ای کاش های قرآنی

[صبور]

آرزوی دیرینه

آنچه در این نوشتار می خوانید، آرزوهایی است که قرآن کریم آنها را از زبان انسان روایت کرده و زبان حال نیکان و بدان و آرزوی قلبی ‏آنان را دردنیا و آخرت ترسیم کرده و در حقیقت، سالک طریق کمال و جمال را به این حقایق نورانی و انسان ساز متوجه نموده است تا از سرمایه ی زندگانی خود بهترین بهره را برد و در روز قیامت نیز که «یوم التغابن: روز حسرت خوردن» است، به عذاب جان سوز الهی و تأسف جانکاه «یا لیتنی » دچار نشود و به رستگاری و همجواری با اولیای رحمانی نایل آید.
‏از این رو، موضوع یادشده را دو ساحت دنیوی و اخروی ارائه کرده، ای کاش های قرآنی را در این دو سرای زندگانی بررسی می نماییم. باشد که چرخ هدایت افروزد و طریق سعادت گشاید و آرزوهای ما را رنگ قرآنی وخدایی بخشد.
‏در شماره ی نخست این مقاله، به بیان آرزوهای زشت و زیبا در دنیا می پردازیم و بیان آرزوهای بدان و نیکان در عالم آخرت را به وقتی دیگر وا می نهیم.

[صبور]

آیه سوم:


سومین آیه ای که مورد بررسی قرار خواهیم داد، آیه 66 سوره مبارکه احزاب می‌باشد.
«یَومَ تُقَلِّبُ وُجُوهُهُم فِی النَارِ یَقُولُونَ یالَیتَنا أَطَعنَا الله وَ أَطَعنَا الرَسُولا وَ قَالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعنَا سَادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلا». «روزی که صورت‌های آنان را در آتش می‌گردانند؛ هر طرف آن را در آتش می‌نهند و به رنگ زرد و سیاه در می‌آورند و آن‌ها گویند: ای کاش در دنیا از خدا اطاعت می‌کردیم و از رسولش فرمان می‌بردیم! و گویند: پروردگارا، ما از رؤسا و بزرگان خود اطاعت کردیم، پس آن‌ها ما را از راه راست گمراه کردند. پروردگارا، آن‌ها را دو چندان از عذاب ده، عذاب گناهان خودشان و گناهان ما که گمراهمان کردند و آن‌ها را لعنت کن، لعنتی بزرگ».

شرح واژگان:

تُقلّب (قلب): زیر و رو گردانده می‌شود. أطعنا (طَوع): اطاعت می‌کردیم. سادۀ (جمع سیّد): رؤسا، اُمراء. کُبراء (جمع کبیر): بزرگان، رهبران. أضلّوناالسبیل: ما را از راه راست گمراه کردند. ءات (أأتی): بده. ضعفین: دوچندان. والعَن: لعنت کن، از رحمت دور بدار.
شرح و توضیح:

از آیه 68 سوره احزاب فهمیده می‌شود که رؤسا و بزرگان قوم عذاب دو چندان می‌شوند؛ عذاب اول برای گمراه بودنشان و عذاب دوم به خاطر گمراه کردن قومشان. اکنون این سؤال مطرح می‌گردد که مضاعف بودن کیفر پیروان برای چیست؟ در پاسخ می‌توان گفت: یک عذاب برای گمراهی دارند و یک عذاب هم برای تقویت ظالم؛ زیرا همین پیروان هستند که رؤسا را بر سر کار نگه داشتند. نتیجه ای که از آیه شریفه دریافت می‌شود این است که: ائمه کفر که از سران فتنه و از بزرگان خودشان رسوا نباشند، به همین خاطر دائماً در صددند که افراد ساده و مستضعف را به کیش خویش درآورند؛ پس عذاب دوم این ائمۀ الکفر که در قرآن به این نام خوانده شده‌اند (38) به سبب گمراه کردن کسانی است که مستضعف فکری هستند. بیان محاوره بین رؤسا و مستضعفان در قرآن آمده است: «مستکبران تهمت مستضعفان را رد می‌کنند و چنین پاسخ می‌دهند: «أنحن صددناکم»؛ آیا ما شما را از ایمان بازداشتیم و مانع شدیم تا هدایتی را که به وسیله انبیاء در اختیارتان قرار می‌گرفت، بپذیرید؟ نه، ما مسئول نبودیم، زیرا شما در کفر و ایمان مختار بودید و خودتان می‌خواستید که به جرم خود ادامه دهید.

[صبور]

نکات و لطایف:

کلمه " سادۀ" جمع " سید" است و کلمه سید به طوری که صاحب مجمع البیان گفته به معنای مالک بزرگی است که تدبیر امور شهر را بر عهده دارد. کلمه " ضعفان" به معنی " مثلان" است و اگر عامه مردم از خدا درخواست کرده‌اند که بزرگانشان را دو برابر عذاب کند، برای این است که بزرگان قوم هم خود گمراه بودند و هم دیگران را گمراه کردند؛ و به همین جهت درخواست می‌کنند که ایشان را به لعنتی بزرگ لعنت کند.
نکته مهم این است که صاحبان یالیتنا خود را مقصر نمی‌دانند، بلکه طرف دیگر و به قولی معبودان و بزرگان خود را عامل ضلالت خود می‌دانند و حسرت و آه و افسوسشان برای گمراهی از طرف بزرگانشان هست که در سوره فرقان نیز اشاره شد که شخص گرفتار عامل سرافکندگـی خود را دوست ناباب و رفیق بد می شمارد و می‌خواهند تقصیر را از گردن خود به شکلی دور کند. عاقبت امرِ صاحبان گفتار یالیتنی جز ندامت و عذاب برای خودشان و بزرگان خود چیزی نیست.

[صبور]

در سوره مبارکه " مُلک" نیز سخن کسانی که مأمورین جهنم آنان را به سوی دوزخ می کشانند، در حالی که نهایت افسوس و ناراحتی هستند، یکی از عواملش همین است که می‌گویند ما سخنان رسول را نشنیدیم و تکذیب کردیم و او را اطاعت نکردیم که اکنون عذاب سعیر و بزرگی در انتظارمان است. (39) حضرت علامه طباطبایی (ره) در تفسیر آیه شریفه می‌فرمایند: تقلب وجوه در آتش به معنای زیر و رو شدن و حال به حال گشتن است، لحظه ای زرد و سپس سیاه و در آخر کباب می‌شوند و ممکن است مراد از آن، جابجا کردن کفار در آتش باشد، چون جابجا کردن در بهتر سوختن مؤثر است، همچنان که کباب را روی آتش جابجا می‌کنند تا زودتر برشته شود! جمله «یا لَیتَنا أَطَعنَا الله وَ أَطَعنَا الرَسُولا»، سخنی و گفتاری است که کفار از باب حسرت و ندامت می‌زنند و آرزو می‌کنند : ای کاش خدا و رسول را اطاعت می‌کردند. این وصف حال کافران در عذاب قیامت و عذر آوردنشان به این که ما بزرگان خود را پیروی کردیم و گمراه شدیم. (40)

[صبور]

آیه چهارم:


چهارمین آیه ای که توضیح می‌دهیم، آیه 26 و 27 سوره مبارکه یس می‌باشد.
«قِیلَ اُدخُلِ الجَنَّهَ قَال یالَیتَ قَومِی یَعلَمُونَ به ما غفِرلِی رَبِّی وَ جَعَلنِی مِنَ المُکرَمِین». « (سرانجام بدست آن مشرکان شهید شد) به او گفته شد: به بهشت درآی، گفت: ای کاش قوم من معرفت و آگاهی داشتند به اینکه پروردگارم مرا آمرزید و از کرامت یافتگان قرارم داد».
شرح واژگان:

قیل: (مجهول) گفته شد. أُدخُل: داخل شو. یالیت قومی یعلمون: ای کاش قوم من می‌دانستند. به ما غفرلی: بدان چه آمرزید برایم. جعلنی: قرار داد مرا. مُکرمین: گرامیان، عزیزان.
شرح و توضیح:

آیه در مورد شخصی است به نام " حبیب نجار"، که وی را به شهادت رساندند و به او از جانب خدا خطاب شد که داخل بهشت شو. در حالی که او به فکر قوم خود بود که ای کاش می‌دانستند که خدا چه نعمت‌هایی در اثر پیروی رسولان به من ارزانی داشته تا آنان نیز راه خدا را پیش می‌گرفتند و سعادتمند می‌شدند. هدف مؤمن در موضوع امر به معروف و نهی از منکر سودجوئی و برتری جوئی نیست، بلکه خیرخواهی برای همنوعان است. روش اولیای خدا چنین است که در دم مرگ نیز به فکر اصلاح دیگران هستند. مطلب دیگری که از این آیه استفاده می‌شود اثبات زندگی برزخی است. عالم برزخ مرحله ای است بین دنیا و آخرت که انسان‌ها پس از مرگ وارد آن می‌شوند و تا نفخ صور قیامت، روح انسان از بدن مادی به زندگی خود ادامه می‌دهد. سپس می‌گوید: ای کاش قوم من می‌دانستند که پروردگارم چگونه مرا آفرید و از اهل کرامتم گردانید.

[صبور]

شرح آیه از منظر تفسیر نمونه:

سخنان پرشور حبیب نجار که به مؤمن آل فرعون نام گرفت با استدلالاتی قوی و نکاتی جالب همراه بود؛ در آن قلب‌های سیاه و سرهای پر از مکر و حیله نه تنها اثر مثبتی نگذاشت، بلکه چنان آتش کینه را در دل‌های آنان برافروخت که بنی اسرائیل برخاستند و با نهایت قساوت مرد مؤمن را کشتند، در حالی که پیوسته این سخن را بر لب داشت که «خداوندا، این قوم را هدایت کن که آن‌ها نمی‌دانند».(41) اما قرآن این حقیقت را با جمله جالب و سربسته ای بیان کرده، می‌گوید: «به او گفته شد وارد بهشت شو». (قیل ادخل الجنه) این تعبیری است که درباره شهیدان راه خدا در آیات قرآن دیده می‌شود. (42) جالب اینکه این تعبیر نشان می‌دهد که شهادت این مرد مؤمن همان و داخل شدن او در بهشت همان، آنچنان فاصله میان این دو کم و کوتاه بوده که قرآن در تعبیر لطیفش به جای ذکر شهادت او دخول او را در بهشت بیان کرده است. به هر حال روح پاک این مرد به آسمان‌ها در جوار قرب رحمت الهی و در نعیم بهشتی شتافت و در آنجا تنها آرزویش این بود که گفت: ای کاش قوم من می‌دانستند. ای کاش می‌دانستند که پروردگارم مرا مسئول آمرزش قرار داده و در صف گرامیان جای داد. ای کاش چشم حق بینی داشتند، ای کاش چشمی داشتند که با حجب سنگین جهان مادی محجوب نمی‌گردید، و آنچه در پشت این پرده است می‌دید تا افسوس و حسرت نخورند.

[صبور]

سؤالی که مطرح می‌گردد این است که آیا یالیتنی در این آیه دنیوی است یا اخروی؟ از جهتی با قرینه آیه «قیل ادخل الجنه» می‌توان گفت: یالیتنی اخروی می‌باشد؛ چون بعد از شهادت حبیب نجار به او گفته شد: وارد بهشت برزخی شو؛ و او گفت: ای کاش قومم می‌دانستند که غفران الهی شامل حالم شد؛ و از جهتی دیگر، یالیتنی در آیه را می‌توان دنیوی محسوب کرد، زیرا ای کاش گفتن او بعد از نپذیرفتن سخنان پرمحتوایش (که جز هدایت و سعادت نبود)، اتفاق افتاد. (43)
سؤال دیگری که مطرح می‌گردد این است که آیا این یالیتنی ممدوح است یا مذموم؟ با توجه به مطالب گفته شده، پاسخ این پرسش واضح است. یالیتنی از زبان مرد مؤمن و شجاعی مانند حبیب نجار، از یک سو به سبب ایمان به پیامبرش حضرت موسی (ع) بود و از سوی دیگر به خاطر دلسوزی به قومی بود که نمی‌خواست در ضلالت و گمراهی گذشته‌شان باقی بمانند. از همین رو لب به سخن گشود و گفت: «یا لیت قومی یعلمون».

[صبور]

آیه پنجم:

پنجمین آیه ای که مورد بررسی قرار می‌دهیم، آیه 38 سوره مبارکه زخرف می‌باشد.

«حَتی إِذا جَاءَنا قَالَ یالَیتَ بَینِی وَ بَینَکَ بُعدِ المَشرِقِینَ فَبِئسَ القَرِین». «تا زمانی که در قیامت نزد ما آید (به شیطانش) گوید: ای کاش میان من و تو فاصله و دوری مشرق و مغرب بود، پس بد هم‌نشینی بودی!».

نکات و لطایف:

شیاطین همچنان از راه خدا جلوگیری می‌کنند و دلبسته دنیا همچنان از یاد خدا روگردانی می‌کنند و گمان می‌کند بر راه صحیح قرار دارد تا آن که نزد ما آید، در حالی که قرینش هم با اوست. آن وقت پرده کنار می‌رود و برایش معلوم می‌شود که عمری گمراه بوده، پس از روی بیزاری فریاد می‌زند: کاش بین من و تو به مقدار مشرق و مغرب فاصله بود؛ چه بد همراهی بودی برای من. از آیه شریفه معلوم می‌شود که این افراد علاوه بر عذاب آتش، عذاب دیگری دارند که به واسطه هم‌نشینی با شیاطین می‌چشند و به همین جهت آرزو می‌کنند که از آنان دور باشند. اما صحنه قیامت تجسم اعمال دنیاست و همان طور که در دنیا با هم بودند، در آنجا نیز قرین یکدیگر باقی خواهند ماند. جالب این است که برای نشان دادن شدت بیزاری، به جای فاصله مکانی از فاصله زمانی استفاده می‌کنند که گویاتر است. ولی این آرزو هرگز به جایی نمی‌رسد و میان آن‌ها و شیاطین هرگز جدائی نمی‌افتد. می‌فرماید: «هرگز این گفتگو و اظهار ندامت و آرزو به حال شما سودی ندارد، چرا که شما ظلم کردید و در نتیجه همه در عذاب مشترک و یکسان هستید».

[صبور]

نگاهی به تفسیر نمونه:

انسان غافل و بی خبر در گمراهی خویش و شیاطین در اضلال او تا هنگامی که پرده‌ها کنار می‌رود و چشم حق بین او باز می‌شود. زمانی که نزد ما حاضر می‌شود، می‌بیند ولی قرینش همچنان با اوست، همان کسی که عامل همه بدبختی‌های او بوده، فریاد می‌زند: ای کاش فاصله زیادی بین من و او بود! چه بد همراهی بود. همه عذاب‌ها یک طرف و هم‌نشینی با این قرین سوء نیز یک طرف هم‌نشینی که هر وقت به قیافه نفرت انگیز او می‌نگرد، تمام خاطره های گمراهی و بدبختی‌اش در نظرش مجسم می‌گردد. کسی که زشتی‌ها در نظرش زیبا جلوه می‌داد و بی راه را شاهراه و گمراهی را هدایت؛ ای وای که او برای همیشه قرین و هم بند اوست. بنابراین، منشاء این ای کاش همراه و هم نشین شدن با شیطان و شیطان صفتان است. امیر مؤمنان علی (ع) در کتاب شریف نهج‌البلاغه در بسیاری از خطبه‌ها و نامه‌ها و حکمت‌ها، این عامل را به تکرار تذکر فرموده است. (44)

ادامه دارد

[صبور]

آیه ششم:

ششمین آیه مورد بحث، آیه 25 سوره مبارکه حاقّه می‌باشد.

«و أَما مَن أُوتِیَ کُتُبِهِ بِشِمالِه فَیَقُولُ یالَیتَنی لَم أُوتِ کِتابِیهِ وَ لَم أَدرِ ما حِسابِیهِ یالَیتَها کَانَتِ القَاضِیَه». «و اما کسی که پرونده اعمالش را به دست چپش دهند، می‌گوید: ای کاش پرونده‌ام را دریافت نمی‌کردم و نمی‌دانستم حساب من چیست! ای کاش همان مرگ اول (که مرا از دنیا به آخرت انتقال داد) کارم را یکسره می‌کرد. (و در نیستی ابد قرارم می‌داد)».

شرح و توضیح:

شخص مجرم که نامه اعمالش به دست چپش داده می‌شود، در قیامت آرزو می‌کند که ای کاش نامه اعمالم به من داده نمی‌شد و آن را نمی‌دیدم و نمی‌فهمیدم که حسابم چیست و چنین می‌بیند که عذاب دردناکی برایش آماده شده، آرزو می‌کند: ای کاش همان مرگ اول که آن را چشیدم و از دنیا خارج شدم کارم را یکسره کرده بود و مرا نابود می‌ساخت و دیگر مبعوث نمی‌شدم و در ورطه این عذاب همیشگی قرار نمی‌گرفتم. مجرمان می‌پنداشتند که کلید سعادتشان در زندگی مال و قدرت و مقام است و ثروت و قدرت می‌تواند تمام ناملایمات احتمالاتی را از آن‌ها دفع کند، لذا تمام توان خود را صرف بدست آوردن مال و قدرت کرده و قهراً از یاد خدا و سخن حقی که به سوی خدایش می‌خواند اعراض می‌کردند و آن را تکذیب می‌نمودند، اما حالا می‌بیند که مال و فرزندان به کارش نمی‌آید و قدرتش باطل شده، لذا با حسرت می‌گوید: مال و ثروتم هرگز مرا بی نیاز نکرد؛ ای کاش این قدر دنبال مال و ثروت دنیا نمی‌رفتم؛ الآن باید برای هر کدام از کسب مال و ثروتمان جواب بدهیم.

علامه طباطبایی (ره) در تفسیر آیه شریفه می‌فرمایند: صاحبان این سخن «و اما من أوتی کتابه بشماله»، طایفه دومند؛ یعنی اشقیاء مجرم که نامه اعمالشان را به دست چپشان می‌دهند، و معنای این که چرا نامه اعمال مجرمین را به دست چپشان می‌دهند در سوره اسراء گذشت؛ (45) این طایفه در قیامت آرزو می‌کنند که ای کاش نامه اعمال خود را نمی‌دیدند و نمی‌فهمیدند حسابشان چیست؟ و این آرزویشان از این جهت است که می‌بیند چه عذاب الیمی برایشان آماده شده است. «یا لیتها کانت القاضیه»، مفسرین گفته‌اند: ضمیر در " لیتها" به کلمه " موته الاولی" ی تقدیری بر می‌گردد، آن مرگ اولی که انسان را از دنیا خارج می‌کند (و به عالم برزخ می‌آورد، در مقابل مرگ دوم که در هنگام نفخه صور رخ می‌دهد و برزخیان می‌میرند تا در نفخه دوم زنده شده به عرشه محشر حاضر گردند (46) و معنای آیه این است که ای کاش همان مرگ اول که ما آن را چشیدیم و از دنیا خارج شدیم کار ما را یکسره کرده بود و ما را نابود می‌ساخت و آنچه را می‌بینیم نمی‌دیدیم.

[صبور]

همان طور که بیان شد صاحبان یالیتنی حسرت و افسوس را بعد از پایان عملشان با خود می‌آورند که عامل و مشوق این یالیتنی نافرمانی و جسارت بر انواع گناه‌ها می‌باشد؛ یعنی در دنیا هر کاری که دلشان می‌خواهد می‌کند، ولی دیری نمی‌کشد که با افسوس و حسرت مواجـه می‌شوند و آنجاست که لمس می‌کنند خسارت و زیانشان را. «ما أَغنِی عَنِّی مَالِیهِ هَلَکَ عَنِّی سُلطانِیَه»؛ این دو آیه، دو کلمه حسرت است که در آن روز بعد از بی نتیجه دیدن کوشش‌های دنیایی خود می‌گوید: چون او تا در دنیا بود می‌پنداشت کلیه سعادتش در زندگی مال و قدرت است، و این دو تمامی ناملایمات احتمالی را از او دفع می‌کند، و بر هر محبوب و لذتی مسلطش می‌سازد و به همین خیال خام بود که تمامی سعی و توان خود را صرف بدست آوردن مال و قدرت کرد و قهراً از یاد پروردگار خود و از هر سخن حقی که به آن دعوت می‌شد، اعراض نمود؛ و دعوت کننده را تکذیب می‌کرد، همین که سر از قبر برداشت و دید تمامی سبب‌ها از کار افتاده‌اند و امروز دیگر مال و فرزندان بکار نمی‌آیند، می‌فهمد که مالش فایده ای نداشت و قدرتش هم باطل شد؛ لذا از حسرت و درد این دو جمله را می‌گوید، اما چه سودی از گفتن! (47)