سیمای انسان در سوره یوسف

[صبور]

سیمای انسان در سوره یوسف

چکیده:
این سوره با 111 آیه که یکصد آیه آن به داستان حضرت یوسف (ع) اختصاص دارد. جایگاه ارزشی انسان و خصوصیات زشت و زیبایش را در قالبی بسیار زیبا و دلنشین بیان می‌دارد. در این سوره یوسف به عنوان الگویی از انسان ، محسن، مخلص، صاحب علم و حکمت ربانی که منشا بسیاری از ارزش های انسانی و مکارم اخلاقی چون عفت، عفو، گذشت، راستی و صداقت است معرفی می‌شود و در مقابل آنها زشتی های اخلاقی مانند حسد، عصبیت، دروغ‌گویی و... مورد نکوهش قرار گرفته است.
کلید واژه‌ها: انسان، تقوا، توحید، حسد، صبر، ظلم، عصبیت، عصمت، عفت، عفو، علم، یوسف

[صبور]

• پاکدامنی و عفت:

یکی از فضایل اخلاقی که در نزد ملت ها از گذشته تاکنون با ارزش تلقی می‌شد پاکدامنی و عفت زنان و مردان از جوانی تا پیری به خصوص در دوران جوانی است همانگونه که پاکدامنی یوسف ضرب المثل ملتهاست، چنانکه گفته اند در جوانی پاک بودن شیوه پیغمبریست. بعید نیست که پاکدامنی حضرت یوسف در جوانی اصل و اساس این مثل بوده باشد. یوسف جوانی زیبا روی در کاخ عزیز مصر بود و عزیز مصر همسرش را به گرامیداشت او سفارش کردوگفت: « اکرِمی مَثواه ؛ او را گرامی بدار.» (21)‌ بدیهی است که سایر عناصر خوش گذرانی برای او مهیا بوده است و بالاتر از همه این ها همسر عزیز مصر با هزاران عشوه و ناز در اتاقی که درها را بسته است او را به سوی خود می‌خواند و حتی او را به حبس تهدید کرده تا شاید برای خواسته اش پاسخی یابد اما یوسف (ع) عفت پیشه کرده و چون کوه پایداری می‌کند. و بالاخره به الهام ربانی فرار را بر قرار ترجیح میدهد تا دامنش را از آلودگی و هرگونه در گیری حفظ کند چرا که او مجذوب جمال پروردگار خویش است و خود را در محضر خدا حاضر می‌بیند اگرچه همسر عزیز مصر درها را از پشت بسته است تا بشری بدان خلوتگاه راه پیدا نکند اما او برهان رب را می‌بیند و عصمت پیشه می‌کند. و این عصمت او را زلیخا بعد از سال ها زندانی شدن یوسف تایید کرده و به گناه خویش اقرار می‌کند. (نک همان 51) یوسف نه تنها به عزیز مصر که ولی نعمت او بود و همسرش خیانت نمی کند بلکه به همه زنانی که در این راه می‌خواستند یوسف را با خود همراه کنند دست رد می‌زند. و وقتی تهدید به زندان می‌شود ترجیح می‌دهد که برای حفظ پاکدامنی اش کاخ شاهانه را ترک و زندان تنگ و تاریک را برگزیند.و اینجاست که خداوند او را به مقام محسنین و صدیقین و مخلَصین (به فتح لام)(22) می رساند و به او علم و حکمت می‌آموزد و مقام عصمت و نبوت می بخشد.

[صبور]

• اخلاص:

یکی از مکارم بزرگ اخلاقی و مراتب عالیه ی عرفانی که دست یابی بدان کاریست کارستان مقام اخلاص است که انسان هم در عقیده و هم در عمل مخلص باشد. یوسف (ع) صاحب این مقام بود. چرا که خدای سبحان او را از مخلَصین (به فتح لام)ه می‌نامد. یوسف هم در توحید نظری و هم در توحید عملی به این مقام رسیده بود و آیات زیر گواه این مطلب است. او در باب علم تعبیر خواب می‌فرماید علمنی ربی. پروردگارم مرا علم تاویل بیاموخت. (همان 37) با این سخن عقیده توحیدی خویش در ربوبیت را بیان می‌کند و در ادامه می‌فرماید:
« انّی تَرکتُ ملّه قومٍ لا یومنونَ باللهِ و هم با لاخرهِ هُم کافرون و اتّبعتَ ملّه آبائی ابراهیم و اسحاق و یعقوب ما کان لنا ان نُشرک باللهِ من شیءٍ... یا صاحبَیِ السّجن ءَاَربابٌ مُتِفَرقون خیرٌ امِ الله الواحد القهّار... انِ الحکم الا لِلّه امَرَ ان لا تعبُدوا الا ایّاه ذلک الدّین القیّم ؛ من آیین قومی را که به خدا و روز جزا ایمان نمی آورند ترک کرده و از آیین پدرانم ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی کردم برای ما زیبنده نیست که چیزی را برای خدا شریک سازیم... ای یاران زندانی من آیا رب های گوناگون داشتن بهتر است یا خدای یگانه صاحب قهر و غلبه را پرستیدن..؟ فرمانروایی و داوری تنها برای خداست و امر کرده است که جز او را نپرستید و دین راستین همین است و بس. » (همان 37 – 39)

[صبور]

در این آیات همه مراتب توحید از توحید نظری تا ربوبی و عبادی و عملی ذکر شده است. و یوسف یکی از نمونه های اخلاص در مراتب توحید است چرا که او از مخلصین است و خدای سبحان فرمود: « سُبحان الله عَما یَصِفون الا عباد اللهِ مُخلَصین ؛ تنها مخلصین هستند که خدای سبحان را آنگونه که هست توصیف می‌کنند.» (صافات 159. 160) و یکی دیگر از ثمرات اخلاص کامل این است که انسان از اغوای شیطان در امان است چنان که قرآن کریم از زبان شیطان می‌فرماید: « فبعزّتِکَ لاُغوینَّهُم اَجمَعین الا عِبادکَ منهُم المُخلَصین ؛ من همه بندگان را فریب می‌دهم مگر بندگان مخلص تو را » (23) اینجاست که یوسف نه تسلیم سلطان شهوت می‌شود و نه تسلیم سلطان قدرت نه فریب تزویر نفس اماره را می‌خورد و نه فریب نیرنگ زنان مکاره را و این اخلاص در عبودیت است که نه عبد شیطان می‌شود و نه نفس و نه عبد عزیز و عزیزه مصرو بلکه تنها عبد خداست و تنها دل در گرو او دارد.

[صبور]

• عفو و گذشت:

یکی دیگر از صفات بارز انسانهای کریم صفت چشم پوشی و گذشت از جفای دیگران در حق خویش است آنجا که قدرت انتقام دارند و این از اصول اخلاق کریمانه است که در گذشته و حال جایگاه والایی در جوامع بشری داشته است. یوسف (ع) یکی از ویژگی های کرامت و بزرگواری او عفو و گذشت است که در این سوره از آن یاد می‌شود. یکی آنجا که وقتی حقیقت آشکار شد که همسر عزیزمصر قصد تجاوز به حریم پاکی و عصمت یوسف داشت نه به عکس ؛ عزیزمصر گفت: « یوسُف اعرض عَن هذا ؛ ای یوسف از این ماجرا چشم پوشی کن.» یوسف نیز با کمال حیا از ماجرا گذشت و هیچگاه در صدد انتقام بر نیامد حتی بعد از آنکه در نزد ملک مصر همسر عزیز مصر اقرار به گناه خویش کرد. (یوسف 51 ) یوسف تقاضای مجازات آن زن را نکرد گرچه با توطئه های آن زن در عشق شکست خورده اش یوسف سالها در زندان ماند.

[صبور]

بار دیگر وقتی برادرانش برای دریافت غله در آن ایام خشکسالی به مصر رفتند یوسف آنها را شناخت و آنها او را نشناختند اما به هیچ روی در صدد انتقام بر نیامد و حال آنکه یوسف در کمال قدرت بود و آنها در کمال ضعف. نه تنها از غله آنها چیزی نکاست متاعشان را نیز در بارهایشان گذاشت بدون آنکه به آنها اعلام کند و بر آنها منتی نهد، (همان 58– 65 ) با دیگر وقتی با نقشه یوسف بنیامین بر حسب ظاهر سارق کاسه ملک شناخته شد برادران پدری یوسف نه تنها از ا.و دفاعی نکردند بلکه گفتند: « ان یَسرِق فَقَد سَرَقَ اخٌ لهُ مِن قبلُ ؛ اگر او دزدی می‌کند پیش از آن برادرش (یوسف) نیز دزدی کرده بود.» (همان، 77 )
یوسف این افترا ی ناجوانمردانه را شنید اما باز آن را در سینه خود حبس کرد و نگفت من برادر اویم و من دزدی نکرده و شما متهم هستید و باید روانه زندان شوید و تنها به این جمله بسنده کرد که: « انتم شر مَکاناً و الله اَعلَم بما تَصفون ؛ شما از نظرمنزلت مردم بدی هستید و خدا بر آنچه نسبت می‌دهید آگاه تر است.» (همان، 77)
آن برادران رفتند و بعد از چندی مجددا به پیشگاه یوسف که در مقام عزیزی مصر قرار داشت رسیدند و او را شناختند و اقرار به خطا های خویش کردند. (همان، 91 ) یوسف (ع) فرمود: « لا تَثریب علیکم الیوم یغفر الله لَکُم و هو ارحَمُ الراحِمین ؛ امروز هیچ سرزنشی برشما نیست خدا گناه شما را می‌بخشد و او مهربانترین مهربانان است.» (همان 92 ) یوسف (ع) با رفتارهای کریمانه خویش بسیاری از ارزشهای انسانی و اخلاقی را احیا کرد. و این سنت حسنه را برای همه به میراث گذاشت.

[صبور]

• مدیریت:

یکی از مباحث حکمت عملی مساله تدبیر در امور زندگی فردی و اجتماعی است که از گذشته در جوامع بشری مورد توجه بوده و امروزه به رشته علمی با ارزش و اهمیتی بدل شده و در دانشگاه های دنیا تدریس می‌شود، حضرت یوسف (ع) از جمله نعمتهایی که خدای سبحان به او بخشید، علم و حکمت بود چنان که در آیه شریفه 22 می‌فرماید: « و لمّا بلغ اشدّه آتیناهُ حکماً و علماً و کَذلِک نجزِی المُحسنین، وقتی (یوسف) به سن رشد رسید به او حکمت و علم دادیم و ما اینگونه نیکوکاران را پاداش می‌دهیم.» حکمت درست اندیشی در امور است چنانکه علامه طباطبایی (ج 11، ص 118 ) می‌فرماید:
« حکم به حسب لغت قول فصل و ازاله شک و تردید در اموری است که محل اختلاف واقع می‌شود و لازمه آن، درستی اندیشه درهمه معارف انسانی مربوط به مبدا و معاد و اخلاق نفسانی و شرایع و آداب مربوط به اجتماع بشری است.»
چنین انسانی را حکیم گویند، علمی هم که خدا به او بخشید علم به توحید، علم شناخت به حق وباطل و زشت و زیبا در اندیشه و عمل بوده است یعنی او جامع حکمت نظری و حکمت عملی بود چنانچه تفصیل آن در آیات متعدد این سوره هویداست.

[صبور]

از جمله علومی که خدای سبحان به یوسف عطا کرد علم مدیریت بود و مهمترین بخش از علم مدیریت هم مدیریت بحران است. حضرت یوسف (ع) این توان مدیریتی خویش را در آیه 55 این سوره بیان کرد ؛ توضیح اینکه وقتی پادشاه مصر با او مصاحبه کرد گفت تو اینک در نزد ما جایگاهی والا داشته و امین شمرده می‌شوی(24) او هم فرمود: « اجعلنی علی خزائنَ الارضِ انّی حفیظ علیم ؛ مرا بر خزینه های مصربگمار که همانا من حافظ (بیت المال) و عالم هستم.» (همان 55)
چرا یوسف در پاسخ سخن پادشاه که به طور مطلق صاحب مکنت و امانت شمرده شد و بر همه شئون مملکت و پادشاهی مصر امین شمرده شد در خواست انتصابش بر خزائن مصررا کرد ؟ شاید دلیلش این است که او با تعبیرخواب پادشاه دریافت که بعد از چند سال (هفت سال) کشور مصر و اطراف آن با بحران غذا مواجه خواهد شد، و تنها اوست که بر این مساله بر اساس الهام الهی که علم تعبیر خواب به او عنایت شده آگاه است اینجاست که او برای نجات مردم در آن بحران از میان همه مسولیت هایی که امکان تحصیل برایش بود این مسولیت را پذیرفت و پادشاه هم با کمال میل تمام اختیارات کشاورزی و اقتصاد و بازرگانی مصر را به او محول کرد و دیدیم که چه خوب توانست این مسئولیت را به انجام برساند و مردم را از بحران موجود برهاند و همین مساله موجب وصل مجدد او به برادران و پدرش و مادرش نیز گردید.

[صبور]

• ادب:

یکی از ارزش های والای انسانی و مکارم اخلاق داشتن ادب است ؛ چنانکه از امیرمومنان نقل است که فرمود: « الاداب حلل مجدده ؛ آداب زیورهای همیشه تازه اند. » (عبده 663 حکمت 4) و امام سجاد در دعای ابوحمزه ثمالی فرمود: «الهی لا تودبنی بعقوبتک ؛ خدایا مرا با عقوبت ها و مجازاتت ادب مفرما.» گرچه در عرف امروز ما ادب را بیشتر برای کودکان استفاده می‌کنند اما این صفت زیر بنای ساختار شخصیتی انسان هاست که در گفتار و رفتار افراد در مواجهه با خدا و خلق تبلور می‌کند، و یکی از ویژگی های اهل تقوا و مردان نیک ادب داشتن است. مولوی (1377، ص 8 ) در بیان جایگاه ادب از نگاه عرفانی می‌گوید:
از خـدا جــوییم توفــیق ادب
بی ادب محروم ماند از لطف رب
از ادب پـر نور گشته ست این فلک
از ادب معصوم و پاک آمد ملک

[صبور]

قرآن کریم در سوره حجرات آیات دوم تا پنجم ادب معاشرت با رسول خدا را به مومنان می‌آموزد و لقمان به فرزندش آداب زیستن می‌آموزد. (لقمان 12 تا 15) سوره ی یوسف (ع) نیز که محل بحث ماست خدای سبحان ادب یوسف و برخورد با عزیز مصر و همسرش و زندانی های هم بندش و پادشاه مصر و برادرانش و در نهایت پدر و مادرش را بیان می‌دارد چنان که در برخورد مودبانه او با پدر و مادر و برادرانش می فرماید:
« فلما دخلوا علی یوسف آوی الیه ابویه و قال ادخلوا مصر ان شاءالله آمنین و رفع ابویه علی العرش و خرواله سجدا و قال یا ابت هذا تاویل رویای من قبل...؛ وقتی پدر مادر یوسف و برادرانش بر او وارد شدند پدر و مادر خویش را در کنار خود جای داد و به آنها و برادرانش (همان هایی که روزی او را به چاه انداختند) گفت: وارد شهر شوید و به خواست خدا در امنیت هستید. پدر و مادرش را بر تخت حکومتی نشاند و (خطاب به پدرش) فرمود: ای پدر جان این است تاویل خوابی که قبل از این دیده بودم. » (همان 99، 100)

[صبور]

با تأمل در این آیات آشکار می‌شود که چگونه یوسف (ع) مراتب ادب را نسبت به والدین و برادرانش به جا آورد. چنان که علامه طباطبایی (ج11، ص 100) ذیل این آیات می‌فرماید:
ظاهر این آیات این است که یوسف برای استقبال آنها از شهر خارج شد و سپس با اکرام و کمال ادب آنها را وارد مصر کرد و گفت ان شاءالله در این شهر در امنیت هستید. سپس والدینش را بر بالای تخت حکومتی اش برد و گفت ای پدر این تاویل خواب های من است.
آنگاه یوسف مراتب ادب خویش نسبت به پروردگارش را اظهار داشت و فرمود:
« قد جَعَلَها ربّی حَقّا و قد احسَنَ بی اذ اخرَجَنی من السّجنِ و جاءَ بکُم مِنَ البدوِ من بعد ان نَزَغَ الشّیطانُ بَینی و بَین اِخوَتی انّ ربّی لطیفٌ لِما یَشاءُ انّه هُوَ العَلیمُ الحَکیم ؛ خدا خواب مرا راست گردانید آنگاه که مرا از زندان نجات داد و شما را پس از آنکه بین من و برادرانم شیطان اختلاف افکنده بود از بیابان نشینی باز آورد. آری پروردگارم برای تدبیر آنچه بخواهد باریک بین است ،هموست که دانای حکیم است.» (یوسف 100)