فضای آیات فوق که می تواند نقش باز دارنده برای تدبر در قرآن کریم را داشته باشد عبارت اند از:
1. علم بدون عمل؛ 2. گناه و فساد.

[صبور]

بخش دوم: تفسیر به رأی


2. 1. آفت تفسیر به رأی در فرآیند تدبر


آنچه تا به اینجا مطرح کردیم آسیب شناسی روحی و روان شناختی تدبر در قرآن کریم بود. در این میان مسأله ی آسیب شناسی روش شناختی تدبر در قرآن نیز بسیار اهمیت دارد. آنچه ما در اینجا به عنوان آسیب روش شناختی از آن یاد می کنیم همان است که در ادبیات دینی از آن تعبیر به «تفسیر به رأی» شده است. در بحث روش های تفسیری، مسأله ی «تفسیر به رأی» پیوسته به عنوان یکی آسیب های احتمالی و لغزشگاهی خطیر در امر تفسیر قرآن کریم مطرح بوده است. خاستگاه این موضوع که بعضاً با عناوین مشابه دیگری همچون «قول به رأی» یا «تکلم به رأی»، از آن یاد می شود، مجموعه روایاتی است که در جوامع روایی و متون تفسیری فریقین نقل شده و همواره اندیشه ی مفسران را به خود مشغول ساخته است. لحن بسیار تهدید آمیز این روایات که از یک سو عامل تفسیر به رأی را تا سر حد کفر و مستوجب آتش دوزخ شدن پیش می برد و از سوی دیگر نتیجه ی این نوع تفسیر را، ولو صحیح، فاقد ارزش و اعتبار علمی می داند؛ هر پژوهنده یمسلمانی را وا می دارد درباره ی سند و حدود دلالت روایات وارد در این زمینه تأمل کند؛ به ویژه آنکه قرآن کریم با تعابیر مختلف نظیر «أَفلا یتدبَّرون القرآن...» (نساء: 82 و محمد: 24) و «کتابٌ أَنزلناه إِلیک مبارکٌ لِّیدَّبَّروا آیاته...» (ص: 29) و نظایر آن لزوم تدبر و تعمق در قرآن کریم را به همگان گوشزد می کند. این به آن معناست که ما همان طور که مأمور به تدبر در قرآن هستیم، باید خود را از آفت هولناک تفسیر به رأی در امان نگاه داریم.

[صبور]

2. 2. بررسی روایات


در این بخش به دلیل اهمیت روایات مربوط به نهی از تفسیر به رأی، اهم روایات فریقین را ذکر می کنیم و سپس به نقد آنها می پردازیم:


2. 2. 1. روایات تفسیر به رأی در منابع امامیه


در منابع امامیه، عمده روایات مربوط به این باب که با مختصر اختلاف در لفظ، بر نهی از تفسیر به رأی دلالت می کنند، عبارت اند از:

1. شیخ صدوق از محمد بن موسی متوکل از علی بن ابراهیم بن هاشم از پدرش از ریان بن صلت از علی بن موسی الرضا (ع) از علی(ع) از رسول اعظم (ص) در حدیثی قدسی روایت می کند:
«ما آمن بی من فسّر برأیه کلامی و ما عرفنی من شبهنی بخلقی». (صدوق 1387 ق: 68)

2. شیخ صدوق از امام علی (ع) روایت می کند که حضرت در پاسخ به سائل فرمود: «فایّاک ان تفسّر القرآن برأیک حتی تفقهه عن العلماء». (صدوق 1387ق: 264)

3. شیخ صدوق در ضمن روایتی بلند از محمد بن علی ما جیلویه از محمد بن ابی القاسم از محمد بن علی صیرفی کوفی از محمد بن سنان از مفضل بن عمر از جابربن یزید جعفی از سعید بن مسیب از عبدالرحمن بن سمره از رسول گرامی اسلام روایت می کند:
«من فسّر القرآن برأیه فقد افتری علی الله الکذب...». (مجلسی 1403ق، ج 36: 227 به نقل از کمال الدین صدوق)

[صبور]

4. عیاشی از طریق هشام بن سالم از امام صادق (ع) روایت می کند: «من فسّر القرآن برأیه فأصاب لم یوجر و ان اخطأ کان اثمه علیه». (عیاشی 2006 م، ج 1: 17)
5. عیاشی از طریق ابوبصیر از امام صادق (ع) نقل می کند:
«من فسّر القرآن برأیه ان اصاب لم یوجر و ان اخطأ فهو ابعد من السماء». (عیاشی 2006 م، ج1: 17)
6. عیاشی از طریق عماربن موسی از امام صادق (ع) روایت می کند که حضرت در پاسخ به مسأله ی قضا و حکم راندن فرمود:
«من حکم برأیه بین اثنین فقد کفر و من فسّر (برأیه) آیه من کتاب الله فقد کفر». (عیاشی 2006 م، ج1: 17)
7. سید رضی در ضمن خطبه ی 87 نهج البلاغه از امام علی (ع) روایت می کند: «... و آخر قد تسمی عالماً و لیس به فاقتبس جهائل من جهال و اضالیل من ضلال و نصب للناس اشراکاً من حبائل غرور و قول زور قد حمل الکتاب علی آرائه و عطف الحق علی اهوائه...».
8. سید رضی در ضمن خطبه ی 138 نهج البلاغه از امام علی (ع) روایت می کند: «... یعطفوا الهدی علی الهوی إذا عطفوا الهوی علی الهدی و یعطفوا الرأی علی القرآن إذا عطفوا القرآن علی الرأی».

[صبور]

2. 2. 2. روایات تفسیر به رأی در منابع اهلسنت


در منابع اهل سنت، روایات مربوط به مسأله ی تفسیر به رأی، با مختصر اختلافی در لفظ، به ابن عباس و در یک موضوع به جندب منتهی می شوند:

1. یحیی بن طلحه یربوعی از شریک از عبدالاعلی بن عامر ثعلبی از سعید بن جبیر از ابن عباس از پیامبر نقل می کند:
«من قال فی القرآن برأیه فلیتبوء مقعده من النّار». (طبری 1406 ق، ج1: 27)

2. محمد بن بشار از یحیی بن سعید از سفیان از عبدالاعلی بن عامر ثعلبی از سعید بن جبیر از ابن عباس از پیامبر روایت می کند:
«من قال فی القرآن برأیه - او بما لا یعلم - فلیتبوء مقعده من النّار». (طبری 1406 ق، ج1: 27)

3. ابو کریب از محمد بن بشرو قبیصه از سفیان از عبدالاعلی از سعید بن جبیر از ابن عباس از پیامبر روایت می کند:
«من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوء مقعده من النّار». (طبری، 1406 ق، ج1: 27)

4. محمد بن حمید از طریق حکم بن بشیر از عمرو بن قیس ملائی از عبدالاعلی از سعید بن جبیر از ابن عباس (موقوفا)روایت می کند:
«من قال فی القرآن برأیه فلیتبوء مقعده من النّار». (طبری 1406 ق، ج1: 27)

5. جریر از لیث از بکر از سعید بن جبیر از ابن عباس (موقوفا)روایت می کند:
«من تکلم فی القرآن برأیه فلیتبوء مقعده من النّار». (طبری 1406 ق، ج1: 27)

6. عباس بن عظیم عنبری از حبان بن هلال از سهیل بن ابی حزم از ابو عمران جوینی از جندب از پیامبر نقل کرده است:

«من قال فی القرآن برأیه فاصاب فقد اخطأ». (طبری 1406 ق، ج1: 27)

[صبور]

2. 3. بررسی سندی روایات


بخش نخست روایات (روایات امامیه) متضمن نهی از تفسیر به رأی است. اگر چه بر اساس معیارهای علم الحدیثی، این روایات، به دلیل قرار گرفتن رجال ضعیف در طریق برخی از آن ها نظیر محمد بن سنان (مامقانی 1350 ق، ج3: 124 - 129) و مجهول الحال مانند عبد الرحمن بن سمره (مامقانی 1350 ق، ج2: 144) و ارسال سند در برخی دیگر (مانند روایات عیاشی)، محکوم به ضعف اند، اما در عین حال، به دلیل تعدد طرق نقل آنها در منابع، استواری متن به جهت تبیین نقش محوری قرآن کریم، عدم مخالفت آنها با موازین قرآنی و عقلی و ورود روایات مشابه در متون اهل سنت (نظیر روایات قسم دوم)، به نوعی علم اجمالی نسبت به صحت مضمون این روایات ایجاد می شود.
بخش دوم روایات (روایات اهل سنت) متضمن نهی از قول یا تکلم به رأی درباره ی قرآن است که موافقت مضمونی با روایات امامیه دارد. این روایات اگر چه غالباً به عبدالاعلی بن عامر ثعلبی که تضعیف شده است (رازی 1372 ق، ج6: 25- 27) ختم می شود (روایات 1 تا 4 ) و برخی موقوف به ابن عباس است (روایت 5) و برخی در طریق خود سهیل بن ابی حزم (روایت 6) را دارد که رجال اهل سنت، نقل او را استناد ناپذیر (رازی 1372ق، ج4: 247 و 248) و روایتش را غریب می دانند و شخص او را مورد طعن و جرح قرار داده اند (بغوی 1407 ق، ج1: ص34)؛ لیکن تشابه متنی زیادی با روایات امامیه دارد و دست کم می توان از آن ها به عنوان قرائن و شواهد مضمونی استفاده کرد.
حاصل سخن اینکه اگر چه مجموعه ی روایات حاکی از منع و نهی از تفسیر به رأی، از لحاظ سند مورد خدشه و ایراد است؛ لیکن کثرت نقل فریقین، سیره ی علما در اعتبار بخشی عملی به آن ها و نیز عدم مخالفت، بلکه موافقت آن ها با ظواهر قرآن کریم، موجب گردیده است این روایات تلقی به قبول گردد.

[صبور]

2. 4. بررسی متنی روایات


2. 4. 1. در روایات گاهی مسأله ی «تفسیر به رأی» مطرح است و گاهی مسأله ی «تفسیر به غیر علم» و گاه «قول بما لا یعلم» که بیانگر قبح اظهار نظر غیر علمی است نه تفسیر عالمانه و روشمند. در ادبیات روایی، تفسیر به رأی بار سلبی دارد و بر همه ی انواع تفسیر که مبتنی بر یک دریافت غیر عالمانه است، دلالت می کند؛ اعم از اینکه مبتنی بر رأی شخصی یا هوای نفس باشد.
با بررسی مضمون روایات و توجه به مفاهیم هم نشین و هم جوار در آن ها به خوبی روشن می شود که تعبیر «رأی» یا « تفسیر به رأی» معمولاً با موضوعات و مفاهیمی همجوار شده است که بار منفی و سلبی دارند؛ نظیر دروغ بستن به خدا، قول به تشبیه، حکم به رأی نمودن میان دو نفر، عطف کردن حق بر هوی (به مضامین روایات رجوع شود) و این خود گویای آن است که مراد از رأی، به کارگیری عقل و اجتهاد صحیح نیست. اعمال نظر و رأیی که پشتوانه ی آن یک معرفت روشمند و اجتهاد خردمدار نباشد ولو منتج به نتیجه ای صحیح گردد پذیرفته نیست. روایات ناهی از تفسیر به رأی در مقام تعلیم روش تفکر و تفسیر است نه ارزش دهی به نتیجه ی آن (دقت شود) و به تعبیر علامه طباطبایی (ره) تفسیر به رأیی که مورد نهی قرار گرفته مربوط به روش کشف است نه خود مکشوف ( «التفسیر بالرأی المنهی عنه امر راجع الی طریق الکشف دون المکشوف» ) (طباطبایی 1362 ش، ج3: 78)چرا که مطابق روایات، اگر نتیجه ی تفسیر به رأی، صحیح هم باشد باز مفسر به خطا رفته است و سزاوار عقوبت دانسته شده است؛ نظیر شخصی که طبابت نمی داند و برای بیماری نسخه می پیچد. چنین شخصی حتی اگر در تشخیص خود درست عمل کرده باشد، مورد شماتت و مستوجب کیفر است؛ زیرا در امری خطیر دخالت کرده است که خارج از حیطه ی تخصص اوست.