روش­ها و سبک­هاي ترجمه قرآن

[تسنیم]

1-مقدمه:

ترجمه متون مذهبي از ديرباز رونق داشته و پيروان مذاهب مختلف از آن به عنوان وسيله‌اي براي انتشار آراء و عقايد مکتبشان استفاده مي‌نموده‌اند. ترجمه کتب آسماني نيز به همين دليل به رغم موانع موجود بر سر راه آن، سرانجام جايگاهي يافته است. بيشتر بحث بر سر آن بود که مبادا با ترجمه کتب آسماني از قداست آنها کاسته شود ولي امروز بحث بر سر اين است که تا چه اندازه، مي‌توان کلام الهي را به طور صحيح ترجمه نمود و عملاً به برگرداني دقيق دست يافت.

متون مذهبي، بخصوص کتب آسماني را نمي‌توان جداي از قوانين و ضوابط حاکم بر فرآيند کلام اين­گونه متون بررسي کرد. در ميان کتب آسماني، قرآن کريم داراي آنچنان ايجاز، اعجاز معنوي و لفظي، بلاغت و شيوايي است که آن را از ساير کتب آسماني متمايز مي‌سازد. بگونه‌اي که بنا بر نص قرآن هيچ کس را ياراي تحدي بر آن نيست ولي اين کتاب در اوج استواري و بلاغت کلام براي هدايت و راهنمايي مخاطبان خود نازل شده است. اگر چه مخاطبان آن محدوده به دوره و زمان خاصي نيستند.

[تسنیم]

مثال اول: ترجمه­ ي استاد رحماندوست که براي کودکان نوشته شده است يکي از نمونه‌هاي ترجمه تخصصي از قرآن کريم است وي جزء سي‌ام قرآن کريم را ويژه کودکان ترجمه کرده است.

مثال دوم: برخي از صاحب­نظران علوم جديد برخي آيات قرآن را اين­گونه ترجمه­ي علمي کرده‌اند:

يُرْسِلُ الرِّياح‏ (ترجمه تحت اللفظي) ارسال بادها. (ترجمه علمي) وزيدن مستمر و رسيدن دو جناح باد...


مولف بينه (ترجمه­ي لفظي) پيوسته شدن قطعات به يکديگر (ترجمه­ي علمي) تبديل سيروس­ها به سيروستراتوس (پشمکي سفره‌اي) و پوشيده شدن تمام سطح آسمان از ابرهاي سفره‌اي (استراتوس) و سفره‌اي انباشته (استراکومولوس)

[تسنیم]

مثال سوم: ترجمه‌هاي منظوم قرآن، که مترجم با زبان شعر قرآن را ترجمه مي‌کند، گونه‌اي از ترجمه‌هاي تخصصي به شمار مي‌آيد که در سبک هفتم بدان مي‌پردازيم.

بررسي: قرآن براي همه­ي مردم نازل شده است. از اين رو ترجمه­ي نوع اول براي عموم مردم مفيدتر است. اما امروزه نمي‌توان به همين شيوه رايج ترجمه­ي قرآن اکتفا کرد، بلکه لازم است ترجمه‌هاي درخور براي طبقات مختلف اعم از کودکان (دبستاني) نوجوانان و جوانان در سطوح متوسطه و دانشگاه و نيز براي افراد فرهيخته و دانشمندان و پژوهشگران رشته‌هاي مختلف علمي جامعه پديد آوريم و هر ترجمه را با اصطلاحات خاص آنها و يا توضيحاتي مناسب بياراييم. هر چند که در مصاديق اين ترجمه (همانند ترجمه مثال دوم در مورد ابرها) مي‌توان اشکالاتي را مطرح کرد و در مورد استفاده‌هاي تفسيري آن و نيز تطبيق قطعي بر نوع خاص ابرها، که گاهي منتهي به تحميل نظريه‌هاي علمي و تفسير به رأي مي‌شود، خدشه وارد کرد. اما اشکال در مثال‌ها و مصداق­ها نمي‌توان مانع آن شود که تأثير مقتضيات هر عصر را در ترجمه ناديده انگاريم.

[تسنیم]

به عبارت ديگر در عصر حاضر ناچاريم که بر اساس تخصص مخاطبان ترجمه‌هايي براي ادبيان، شاعران، متخصصان کيهان‌شناسي، علوم پزشکي و ... پديد آوريم، که از اصطلاحات خاص آنها استفاده کرده باشد و مطالب آيات را توضيح دهيم.

براي مثال در مورد آيات اوايل سوره­ ي حج و مؤمنون که در مورد مراحل خلقت انسان است، از علوم پزشکي استفاده کنيم و مضغه، علقه و ... را توضيح دهيم و يا در مورد آيات مربوط به خلقت جهان و خورشيد و ماه و ستارگان و سيارات ناچاريم که از يافته‌هاي قطعي علوم کيهان‌شناسي بهره ببريم، البته در اين موارد بايد مراقب باشيم که نظريه‌هاي اثبات شده علمي را به صورت قطعي به قرآن نسبت ندهيم يا برخلاف ظاهر آيات بر آنها تحميل نکنيم، بلکه علوم جديد را در خدمت فهم بهتر قرآن درآوريم.
3-3- تقسيم ترجمه بر اساس زبان ترجمه:

هر ترجمه زبان خاص خويش را دارد. البته مقصود از زبان ترجمه، ويژگي­هاي زبان­شناسانه و نشانه­شناسانه آن است، نه زبان به معناي لغت فارسي و ترکي و ... از اين نظر ترجمه‌هاي قرآن به دو گروه قابل تقسيم است:


الف ـ ترجمه به زبان عرفي (زبان معيار): مقصود از زبان عرفي همان زباني است که عموم مردم با آن سخن مي‌گويند . به عبارت ديگر زبان صحيح که معيار است. نه لهجه‌ها و زبان­هاي محلي خاص که در ميان فارسي زبانان مناطق مختلف رايج است. هرگاه مخاطبان ترجمه­ي قرآن مردم باشند، از زبان معيار يعني زبان عرفي استفاده مي‌شود.

[تسنیم]

ب ـ ترجمه به زبان فني: هر گاه مخاطب يک ترجمه طبقه يا گروه خاص باشد، ترجمه نيز رنگ فني به خود مي‌گيرد و با استفاده از اصطلاحات خاص آن گروه انجام مي‌پذيرد. براي مثال ترجمه‌اي که براي هنرمندان و شعرا و اديبان جامعه صورت مي‌گيرد، در بردارنده اصطلاحات اديبانه است.
مثال: يکي از متخصصين آيه 48 سوره روم و9 سوره فاطر را اين­گونه ترجمه مي‌کند: «فَتُثيرُ سَحاباً » (ترجمه لفظي) برانگيختگي و برآشفته شدن ابر (ترجمه­ي علمي) برخورد و جناح سرد و گرم در خط جبهه و ايجاد دخالت ناپايدار و حفرة طولاني شرط اصلي تشکيل ابرهاي انباشته

[تسنیم]

«يُزْجي‏ سَحاباً » (نور/ 43)(ترجمه لفظي) رانده شده به دنبال هم و ملايم و منظم ابرها (ترجمه علمي) رژه قطار ابرها از بالاسر منطقه مشروب شونده، راه افتادن ابرهاي انباشته (کرمولوس) و پشمکي (سيروس) به همراه جبهه و پراکنده شدن در آسمان بررسي: صرف نظر از اشکالاتي که در هر ترجمه (همانند مثال فوق) وجود دارد، ترجمه­ي قرآن مي‌تواند به هر زباني انجام پذيرد و اين مطلب بستگي به هدف مترجم و مخاطبان او دارد. اگر مخاطبان او عموم مردم هستند، لازم است ترجمه با زبان عرفي باشد، تا مخاطبان مفهوم و پيام آيات را بهتر درک کنند، چرا که بيشتر مردم اصطلاحات علوم و فنون را کم‌تر متوجه مي‌شوند. از اين رو لازم است ترجمه­ ي قرآن به زبان عرف و معيار هر ملت صورت گيرد
اما اگر مخاطبان او گروه خاص يا تخصص علمي، ادبي و ... باشد لازم است ترجمه­ ي قرآن با زبان فني آميخته شود و همانطور که گذشت اين مطلب بر اساس نياز مخاطب در هر عصر تغيير مي‌کند و در هر صورت اين مطلب در مقدمه­ي ترجمه تذکر داده مي‌شود. براي مثال در مقدمه­ي ترجمه­ي تفسير نمونه گفته شده است که از روش (زبان عرفي) زبان توده مردم يا زبان قوم ـ نه زبان ادباي قوم ـ استفاده مي‌کند و لذا از برخي لغات عربي که در زبان فارسي به کار مي‌رود به جاي لغت فارسي نامأنوس «سره» استفاده مي‌کند.

[تسنیم]

4-4- تقسيم ترجمه‌ها بر اساس وجود اضافات در ترجمه و عدم آن


الف ـ ترجمه­ ي خالص (بدون توضيحات در متن يا حاشيه، و بدون اضافات تفسير): گاهي اهتمام مترجم آن است که فقط مطالب متن را ترجمه کند و از اضافه کردن هر گونه توضيحات و تفسيري پرهيز کند. برخي از ترجمه‌هايي که از روش کلمه به کلمه و جمله به جمله قرآن استفاده نموده‌اند، تلاش کرده‌اند، اين­گونه باشند. براي مثال به ترجمه­ي ذيل توجه کنيد:

«خَتَمَ اللَّهُ عَلىَ‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلىَ‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلىَ أَبْصَرِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيم‏ » (بقره/7).

«مهر نهاد خدا دل­هاي ايشان و بر شنوايي ايشان و چشم­هاي ايشان پرده‌اي است و ايشان راست عذابي بزرگ». (دهلوي)

[تسنیم]

«مهر نهاد خدا بر دل­هاشان و گوش ايشان و بر ديدگان ايشان پرده‌اي و براي ايشان است شکنجه بزرگ (معزي).

خدا بر دل­هايشان و بر گوششان مهر نهاده و بر روي چشمانشان پرده‌اي است، و برايشان عذابي است بزرگ (آيتي).

ب) ترجمه­ ي تفسيري (خلاصه التفسير يا ترجمه همراه اضافات): گاهي مترجم براي آنکه ترجمه براي مخاطبان فهم پذير گردد و در فضاي مطالب قرار گيرند، ناچار است که مطالبي را به متن اصلي بيفزايد. مترجماني که از روش ترجمه­ ي آزاد استفاده کرده‌اند، اغلب از اين شيوه سود جسته‌اند و توضيحات تفسيري را به ترجمه­ ي خود افزوده‌اند.
براي مثال به ترجمه ­ي آيه­ ي هفت سوره ­ي بقره توجه کنيد:

«خَتَمَ اللَّهُ عَلىَ‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلىَ‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلىَ أَبْصَرِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيم‏»

«در اثر دشمني و کينه و رشک و گردن کشي کارشان به جايي رسيده که خداوند بر دل­ها و گوششان مهر نهاده، راه بر آنها بسته شده که سخن حق را نمي‌فهمند و نمي‌شنوند و بر چشم­هاشان پرده و پوشش غفلت است که حق را نمي‌بينند و براي ايشان در دنيا و آخرت عذاب و کيفر بزرگ است. در دنيا گرفتار و در آخرت در دوزخ خواهند بود.» (فيض‌الاسلام)

[تسنیم]

قهر خدا مهر بر دل­ها و پرده بر گوش­ها و چشم­هاي ايشان نهاد که فهم حقايق و معارف الهي را نمي‌کنند و ايشان را در قيامت عذابي سخت خواهد بود.» (الهي قمشه‌اي)

اگر به ترجمه‌ها فوق نظر کنيد بسياري از واژه‌ها (موارد مشخص شده) توضيح است نه ترجمه.

بررسي: از آن­جا که ترجمه ­ي قرآن کريم از مواردي است که بدون توضيحات و اضافات تفسيري ممکن نيست، بلکه هر ترجمه خلاصه‌اي از يک تفسير است، بلکه بالاتر بگوييم که هر ترجمه خود تفسير کوتاه قرآن است.

[تسنیم]

ترجمه­ ي خالص قرآن کريم صحيح نيست و اگر کسي اقدام به اين عمل کند، نمي‌تواند پيام واقعي آيات را بازگو نمايد و مطالبي پر ابهام و نارسا ارائه مي‌کند. از اين روست که مي‌بينيم مترجمان فوق (دهلوي ـ معزي ـ آيتي و ...) نيز عملاً نتوانسته‌اند به اين روش پايبند باشند و در موارد متعددي از ترجمه­ ي خويش ناچار به افزودن توضيحات شده‌‌اند. پس ترجمه­ ي قرآن به ناچار خلاصه تفسير است.

اما شيوه­ي دوم همراه با اين خطر است که اضافات و توضيحات مترجم به جاي کلام خدا جلوه‌گر شود و ترجمه‌اي تأليف‌وار ظاهر گردد و راه جلوگيري از اين خطر آن است که توضيحات تفسيري در داخل پرانتز يا به صورت پاورقي آورده شود. تا با متن اصلي قرآن مخلوط نشود. براي مثال ترجمه­ ي آقاي بهاء­الدين خرمشاهي (در چاپ اول) از اين خصوصيت برخوردار است و توضيحات تفسيري را در پانوشت­ها و قلاب آورده است.

[تسنیم]

4-5-تقسيم ترجمه‌ها بر اساس گرايش­ها و عدم آنها

الف ـ ترجمه­ ي بي‌طرف (بدون لحاظ گرايشات کلامي و فلسفي خاص): از آن­جا که هر مترجم ديدگاهي خاص در مسائل مذهبي، کلامي و احياناً فلسفي دارد و يا تحت تأثير يکي از اين مکاتب و مذاهب است، پس در هنگام ترجمه تحت تأثير پيش ­فرض­هاي ذهني خود قرار مي‌گيرد. در اين ميان برخي مترجمان سعي مي‌کنند اين تأثيرات را به حداقل برسانند يا کمرنگ کنند و ترجمه‌اي خالص ارائه کنند.