معناشناسی «تدبّر» در قرآن کریم

[صبور]

معناشناسی «تدبّر» در قرآن کریم

نویسنده: هادی رهنما (عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور مرکز قائم)

چکیده


از تعبیر تدبّر در قرآن کریم عمدتاً، مفهوم تأمل در معانی کلام الله استنباط شده است؛ حال آن که بیان قرآن کریم تصویر دیگری از این مفهوم به دست می دهد. تدبّر فعالیتی ادراکی است؛ یعنی رسیدن از یک دال به مدلول. دالِّ تدبّر خود قرآن کریم _ به عنوان مجموعه ی وحی _ و مدلول آن متکلم و منبع قرآن خداوند است. تدبّر در واقع سیر صعودی انسان در پی جویی آیات و نشانه های الهی برای رسیدن به خداوند محسوب می شود. مخاطب تدبّر در قرآن کریم عمدتاً منافقان هستند که در انتساب قرآن به خداوند تردید داشته و از این رو توبیخ شده اند، که چرا در قرآن تدبّر نمی کنند تا مگر ببینند و ایمان آورند، که این کلام از آن خداوند است. مفهوم «تدبّر» در قرآن کریم با مفهوم تذکّر نیز مرتبط بوده و هم متدبّر و متذکّر، در نشانه های خداوند حضور یگانه او را می جویند.

[صبور]

داده های لغت نامه ای را می توان این گونه جمع بندی کرد:

1. تدبّر نوعی خاصی را ادراک و نوعی متمایز از تفکر است. تدبّر نظر کردن و اندیشه در عاقبت و انتهای امر است. در تدبّر به عنوان یک فعالیت ادراکی، حرکت و انتقال ذهنی صورت می گیرد؛ که نقطه آغاز آن مواجهه شخص مُدرک با یک پدیده است. شخص به تدبّر در آن پدیده می پردازد، یعنی می کوشد با بهره گرفتن از قوای ادراکی به عاقبت و پس (دبر) آن پدیده برسد. بنابراین نقطه پایان این فرآیند ذهنی، جایی است که شخص مدرک به شناخت عاقبت و انتهای آن پدیده دست یافته، و این انتقال ذهنی را می توان انتقال از «دال» به «مدلول» نیز خواند. این کلیت فرآیند تدبّر به عنوان فعالیتی ادراکی است. اگر بخواهیم تحلیلی از دقت لغویان در تمایز تدبّر از تفکر به دست دهیم باید بگوییم که تمایز میان تدبّر و تفکر به تفاوت در نوع عملکرد قوای ادراکی مربوط می شود. در فرآیند تدبّر شخص مدرک، معرفت نسبت به پدیده را در عواقب و دنباله های آن می جوید، اما در فرآیند تفکر این جستجو برای معرفت در دلائل و اسباب شکل گیری پدیده صورت می گیرد.

2. تدبّر با مفاهیم «پشت»، «انتها»، «ریشه و اصل»، «متابعت» و «سخن و کلام» مرتبط است.

پی نوشت ها:
12. المیزان، 5 / 19.
13. همان، 12 / 221.
14. همانجا.
15. مخزن العرفان، 13 / 182.
16. همان، 15 / 192.
17. الدر المنثور، 5 / 308.
18. نیز نک: زمخشری، الکشاف عن حقائق التنزیل، 3 / 194: یقول: أفلم یتدبّروه لیعلموا أنه الحق المبین فیصدّقوا به و بمن جاء به.
19. نک: ابن منظور، لسان العرب، 4 / 273؛ ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، 2 / 324؛ مفردات، راغب اصفهانی، 171.
20. الفروق اللغویه، ص 121.
21. فرهنگ تطبیقی عربی ...، 1 / 236-237.
22. نک: ابن منظور، همان، 4 / 269: دبره یدبره و یدبره: تلا دبره. و الدابر: التابع، نیز نک: ابن فارس، همان، 2 / 325.
23. نک: ابن فارس، همان، 2 / 324: «دبّرت الحدیث عن فلان، إذا حدّثت به عنه»، نیز نک: ابن منظور، همان، 4 / 273.

ادامه دارد...

[صبور]

3. تدبّر در قرآن کریم

3. 1. نگاهی به آیات


دانستیم که تدبّر فعالیتی ادراکی و انتقال و اتصال از دال به مدلول است. تدبّر چهار بار در قرآن کریم به کار رفته است: سه بار در ساخت فعلی و به صورت استفهام انکاری ( «أفلا یَتدبّرونَ» دو بار و «أفلم یَدَبَّرُوا» یک بار) و یک بار به صورت فعل امر (لِیَدَّبَّروُا / لِتدبّروا).
الف. «أفَلا یَتَدَبَّرُونَ القُرآنَ وَ لَو کَانَ مِن عِندِ غَیرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اختِلاَفاً کَثِیرًا» (نساء: 82): آیا در قرآن نمی اندیشند؟ هر گاه از سوی دیگری جز خدا می بود در آن اختلافی بسیار می یافتند.
ب. «أفَلَم یَدَّبَّرُوا القَولَ أم جَاءهُم مَّا لَم یَأتِ آبَاءهُمُ الأَوَّلِینَ» (مؤمنون: 68): آیا در این سخن نمی اندیشند یا برای آنها چیزی نازل شده که برای نیاکانشان نازل نشده بود؟
ج. «کِتَابُ أنزَلنَاهُ إلَیکَ مُبَارَکُ لِّیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الألبَابِ» (ص: 29): کتابی مبارک است که آن را بر تو نازل کرده ایم، تا در آیاتش بیندیشند و خردمندان از آن پند گیرند.
د. «أفَلاَ یَتَدَبَّرُونَ القُرآنَ أَم عَلَی قُلُوبٍ أقفَالُهَا» (محمد: 24): آیا در قرآن نمی اندیشند یا بر دل هایشان قفل هاست؟
در آیات اول و چهارم دالّ یا همان متعلِّق مستقیم تدبّر «قرآن» و در آیه سوم «آیات» قرآن است. در آیه ی دوم نیز اگر چه اختلاف نظر وجود دارد اما باز هم بنا به نظر و تفسیر غالب، «القول» به قرآن کریم ارجاع دارد. نهایتاً، موضوع و متعلَّق تدبّر در قرآن کریم منحصراً خود کلام الله است.

[صبور]

3. 2. متعلَّق تدبّر: «قرآن / قول / آیات»



«قرآن»، «قول» و «آیات» تنها متعلق های تدبّر در قرآن کریم هستند. به این ترتیب اگر چه متعلّق تدبّر امور تکوینی و افعال نیز می تواند باشد، در قرآن کریم متعلّق تدبّر فقط کلام، و آن هم فقط کلام الهی است.
اگر تدبّر را با دیگر مفاهیم مربوط به فعالیت ادراکی در قرآن کریم، یعنی مفاهیم اصلی «عقل ورزی» و «تفکر»، مقایسه کنیم این یکدستی و کاربرد ویژه تدبّر در قرآن کریم نمود بیشتری خواهد یافت، چرا که عقل ورزی و تفکر هر دو، هم در مورد آیات و نشانه های تکوینی (خلقت آسمان ها و زمین / هلاک امّت های عاصی) به کار رفته اند و هم در مورد آیات و نشانه های تشریعی (آیات مربوط به کلام الله / آیات مربوط به احکام، اخلاق و ... )، اما تدبّر صرفاً در مورد آیات تشریعی به معنای خاص «کلام الله یعنی همان قرآن» به کار رفته است و منظور، مفهوم عام و شامل کلام الهی است و نه آیه یا آیاتی خاص. واژه های «قرآن» و «قول» کلیت مفهومی را در دلالت لفظی خود دارند، و در مورد واژه «آیات» نیز شمول معنایی از طریق دلالت این واژه بر «مجموعه اجزای کلام الله» فهمیده می شود.

[صبور]

اما این ویژگی و وضعیت خاص متعلّق های تدبّر چه اهمیّتی دارد؟ آیا این مسأله در فهم دقیق تر آیات مربوط به تدبّر کمک می کند؟ اجازه بدهید قدری تحلیلی تر بنگریم. «قرآن»، «قول» و «آیات» به معنای کلی «کلام الله» متعلّق تدبّر قرار گرفته اند. به عبارت دیگر در قرآن کریم صرفاً از تدبّر در کلام الله سخن به میان آمده است. بسط یافته ی مفهوم «کلام الله» (قرآن ) آن است که کلامی و پیامی که از سوی خداوند به سوی انسان ها، و با واسطه و پیامبری رسول اکرم (ص) نازل شده است؛ پس در فضای مفهومی «کلام الله»، جز مفهوم «کلام»، مفاهیم «خدا»، و «رسول» نیز حضور دارند.
بر این اساس مشخص است که تدبّر در «کلام الله» صرفاً به معنای تفکر در معنای الفاظ آیات و یا حتی تفکر در پیام ها و مقاصد قرآن نیست. به عبارت دیگر برای تدبّر در قرآن نمی توان از الفاظ آیات آغاز کرد و انتها و دبر آن را در «معنای آیات» و در مرحله ی بعد، در «مقاصد» قرآن جستجو نمود. این بدان معناست که سخن را به عنوان پدیده ای مستقل و منعزل فرض کنیم و تدبّر و تفکر در سخن را حرکت در رابطه خطّی از لفظ به سوی معنای سخن بدانیم.
حقیقت این است که «سخن» را نمی توان بدون توجه و لحاظ کردن فرستنده و دریافت کننده ی آن سخن مورد مطالعه قرار داد؛ یا دست کم چنین مطالعه ای ناقص و چه بسا خطا خواهد بود. سخن در واقع از خواست فرستنده به برقراری ارتباط با دریافت کننده آغاز شده و تحقّقش، چه به لحاظ اصل ادامه ارتباط و تداوم سخن، و چه به لحاظ کیفیت و نوع پیام هایی که ایجاد می شود، منوط به تعامل میان فرستنده و دریافت کننده است. به این ترتیب اینکه فرستنده و گیرنده چه کسانی هستند، چه هدفی را از تعامل کلامی دنبال می کنند و تعامل آنها چه مسیری را می پیماید همه در اینکه چه نوعی از سخن و چه پیام هایی منتقل شود مؤثر است.

[صبور]

قرآن نیز به عنوان سخنی که در رابطه کلامی میان خدا و انسان تحقق یافته است از این قاعده مستثنی نیست و هر نوع مواجهه ادراکی با آن بدون در نظر گرفتن اینکه خداوند فرستنده و پیامبر اکرم (ص) دریافت کننده ی آن است، راه صواب نخواهد پویید. به عبارت دیگر قرآن نقش و معنای خود را به عنوان کلام الهی در ارتباط با خدا و رسول اکرم (ص) می یابد؛ بنابراین وقتی قرار است موضوع و متعلِّق ادراک و شناخت قرار بگیرد، نمی توان این ارتباط را نادیده گرفت یا حتی از وزن و اهمیت آن کاست.
تا اینجا هر چه گفتیم در تبیین معنای «قرآن (کلام الله)» بود، اما «تدبّر» به چه معناست و نهایتاً «تدبّر در قرآن» چه معنا و مفهومی دارد؟ در تحلیل معنای لغوی تدبّر گفتیم که در فرآیند تدبّر، شخص پدیده ای را به عنوان موضوع تدبّر (دالّ) انتخاب می کند و می کوشد در فرآیندی ادراکی به شناخت عاقبت آن پدیده (مدلول) دست یابد. حال اگر موضوع تدبّر «قرآن» باشد: شخص، «قرآن» (دالّ) را به عنوان موضوع تدبّر انتخاب می کند و می کوشد با استفاده از قوای ادراکی خود به شناخت «انتها و پسِ» آن (مدلول) دست یابد. پیداست که معنای تدبّر در قرآن منوط است به اینکه به «قرآن» - به عنوان دالّ - چگونه نگریسته شود.
چنان که پیشتر گفتیم و نیز رویکرد غالب مفسران چنین است به قرآن بیشتر از منظر «سخن بودن» و البته «سخنی شگفت و خاص» نگریسته شده و در نتیجه تدبّر در قرآن این گونه معنا شده است که «تفکر در پیام های کلی، جنبه های هدایتی و اعجاز بیانی قرآن» است. به این ترتیب تدبّر فرآیندی خواهد بود که برای ارتباط برقرار کردن میان دال و مدلول صرفاً در چارچوب و دایره خود سخن دور می زند.

[صبور]

اما بر مبنای تحلیلی که از معنای قرآن داشتیم، «تدبّر در قرآن» از قرآن (به عنوان دال) آغاز می شود، قرآن با دریافت کننده ی مستقیم آن (پیامبر اکرم (ص)) سنجیده می شود و در نتیجه ی این سنجش دریافت و معرفتی حاصل می شود که این سخن نمی تواند از او (پیامبر) باشد؛ پی جویی، به منظور رسیدن به انتها و خاستگاه قرآن ادامه می یابد و نهایتاً مدلول تدبّر در قرآن، یعنی همان انتها و اصل و منشأ (دبر). این سخن نه در خود آن (زیر ساخت معنایی، ادبی یا... )بلکه در ارتباطی که با خداوند دارد، به دست می آید؛ این سخن منبعی جز خداوند ندارد.
ممکن است پرسیده شود که چه دلیلی وجود دارد که نگرش مستقل به قرآن را کنار بگذاریم؟ آیا از تدبّر در خود قرآن نمی توان به این نتیجه رسید که قرآن از جانب خداست؟ از طرف دیگر، بنا بر نظریه اخیر، تدبّر از قرآن آغاز می شود و خود این سخن را باید با پیامبر اکرم (ص) سنجید. چرا که ویژگی این سخن باعث می شود که ما آن را سخن بشر (پیامبر) ندانیم؟ و آیا آن ویژگی چیزی جز جنبه های شگفت صورت، و محتوای قرآن است؟ پس باز هم به همان نظر غالب مفسران درباره ی تدبّر یعنی تفکر در جنبه های اعجاز بیانی و محتوایی قرآن باز گشته ایم.
واقعیت این است که اگر فقط و فقط به قرآن به عنوان یک کلام شگفت و اعجاز گونه نگریسته شود، این نگاه الزاماً به اینجا ختم نمی شود که منشأ آن الهی است. چنان که مشرکان و منافقان همین راه را می پیمودند و شگفتی قرآن را در منبعی فرا انسانی اما نه الهی (جن، سحر، شعر و ... ) جستجو می کردند و در نتیجه خداوند را به عنوان خاستگاه قرآن نمی پذیرفتند. پیداست که شگفتی قرآن نه به خودی خود، بلکه در پیوستگی آن به پیامبر اکرم (ص) کسی که صادق، امین، امّی و تعلیم ندیده است و اهل شعر و سحر هم نیست از انتساب به سحر و شعر و فراگرفتن از کاهنان و ... مصون می ماند و شنونده و متدبّر واقعی را به این نتیجه می رساند که این کلام چنان که خود می گوید نمی تواند منبعی جز خداوند داشته باشد.

[صبور]

بیایید به آیات مربوط به تدبّر، به ویژه آیه ی 82 از سوره ی نساء و آیه ی 68 از سوره ی مؤمنون دوباره بنگریم و آنها را دوباره بخوانیم. جهت گیری پیام در این دو آیه به سوی منبع و خاستگاه قرآن یعنی خداوند است. در آیه ی 82 از سوره ی نساء سخن از این است که اگر این قرآن از «جانب غیر خداوند» بود در آن اختلاف کثیر می یافتند، بنابراین تدبّر در قرآن ناگزیر باید تردید درباره ی انتساب قرآن به غیر خداوند را کنار زند. در آیه ی 68 از سوره ی مؤمنون نیز مسأله، انکار قرآن به عنوان یک کلام شگفت نیست، چرا که هر کلام شگفتی الزام آور و قابل اتباع نیست. در این آیه تصور و ذهنیت کافران از قرآن این گونه تصویر شده که «چیزی برایشان آمده که برای پدرانشان نیامده بود»: «أم جاءهُم مَّا لَم یَأتِ آبَاءهُمُ الأَوَّلِینَ». مسأله، ویژگی های این کلام نیست؛ بلکه گوینده و منبع این کلام است. این کلام به آن اعتبار که خبری از جانب خداوند برای بندگان است الزام آور است، و انسان را وا می دارد تا وضعیتش را نسبت به آن مشخص کند؛ یا آن را بپذیرد و به آن ایمان بیاورد و یا آن را تکذیب نماید و انکار ورزد. از این نظر مشکل و معضل مشرکان و منافقان با قرآن نظیر مشکلشان با پیامبر (ص) بود. ایشان با خود محمد بن عبدالله به عنوان کسی که او را می شناختند و به لحاظ شرافت و امانت قبولش داشتند مشکلی نداشتند، مشکل بر سر نبّوت او بود. نبّوت و خبری که محمد (ص) مدعی رسالتش از جانب خداوند بود برای مشرکان و منافقان درد سرساز بود. از این رو است که آیه بعدی در همین سیاق به این موضوع اشاره دارد: «یا آنکه پیامبرشان را نشناخته اند که انکارش می کنند؟ »

[صبور]

3. 3 تدبّر و مفاهیم مرتبط


3. 3. 1. «تدبّر» و «قلب»


تدبّر در قرآن در آیه ی 24 سوره ی محمد ارتباط معناداری با «قلب» دارد:
«أفَلاَ یَتَدَبَّرُونَ القُرآنَ أم عَلَی قُلُوبٍ أقفَالُهَا».
مخاطب این آیه به دلالت آیات پیشین (24) منافقان هستند که مورد توبیخ قرار گرفته اند که آیا در قرآن تدبّر نمی کنند یا بر دل هایشان قفل زده شده است. در این آیه به طور مشخص عضو مُدرِک و قوه عملگر در تدبّر، قلب دانسته شده که اگر قفل باشد و عمل نکند تدبّر صورت نمی پذیرد. منافقان در زمره کسانی هستند که قلوبشان عمل نمی کند و در نتیجه توانایی تدبّر ندارند. این مضمون به بیانی دیگر در آیه ی قبل از آن آمده است: « أولئِکَ الَّذینَ لَعَنَهُمُ الله فَأَصَمَّهُم وَ أَعمی أَبصارَهُم» ایشان را خداوند لعنت کرده، آنها را کر و کور نموده است.

[صبور]

فعالیت انسان در مقام تعامل ادراکی با «آیات الهی» اعم از افعال ادراکی «عقل، سمع، إبصار، تفّکر، تذکّر و ....»، عضو مُدرِک «قلب / فؤاد، لبّ، أُذن، أبصار / أعین»، تعابیر مربوط به درک نکردن آیات «طبع، ختم، اَکِنَّه، وَقر، حجاب، غشاوه، غطاء و ...» و واکنش نهایی انسان در مواجهه با آیات «تصدیق(می شود) ایمان، تکذیب(می شود) کفر» مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است (25) و طرح دوباره آنها در اینجا ضرورتی ندارد. آنچه مهم است توجه دادن به این نکته است که این آیه به روشنی تدبّر را با مفاهیم و روابط حوزه معنایی ادراک در قرآن کریم مرتبط می کند. در نتیجه همه آنچه را که درباره ی فرآیندی ادراکی مانند «عقل» بر اساس تحلیل کاربردهای گسترده آن در قرآن کریم می دانیم، می توانیم در مورد تدبّر نیز انتظار داشته باشیم؛ اعم از اینکه «تدبّر» در کنار افعالی ادراکی نظیر عقل، تفکر، سمع و ... قرار می گیرد؛ قوه و عضو مدرک در تدبّر نیز «قلب» می باشد که ممکن است به دلایلی مشخص مانند انکار آیات و تعمد در ندیدن و نشنیدن آنها توانایی ادراکی خود را از دست بدهد؛ و در نهایت تدبّر اگر محقق شود مانند دیگر افعال ادراکی به ایمان منجر خواهد شد. تدبّر در قرآن ایمان به نزول آن از جانب پروردگار را در پی خواهد داشت.
البته تدبّر ویژگی ها و وجوه تمایز خاص خود را نیز دارد. تدبّر تنها در مورد قرآن به عنوان مجموعه وحی به کار رفته است. قرآن از سنخ نشانه های کلامی است و ارتباط و تعامل انسان با کلام از طریق گوش صورت می پذیرد؛ در نتیجه تدبّر به مفاهیمی نظیر «سمع» و «تذکّر» نزدیکتر خواهد بود تا مفاهیمی نظیر «إبصار» و «تفکّر» که عمدتاً در مورد آیات غیر کلامی (آیات آفاقی و انفسی) به کار رفته اند و یا حتی مفهوم «عقل» که کاربردی عام در موارد آیات کلامی و غیر کلامی دارد.

[صبور]

در بیان ارتباط تدبّر با «سمع» تنها به ذکر مواردی از آیات قرآن کریم بسنده می کنیم.
تدبّر در مورد آیات کلامی (قرآن) به کار رفته است. سمع نیز چنین کاربردی دارد. برای نمونه به این آیات بنگرید:

«قَالوا یَا قَومَنَا إنَّا سَمِعنَا کِتَاباً أُنزِلَ مِن بَعدِ مُوسَی مُصَدِّقاً لَّمَا بَینَ یَدَیهِ یَهدِی إلَی الحَقِّ وَ إلَی طَریقٍ مُستَقِیمٍ». (احقاف: 30)
«قُل أُوحِیَ إِلَیَّ أنَّهُ استَمَعَ نَفَرٌ مَّنَ الجِنِّ فَقَالُوا إنَّا سَمِعنَا قُرآناً عَجَبًا *یَهدِی إلَی الرُّشدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَن نُّشرِکَ بِرَبِّنَا أَحَدًا». (جن: 1 - 2)
«وَ إذَا سَمِعُوا مَا أُنزِلَ إلَی الرَّسُولِ تَرَی أعیُنَهُم تَفِیضُ مِنَ الدَّمعِ ممَّا عَرَفُوا مِنَ الحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاکتُبنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ». (مائده: 83)

این آیات به خوبی نشان می دهد که «استماع کلام الله» به معنای شنیدن ظاهری الفاظ و کلمات نیست، بلکه دریافت دعوت هدایت قرآن کریم و در نهایت ایمان آوردن به آن است.
در کاربردهای تدبّر سه آیه به طور مشخص خطاب به منافقان بود که در کلام الهی تردید داشتند. تحلیلی از این وضعیت که مشابه حال مشرکان در مواجهه با قرآن است در کاربردهای «سمع» نیز نمونه دارد:

«مَا یَأتِیِهِم مَّن ذِکرٍ مَّن رَّبِّهم مُحدَثٍ إلاَّ استَمَعُوهُ وَ هُم یَلعَبُونَ» (انبیاء: 2)
«وَ مَا أَنتَ بِهَادِی العُمیِ عَن ضَلاَ لَتِهِم إن تُسمِعُ إلاَّ مَن یُؤمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُم مُسلِمُونَ». (نمل: 81)
«وَ مَا أَنتَ بِهَادیِ العُمیِ عَن ضَلاَلَتِهِم إن تُسمِعُ إلاَّ مَن یُؤمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُم مَسلِمُونَ» (روم: 53)
«وَ لَقَد مَکَّنَّاهُم فِیمَا إِن مَّکَّنَّاکُم فِیهِ وَ جَعَلنَا لَهُم سَمعاً وَ أبصَارًا وَ أَفئِدَةً فَمَا أغنَی عَنهُم سَمعُهُم وَ لاَ أبصَارُهُم وَ لاَ أَفئِدَتُهُم مِّن شَیء إذ کَانوا یَجحَدُونَ بِآیَاتِ اللهِ وَ حَاقَ بِهِم مَّا کَانوُا بِهِ یَستَهزِؤُون». (احقاف: 26)

چنان که پیداست کسی که نخواهد آیات خداوند را بشنود، آیات را به بازی می گیرد(انبیاء: 2)، تسلیم آیات و دلالت مشخص آنها نمی شود و به آنها دل نمی سپارد (نمل: 81، روم: 53) و آیات را انکار می کند. (احقاف: 26) درباره ی ارتباط و قرابت تدبّر و تذکّر در ادامه خواهیم گفت.