فروغي از انديشه هاي قرآني امام صادق(ع)

[صبور]

فروغي از انديشه هاي قرآني امام صادق(ع)


نويسنده: سيد جواد حسيني

تمام فرقه هاي اسلامي اتفاق نظر دارند که امام صادق(ع)در بسياري از علوم، از کلام و اعتقادات گرفته تا فقه و تفسير و مسائل اخلاقي، پيشگام و پيشتاز بود؛ تا آنجا که چهار هزار نفر از خزائن علوم آن حضرت خوشه چيني کردند. شيخ مفيد مي گويد:
«راويان حديث، اصحاب مورد اطمينان حضرت صادق(ع) را با همه اختلافاتي که داشتند، تا چهار هزار نفر شماره کرده اند.»(1)
آنان هرچه از امام مي شنيدند، طبق دستور خود حضرت آن را مي نوشتند. رساله هاي متعدد و کتاب هاي بي شماري منسوب به آن حضرت و شاگردان او نقل شده است که تعدادشان بيش از چهارصد اثر است.(2)
آنچه پيش رو داريد، نمونه هايي از روايات تفسيري است که در مورد تفسير و تأويل قرآن از آن حضرت به يادگار مانده است. اميد که راهگشا و سازنده باشد.

[صبور]

و گاه هدف، شناخت قدرت الهي بيان شده است:
«الله الذي خلق سبع سماوات و من الارض مثلهن يتنزل الامر بينهن لتعلموا أن الله علي کل شيء قدير»(30).
و زماني امتحان و آزمايش دانسته شده است که مي فرمايد:
«الذي خلق الموت و الحياة ليبلوکم أيکم احسن عملاً»(31)؛
«خدايي که مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد که کدام يک، بهتر عمل مي کنيد.»
در آيه اي ديگر نيز هدف خلقت را قرب و رحمت الهي دانسته، مي فرمايد:
«و لا يزالون مختلفين إلا من رحم ربک و لذلک خلقهم»(32)؛
«مردم پيوسته در اختلاف اند، مگر آناني که خدا به آنان رحمت آورده و براي همين آنها را آفريده است.»
اين پرسش در زمان حضرت صادق نيز مطرح بود. ملحدي از حضرتش پرسيد: خدا براي چه هدفي خلق را آفريده است؛ در حالي که احتياجي به آنها ندارد و مجبور به خلق مخلوق نيز نبود و عبث و بيهودگي و بازيچه گرفتن ملخوق، لايق شأن او نيست؟ حضرت فرمود:
«خلقهم لإظهار حکمته و انفاذ علمه و امضاء تدبيره؛ خداوند مخلوقات را آفريد تا حکمت خويش را بنماياند، و علمش را نشان دهد، و تدبيرش را به تأييد برساند.»(33)
همان طور که در آيه قرآن آمده است:«خدا همان است که هفت آسمان و همانند آنها هفت زمين آفريد. او فرمان( خود) را در ميان آنها فرود مي آورد تا بدانيد که خدا بر هر چيزي تواناست. به راستي، دانش وي هر چيزي را در برگرفته است.»(34)

[صبور]

امام صادق(ع) در ذيل آيه «و لا يزالون مختلفين إلا من رحم ربک و لذلک خلقهم»(35) فرمود:
«خلقهم ليفعلوا ما يستوجبون به رحمة الله فيرحمهم؛ خداوند آنها را آفريد تا آنچه را که با آن مستحق رحمت الهي مي شوند، انجام دهند، پس او به آنها رحمت آورد.»(36)
در کلام حضرت صادق(ع) هدف خلقت، اظهار حکمت الهي، شناخت علم بي پايان الهي، تثبيت تدبير او، امتحان مردم و رسيدن به رحمت و قرب الهي است.
در جمع بندي نهايي، اهداف مذکور را مي توان چنين خلاصه کرد: خداوند به انسان اختيار داد و او را بر سر دو راهي گذاشت تا با انتخاب خود، راه شناخت و پرستش خدا را برگزيند و در سايه آن به رحمت الهي و سعادت دست يابد. و چون هرگونه رحمتي در نزديکي به خداست، مي توان گفت: هدف نهايي از آفرينش انسان، همان قرب الهي است و آزمايش انسان و پرستش خدا، وسيله و لازمه رسيدن به اين هدف نهايي است.(37)

4. قلب سليم و مختوم


حضرت صادق (ع)در تفسير آيه «إلا من أتي الله بقلب سليم»، فرمود:
«قلب سليم، قلبي است که خداي خويش را ملاقات کند، در حالي که در آن( محبت) غير از خدا نباشد و هر قلبي که در آن شرک و يا شک باشد، ( از ارزش) ساقط است.»(38).
آن حضرت در جاي ديگر فرمود:
«هو القلب الذي سلم من حب الدنيا؛ قلب سليم قلبي است که از حب دنيا سالم باشد.»
اما «ختم قلب» چيست؟ امام صادق(ع) فرمود:
«براي تو قلب و گوش هايي است و به راستي خداوند هرگاه اراده هدايت کسي را داشته باشد، گوش هاي قلب او را باز مي کند و هرگاه غير آن( گمراهي فرد) را اراده کند، بر گوش هاي قلب او مهر مي زند که هرگز رستگار نخواهد شد و اين است سخن خداوند که فرمود:«أم علي قلوبٍ اقفالها»؛(39)«يا بر قلب ها، قفل ها زده شده است.»

[صبور]

5. گناهان کبيره در قرآن

عمرو بن عبيد بر امام صادق(ع) وارد شد و اين آيه را خواند:«إن تجتنبوا کبائر ما تنهون»(40) و سپس عرض کرد: دوست دارم گناهان کبيره را از کتاب خدا برايم بيان فرماييد. آن حضرت در پاسخ اين آيات و روايات را تلاوت فرمود:
1. شرک به خدا:«إن الله لا يغفرأن يشرک به»(41)؛ «خداوند شرک را نمي آمرزد».
2. يأس از رحمت الهي:«لا ييأس من روح الله»(42)؛ «از رحمت خدا نااميد نمي شود.»
3. عاق والدين؛ چون عاق، جبار شقي است:«و برّاً بوالدتي و لم يجعلني جباراً شقيا»(43)؛ «و نيکي به پدر و مادر، و خدا مرا جبار و شقي نيافريد.»
4. قتل نفس:«... و من يقتل مؤمناً متعمداً...»(44)؛«...هرکس مؤمني را عمداً به قتل برساند...».
5. خوردن مال يتيم:«إن الذين يأکلون اموال اليتامي ظلماً»(45)؛ «کساني که مال يتيم را از روي ظلم مي خورند.»
6. فرار از جنگ:«و من يولهم يومئذ دبرهُ»(46)؛«و هرکس در آن هنگام به آنها پشت کند.»
7. خوردن ربا:«الذين يأکلون الربا»(47)؛ «کساني که ربا مي خورند.»
8. سحر:«و لقد علموا لمن اشتراه»(48)؛ «و مي دانستند هرکس خريدار اين گونه متاع باشد...».
9. زنا:«و لا تقربوا الزني»(49)؛ «نزديک زنا نشويد.»
10. قسم ناحق:«إن الذين يشترون بعهد الله و ايمانهم ثمناً قليلاً»(50)؛ «بي ترديد کساني که پيمان خدا و سوگندهاي خود را به بهاي ناچيزي مي فروشند.»

[صبور]

11. خيانت:«و من يغلل يأت بما غلّ»(51)؛«هرکس خيانت کند، به همراه خيانت مي آيد.»
12. ندادن زکات:«و الذين يکنزون الذهب و الفضة و لا ينفقونها في سبيل الله»(52)؛ «کساني که طلا و نقره ذخيره مي کنند و در راه خدا انفاق نمي کنند.»
13. شهادت ناحق و کتمان شهادت:«و من يکتمها فإنه آثمٌ قلبه»(53)؛ «و هرکس کتمان شهادت کند، به دل گناهکار است.»
14. شرب خمر: پيامبر فرمود:«شارب خمر، مثل بت پرست است.»
15. ترک نماز: پيامبر فرمود:«هرکس نماز را عمداً ترک کند، از عهد خدا و رسول او بيزاري و برائت جسته است.»
16. نقض عهد و قطع صله رحم:«الذين ينقضون عهد الله54)؛ «آناني که عهد خدا را نقض کردند.»
17. سخن لغو و بيهوده( موسيقي و ...):«و اجتنبوا قول الزور»(55)؛ «از قول زور، دوري کنيد.»
18. جرئت بر خدا:«افأمنوا مکر الله»(56)؛ «آيا آنها خود را از مکر الهي در امان مي دانند؟».
19. کفران نعمت:«و لئن کفرتم إن عذابي لشديدٌ»(57)؛ «اگر کفران کنيد، عذابم سخت است.»
20. کم فروشي:«ويل للمطففين»(58)؛ «واي بر کم فروشان!»
21. لواط:«الذين يجتنبون کبائر الاثم59)؛ «آنهايي که از گناهان بزرگ دوري مي کنند.»
22. بدعت: پيامبر(ص) فرمود:«کسي که به چهره بدعت گذار تبسم کند، او را بر نابودي دينش ياري کرده است.»
با شنيدن اين سخنان، عمرو از نزد امام صادق(ع) خارج شد، در حالي که گريه مي کرد و مي گفت: هلاک شد کسي که ميراث شما را غارت کرد و در فضل و علم به منازعه با شما برخاست.(60)

[صبور]

امامت در قرآن


يکي از پرسش هايي که امروزه مطرح است و وهابيت نيز به شدت به آن دامن مي زند، اين است که چرا نام امامان در قرآن نيامده است؟ اين پرسش در زمان حضرت صادق (ع)نيز مطرح شد. راوي پرسيد: مقصود از اين آيه چيست؟«يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منکم»(61)؛ «اي کساني که ايمان آورده ايد! خدا و رسول خدا و صاحبان امر را اطاعت کنيد.»
حضرت صادق(ع) فرمود:
«إيانا عني خاصة، امر جميع المؤمنينَ إلي يوم القيامة بطاعتنا؛ خدا فقط ما( اهل بيت) را قصد کرده است و مؤمنان را تا روز قيامت دستور داده که از ما اطاعت کنند.»
در جاي ديگر فرمود: اين آيه درباره علي بن ابي طالب، حسن و حسين(ع) نازل شده است. راوي پرسيد: مردم مي گويند: چرا نام علي و اهل بيت در قرآن نيامده است؟ حضرت فرمود: به آنها بگو: خداوند در قرآن امر به نماز کرد، ولي نفرمود: سه رکعت و يا چهار رکعت است؛ تا اينکه پيامبر تفسير فرمود( و تعداد رکعات نماز رابيان کرد)، و آيه زکات نازل شد و خداوند اسم نبرد که از هر چهل درهم، يک درهم است تا اينکه پيامبر آن را تفسير کرد، و درباره حج آيه نازل شد و نفرمود هفت بار دور خانه طواف کنيد؛ تا اينکه رسول خدا آن را تفسير کرد و آيه «اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منکم»[ نيز] درباره علي، حسن و حسين(ع) نازل شد، ( ولي اسمي از آنها برده نشده است). سپس رسول خدا(ص) درباره علي فرمود:«من کنت مولاه فعليٌ مولاه» و فرمود:«اوصيکم بکتاب الله و اهل بيتي...؛ شما را به قرآن و اهل بيتم توصيه مي کنم؛ زيرا من از خدا خواستم که آن دو از هم جدا نشوند تا در حوض ( کوثر) بر من وارد شوند. خدا نيز آن را به من عطا کرد»و فرمود:«شما به اهل بيت من چيزي ياد ندهيد؛ زيرا آنها داناتر از شما هستند»، فرمود:«آنها، شما را از باب هدايت خارج نمي سازند و به گمراهي داخل نمي کنند.»

[صبور]

اگر رسول خدا ساکت مي شد و بيان نمي کرد که اهل بيتش چه کساني هستند، به راستي آل فلان و آل فلان، خود را اهل بيت معرفي مي کردند، ( و لکن پيامبر بيان کرد) و قرآن در تأييد او فرمود:«همانا خدا اراده کرده است پليدي را از شما اهل بيت ببرد و شما را پاک و پاکيزه قرار دهد»(62)؛ در حالي که علي، حسن، حسين و فاطمه(ع) جمع بودند. پس پيامبر آنها را زير عبا قرار داد و فرمود:«خدايا! براي هر پيامبر، اهل و ثقل بوده است: و هولاء اهل بيتي و ثقلي...؛ اينها اهل بيت و ثقل من هستند...».
ام سلمه عرض کرد: من جزء اهل بيت شما نيستم؟ پيامبر اکرم (ص)فرمود:
«تو بر خير هستي، ولکن اهل بيت من همين ها هستند.»(63)
در حديث ديگر فرمود:
«مراد از اولي الامر، علي و حسن و حسين، سپس علي بن حسين و بعد محمد بن علي است، سپس امر چنين ادامه مي يابد؛ چرا که زمين خالي از امام نمي شود.»(64)
فضيل از امام صادق(ع) پرسيد: مقصود از آيه «إنما انت منذرٌ و لکل قوم هاد»؛ «تو فقط ترساننده هستي و براي هر قومي هدايتگري است، چيست؟ فرمود:
«کل امام هاد للقرآن الذي هو فيهم؛ مقصود امامي است که مردم را به قرآني که بين آنهاست، هدايت مي کند.»(65)

[صبور]

در موارد فراوان حضرت صادق(ع) مصداق هاي حقيقي آيات قرآن را «امامان» دانسته است.
حضرت صادق(ع) فرمود:«أفمن اتبع رضوان الله...»(66)، «همان ائمه هستند» و فرمود:«و يقول الاشهاد»(67)؛ «اشهاد، ما هستيم»، و فرمود:«من کل أمه شهيداً»(68)، «و ما گواهان بر اين امتيم» و اينکه خدا فرمود:«في جنب الله»(69)، «جنب الله ماييم»، و سخن خدا که فرمود:«و کونوا مع
الصادقين»(70)، «با صادقان باشيد، به اين معناست که با آل محمد باشيد.» و سخن خدا که فرمود:«إنما أعظکم بواحدة»(71)، «مقصود، ولايت است.»(72)
بريده بن معاويه از سخن خداوند که مي فرمايد:«و ما يعلم تأويله إلا الله و الراسخون في العلم»(73)؛ «تأويل قرآن را جز خدا و راسخان در علم نمي دانند»پرسيد. حضرت صادق(ع) و يا حضرت باقر(ع) فرمود:«فرسول الله افضل الراسخين في العلم...؛ رسول خدا برترين راسخان است که خداوند به او تمام آنچه لازم بود، نازل فرمود و تأويل آن را هم به او تعليم داد و نمي شود که خداوند چيزي را نازل کند و تأويل آن را نياموزد و اوصياي پيامبر بعد از او تمام آن( تأويلات) را مي دانند.» آن گاه فرمود:«قرآن خاص و عام، محکم و متشابه، و ناسخ و منسوخ دارد که راسخان در علم( فقط) آن را مي دانند.»(74)

   

پي نوشت ها :


1. الارشاد، شيخ مفيد، ص 271، قم، مکتبة بصيرتي، مناقب آل ابي طالب، زين الدين محمد بن علي بن شهر آشوب، ج4، ص 269، انتشارات ذوي القربي.
2. سير حديث در اسلام، سيد احمد ميرخاني، ص 109-204، تهران، 1361ش.
3. انعام/59.
4. نحل/ 89.
5. الميزان في تفسير القرآن، علامه سيد محمد حسين طباطبائي، ج12، ص 246-247، تهران، دارالکتب الاسلاميه، چهارم، 1361ش.
6. تفسير نمونه، آيت الله مکارم شيرازي، ج11، ص 363، دارالکتب الاسلاميه، 1370ش.
7. اشاره به آيه 89 سوره نحل.
8. اصول کافي، ج 1، ص 59، باب 20، الرد الي کتاب الله، ح 1؛ تفسير نمونه، ج11، ص 362؛ نورالثقلين، ج3، ص 740.
9. تفسير نمونه، ج11، ص 362؛ نورالثقلين، ج3، ص 75.
10. اصول کافي، ج1، ص 60، ح6؛ اعلام الهداية، مجمع جهاني اهل بيت، ج 8، ص 237.
11. اصول کافي، ج1، ص 61، باب 20،( الرد الي الکتاب)، ح8.
12. همان، ج 1، ص 201، ح2.
13. گروهي از غلات، پيرو مغيره بن سعيد عجلي هستند. ر.ک: معارف و معاريف، سيد مصطفي حسيني دشتي، مؤسسه فرهنگي آرايه، ج5، ص 467.
14. مائده/3؛ بحارالانوار، ج2، ص 169، ح3.
15. بحارالانوار، ج92، ص 15، ح8؛ منتخب ميزان الحکمه، ص 416، ح 5168.
16. «کساني که کتاب( قرآن) به آنان داديم، آن را چنان که حق تلاوتش است، تلاوت مي کنند.» بقره/121.
17. ص/29.
18. تنبيه الخواطر، ج2، ص 236، به نقل از منتخب ميزان الحکمه، ص 418، ح 5192.
19. نحل/ 98.
20. تفسير عياشي، ج2، ص 270، ح68، به نقل از منتخب ميزان الحکمه، ص 418.
21. بحارالانوار، ج 86، ص 151، ج 87، ص 78، ج89، ص 221؛ وسائل الشيعه، ص 215، باب 26.
22. بحارالانوار، ج92، ص 110، ح11؛ منتخب ميزان الحکمه، ص 419، ح 5208.
23. توبه/ 122.
24. اعلام الهداية، ج4، ص 239؛ معاني الاخبار، صدوق، ص 157، ح1، ص 154، ح1.
25. کافي، ج 2، ص 58، ح5؛ منتخب ميزان الحکمه، ص 114، ح 1287.
26. منتخب ميزان الحکمه، ص 519.
27. اعلام الدين، ص 344.
28. مجله صباح، ش 10-9، 1382ش، ص 68. ر.ک: جوان و بحران هويت، محمدرضا شرفي، ص 96؛ ايدئولوژي الهي، ص 271.
29. ذاريات/ 56.
30. طلاق/12.
31.ملک/2.
32. هود/ 118 و 119.
33. بحارالانوار، ج1، ص 167، ح2.
34. طلاق/ 12.
35. هود/ 118 و 119.
36. نورالثقلين، حويزي، ج2، ص 404، ح 250، به نقل از منتخب ميزان الحکمه، ص 65، ح 705.
37. ر.ک: معارف قرآن، محمد تقي مصباح يزدي، مؤسسه در راه حق، ص 168؛ مجله صباح، ش 10-9، ص 74.
38. کافي، ج2، ص 16، ح5؛ منتخب ميزان الحکمه، ص 429.
39. محمد/24.
40. نساء/31.
41. نساء/ 48 و 116.
42. يوسف/ 87.
43. مريم/ 32.
44. نساء/93.
45. همان/ 10.
46. انفال/ 16.
47. بقره/275.
48. همان/ 102.
49. اسراء/32.
50. آل عمران/ 77.
51. همان/161.
52. توبه/34.
53. بقره/283.
54. همان/ 27.
55. حج/30.
56. اعراف/ 99.
57. ابراهيم/ 7.
58. المطففين/1.
59. نجم/32.
60.مناقب، ج4، ص 272 و 273.
61. نساء/59.
62. احزاب/ 33.
63. تفسير صافي، محسن فيض کاشاني، ج1، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، ج1، ص 462 و 463.
64. همان، ص 463.
65. کافي، ج1، ص 191، کتاب الحجه، ح1.
66. آل عمران/162.
67. هود/ 18.
68. نحل/ 84.
69. زمر/ 56.
70. توبه/ 119.
71. سباء/46.
72. مناقب، ج4، ص 194 و 195.
73. آل عمران/7.
74. کافي، ج1، ص 213، کتاب الحجه، باب الراسخون، ح2؛ اعلام الهدايه، ج8، ص 234.


منبع:نشريه فرهنگ کوثر، شماره 77.