روش­ها و سبک­هاي ترجمه قرآن

[تسنیم]

1-مقدمه:

ترجمه متون مذهبي از ديرباز رونق داشته و پيروان مذاهب مختلف از آن به عنوان وسيله‌اي براي انتشار آراء و عقايد مکتبشان استفاده مي‌نموده‌اند. ترجمه کتب آسماني نيز به همين دليل به رغم موانع موجود بر سر راه آن، سرانجام جايگاهي يافته است. بيشتر بحث بر سر آن بود که مبادا با ترجمه کتب آسماني از قداست آنها کاسته شود ولي امروز بحث بر سر اين است که تا چه اندازه، مي‌توان کلام الهي را به طور صحيح ترجمه نمود و عملاً به برگرداني دقيق دست يافت.

متون مذهبي، بخصوص کتب آسماني را نمي‌توان جداي از قوانين و ضوابط حاکم بر فرآيند کلام اين­گونه متون بررسي کرد. در ميان کتب آسماني، قرآن کريم داراي آنچنان ايجاز، اعجاز معنوي و لفظي، بلاغت و شيوايي است که آن را از ساير کتب آسماني متمايز مي‌سازد. بگونه‌اي که بنا بر نص قرآن هيچ کس را ياراي تحدي بر آن نيست ولي اين کتاب در اوج استواري و بلاغت کلام براي هدايت و راهنمايي مخاطبان خود نازل شده است. اگر چه مخاطبان آن محدوده به دوره و زمان خاصي نيستند.

[تسنیم]

انسجام بافتاري و ترتيب عناصر دستوري به دليل تعهد اين نوع ترجمه به زبان مقصد و ساختارهاي آن برقرار است. نهايت آنکه از نظر معنايي معمولاً ميان متن مقصد و متن مبدأ تعادل وجود دارد، اما از نظر زباني بويژه دقايق و ظرايف لفظي، صرفي و بلاغي و نحوي، تعادل کامل و کافي برقرار نيست.

ترجمه‌هاي آقايان خرمشاهي، خرمدل، مکارم شيرازي، پاينده، خواجوي، فولادوند، جلال‌الدين فارسي، جلال‌الدين مجتبوي، مشکيني، از زمره اين نوع ترجمه مي‌توان برشمرد.

مثال:

«قَالَ لَهُ مُوسىَ‏ هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلىَ أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا» . (کهف / 66)

ـ. که از بينشي که آموخته‌اي به من نيز بياموزي؟ (خرمشاهي)

«وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُون‏». (بقره/245).

ـ و به سوي او بازگشت مي‌يابند. (پاينده)

در اين دو مثال به اقتضاي روش ترجمه مورد بحث (محتوايي) نکات نحوي و صرفي کلمات «علي علمت ـ رشدا و ترجعون» مورد توجه واقع نشده و در ترجمه، منعکس نگشته است و تنها به مفهوم آيه اکتفا شده است. يا در ترجمه­ ي آيه­ ي پنج سوره­ ي بقره تقريباً اکثر مترجمين (مجتبوي، فارسي، مکارم، فولادوند، خرمشاهي و ....) به اين روش ضمير فصل را که مستفاد حصر است معني نکرده‌اند

[تسنیم]

3ـ2ـ1ـ امتيازات و محاسن ترجمه­ ي محتوايي

ترجمه­ ي قرآن به روش جمله به جمله يا محتوايي داراي امتيازات و محاسني است. از جمله:

1ـ حفظ خصوصيات لفظي زبان مبدأ در جمله‌سازي زبان مقصد (تا حد امکان).

2ـ اضافات تفسيري و توضيحات با متن اصلي مخلوط نمي‌شود، بلکه داخل کروشه يا پرانتز گذاشته مي‌شود يا به حاشيه، پاورقي يا پي‌نوشت مي‌رود، همانطور که در ترجمه­ ي ابوالقاسم پاينده به پاورقي رفته و در ترجمه­ ي سيدجلال‌الدين مجتبوي به پي‌نوشت رفته است.

3ـ رساندن پيام کلان از زبان مبدأ به زبان مقصد بدون افراط و تفريط.

4ـ دوري از اشکالات ترجمه­ي تحت اللفظي و ترجمه­ ي آزاد تفسيري.

البته در اين شيوه ترجمه نيز گاهي لغزش­هايي صورت مي‌گيرد که مهم­ترين آن عدم توجه کافي به دقايق و ظرايف لفظي، صرفي، بلاغي، و نحوي است.

با توجه به اشکالات شيوه‌هاي گذشته و با عنايت به امتيازات اين روش، به نظر مي‌رسد که مطلوب‌ترين شيوه ترجمه قرآن کريم همين روش است.

[تسنیم]

3ـ3ـ ترجمه­ ي آزاد يا تفسيري (خلاصه التفاسير)

در اين شيوه مترجم همت خويش را صرف واضح کردن پيام کلام مي‌دارد و سعي مي‌کند تا به صورت کامل مضمون و معناي کلام را درک کند و در ذهن مجسم کند. سپس لباس الفاظ زبان مبدأ را از آن برکند و لباس الفاظ زبان مقصد را بر آن بپوشاند و با توضيحات کامل ارائه کند. در اين روش مي‌توان از هر جمله و کلمه‌اي که مناسب است استفاده کرد تا مطلب به مخاطب القاء شود، اگر چه حجم کلمات و جملات ترجمه با متن اصلي متناسب نباشد و کم و زياد گردد.
در اين نوع ترجمه که اغلب مترجمان و اهل نظر آن را بدترين نوع ترجمه مي‌دانند، انتقال پيام نويسنده در قالب و ساختارهاي زبان مقصد تنها هدف مترجم است ولو آنکه در رهگذر اين انتقال معادل­هاي الفاظ متن کم و زياد يا دگرگون شود و يا نقش نحوي آنها تغيير يابد. انسجام بافتاري، ترتيب عناصر دستوري و روان بودن و متن ترجمه بيش از هر ترجمه ديگر است.

نمونه اين شيوه ترجمه را در ترجمه قرآن مرحوم فيض الاسلام، ترجمه يا خلاصه التفاسير مرحوم ياسري، ترجمه­ ي الهي قمشه‌اي، معاني القرآن محمد باقر بهبودي و ....مشاهده کرد.

براي مثال، اين روش ترجمه­ ي آيه­ ي اول و دوم سوره­ ي بقره از مرحوم فيض‌الاسلام بيان مي‌نماييم.

[تسنیم]

«الم‏»، «ذَالِكَ الْكِتَبُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِين‏».

«رازي است ميان خداي تعالي و پيامبر اکرم که بنا بر مصلحتي آشکار نگشته»، «چون حق تعالي در سوره­ي فاتحه دستور داد که بندگانش از او هدايت به صراط مستقيم را درخواست نمايند، در اينجا مژده به روا شدن آن درخواست را داده به اينکه آن کتاب: قرآن کريم پيامبران پيش خبر داده شده که بر تو مي‌فرستم و آنان به امت­ها و پيروان خود خبر دادند شک و شبهه‌اي در آن نيست، چون خطا و اشتباه در آن راه ندارد و براي پرهيزکاران راهنماي راه راست و پرهيز از گمراهي است.»

بررسي:

اين شيوه ترجمه نقاط قوت و امتيازاتي دارد که عبارتند از:

1ـ رساندن پيام از زبان مبدأ به زبان مقصد به صورت کامل و بدون دغدغه محدوديت الفاظ و کلمات.

2ـ استفاده از اضافات تفسيري و توضيحات لازم براي روشن کردن معناي کلام براي مخاطب.


3ـ اين ترجمه براي مخاطباني نيکو است که خواستار فهم خلاصه تفسير همراه با ترجمه قرآن هستند.

[تسنیم]

3ـ3ـ1ـ اشکالات و نقاط ضعف ترجمه­ ي آزاد:

1ـ افراط مترجم در توجه به پيام، گاهي موجب مي‌شود تا تمام خصوصيات لفظي زبان مبدأ بازسازي شود و نکات و مسائل ظريف و هنري از دست برود.

2ـ مخلوط شدن ترجمه با توضيحات اضافي و تفسيري، از اشکالات عمده­ي اين شيوه­ي ترجمه است، به طوري که مخاطب متوجه نمي‌شود که کدام قسمت ساخت اصلي متن است که برگردان شده و کدام قسمت توضيح اضافي مترجم است، همان­طور که اين اشکال به وضوح در ترجمه­ي مرحوم فيض‌الاسلام آشکار است. البته مي‌توان اين اشکال را با اضافه کردن پرانتز و کروشه‌هاي متعدد برطرف کرد.
3ـ در اين گونه ترجمه، در حقيقت مترجم فهم خود را از مطلب به مخاطب ارائه مي‌کند، يعني ترجمه، آئينه‌اي است که فهم مترجم را از پيام اصلي متن منعکس مي‌کند. از اين رو نمي‌توان به اين ترجمه اطمينان کرد، چرا که ممکن است فهم مترجم ـ بخصوص اگر متخصص در آن مطلب نباشد ـ به خطا رفته باشد.

4ـ در اين شيوه ترجمه بسياري از حروف و تأکيدها فداي پيام‌رساني و سلامت عبارت مي‌شود و ترجمه نمي‌گردد و يا ضمير غايب به حاضر و جمع به مفرد يا بالعکس تبديل مي‌شود.

[تسنیم]

5ـ اين روش ترجمه معمولاً بر اساس يک تفسير استوار است و در مواردي که مفسران در مورد يک آيه اختلاف نظر دارند، مترجم هر مبنا يا ديدگاه تفسيري را که ترجيح مي‌دهد در ترجمه منعکس مي‌سازد.

6ـ حاصل اين شيوه­ي ترجمه در حقيقت، تفسير است نه ترجمه، بنابراين ترجمه­ي اصطلاحي به شمار نمي‌آيد.

7ـ برخي صاحب­نظران گفته‌اند که اين ترجمه اگر در مورد قرآن اعمال شود موجب مي‌شود که مترجم انشاي خود را در جنب قرآن ارائه کند.

8ـ از خطراتي که ترجمه آزاد را تهديد مي‌کند، خيانت در ترجمه است، زيرا ترجمه آزاد يک بازآفريني مجدد متن به شمار مي‌آيد که آن را مترجم به زبان خود بازآفريده است.

در ميان ترجمه‌ها، ترجمه «پلي ميان شعر هجاي و عروضي فارسي (از ترجمه‌هاي کهن) که به اهتمام دکتر رجائي انجام گرفته است و ترجمه­ي منظوم آقاي مجد‌(از ترجمه‌هاي معاصر) کاملاً آزاد مي‌باشند به نمونه‌هايي از آن اشاره مي‌کنيم:

«وَ مَا أَنَا بِطَارِدِ الْمُؤْمِنِين‏» (شعراء /114)

............... ترانم کنون مؤمنان را ز خويش اگر چه فقيرند و زار و پريش (مجد)

در آيه شريفه اوصافي را که مترجم براي مؤمنان شمرده است يعني «فقير و زار و پريش» وجود ندارد.

[تسنیم]

«وَ أَقِيمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّكَوةَ وَ ارْكَعُواْ مَعَ الرَّاكِعِين‏» (بقره/43)

............... به همراه مردان ايزدشناس بداريد حق را ثنا و سپاس (مجد)

ترجمه «راکعين» به «ايزدشناس» ترجمه­ي صحيحي نيست، زيرا مراد آيه شريفه طبق نظر اکثر مفسران توصيه به شرکت در نماز جماعت است.

در بررسي اين­گونه ترجمه‌ها ـ بويژه ترجمه­ي آقاي مجد ـ با اينکه مترجم خواسته که اين ترجمه را با متن قرآن تطبيق کند، اما مشکلات و خطاهايي چون وجود معادل­هاي نادرست، از قلم افتادن ترجمه­ ي برخي از کلمات و به کار رفتن کلمات و ذکر مطالبي که معادل و يا حتي مدلول آنها در متن اصلي وجود ندارد و ... به چشم مي‌خورد.

[تسنیم]

4ـ سبک­هاي ترجمه:

همان‌طور که گذشت هر ترجمه علاوه بر روش، رنگ و سبک خاصي دارد که به مهم‌ترين آنها اشاره مي‌کنيم:



4-1- تقسيم ترجمه‌ها بر اساس هدف مترجم


الف: ترجمه­ ي جايگزين: بدين معني که ترجمه‌اي از قرآن صورت پذيرد که بتواند جايگزين قرآن در زبان دوم شود وبه عبارت ديگر قرآني به زبان فارسي به وجود آيد. از اين گونه ترجمه، گاهي با عنوان «ترجمه ­ي استاندارد» يا «ترجمه­ ي نهايي» ياد مي‌شود.

[تسنیم]

ب) ترجمه­ ي بياني: ترجمه‌اي که بيان کننده­ي معاني قرآن باشد، به طوري که براي فهم متن نسبتاً کافي باشد، هر چه نتواند تمام دقايق و لطايف و مقاصد کلام الهي را بر ما بنمايد.

بررسي: ترجمه‌هاي موجود قرآن از نوع بياني است. اما ترجمه­ ي نهايي و جايگزين در مورد قرآن پديد نيامده است، بلکه اين­گونه ترجمه از قرآن کريم امکان‌پذير نيست و صاحب­نظران دلايل متعددي بر محال بودن آن آورده‌اند:

1ـ اگر اين­گونه ترجمه از قرآن ممکن باشد، در حقيقت قرآن ديگري و معجزه‌اي مثل قرآن آورده شده است که اين امر بر طبق آيات تحدي قرآن ممکن نيست، چون متن قرآن معجزه است و قابل تقليد و همانندآوري نيست. البته ممکن است گفته شود که لفظ قرآن معجزه است اما ابعاد ديگر اعجاز آن مثل معاني بلند و مطالب عالي آن قابل ترجمه است. به اين اشکال مي‌توان پاسخ گفت که اعجاز قرآن در لفظ آن، با توجه به معاني است و اگر جزئي از آن ترجمه شود ترجمه­ي کل قرآن نيست.

2ـ هيچ ترجمه‌اي نمي‌تواند بيان کننده تمام معاني قرآن باشد، چون در ذات زبان ابهامي است که زدوده شدني نيست و هر ترجمه گوشه‌هايي از اين ابهام را باز مي‌نمايد.

[تسنیم]

4ـ 2ـ تقسيم ترجمه‌ها بر اساس مخاطبان

الف ـ ترجمه براي عموم مردم: گاهي مخاطب مترجم تمام مردم هستند و همگان با توجه به اختلاف سطح علمي و انواع سليقه‌ها مي‌توانند از ترجمه بهره‌مند شوند. در اين صورت ترجمه با زبان معيار ـ يعني زباني که همه مردم براحتي متوجه شوند و از اصطلاحات علمي و فني به دور باشد – ارائه مي‌شود.

البته در اين شيوه ترجمه بايد متوسط مردم، از نظر تحصيلات و فهم، در نظر گرفته شود.

در حقيقت بيشتر ترجمه‌‌‌هاي قرآن موجود به زبان فارسي از همين شيوه پيروي کرده‌اند، مانند ترجمه قرآن مکارم شيرازي، فولادوند، خرمشاهي، مجتبوي و ...
ب ـ ترجمه­ ي تخصصي: گاهي مترجم، يک متن را براي طبقه يا سن خاصي يا دانشمندان و فرهيختگان جامعه ترجمه مي‌کند و يا متخصصان رشته­ي علمي خاصي را در نظر مي‌گيرد و يا هدف او ارائه ترجمه­اي ادبي، هنرمندانه و اديبانه است که در اين صورت در ترجمه از اصطلاحات خاص علمي يا ادبي استفاده مي‌کند، هر چند اين ترجمه براي عموم مردم قابل استفاده نباشد همانطور که در ترجمه­ي متون علمي تخصصي دانشگاه­ها که براي مخاطبان خاص خود تنظيم مي‌شود، از اين روش بهره مي‌جويند.