روش­ها و سبک­هاي ترجمه قرآن

[تسنیم]

1-مقدمه:

ترجمه متون مذهبي از ديرباز رونق داشته و پيروان مذاهب مختلف از آن به عنوان وسيله‌اي براي انتشار آراء و عقايد مکتبشان استفاده مي‌نموده‌اند. ترجمه کتب آسماني نيز به همين دليل به رغم موانع موجود بر سر راه آن، سرانجام جايگاهي يافته است. بيشتر بحث بر سر آن بود که مبادا با ترجمه کتب آسماني از قداست آنها کاسته شود ولي امروز بحث بر سر اين است که تا چه اندازه، مي‌توان کلام الهي را به طور صحيح ترجمه نمود و عملاً به برگرداني دقيق دست يافت.

متون مذهبي، بخصوص کتب آسماني را نمي‌توان جداي از قوانين و ضوابط حاکم بر فرآيند کلام اين­گونه متون بررسي کرد. در ميان کتب آسماني، قرآن کريم داراي آنچنان ايجاز، اعجاز معنوي و لفظي، بلاغت و شيوايي است که آن را از ساير کتب آسماني متمايز مي‌سازد. بگونه‌اي که بنا بر نص قرآن هيچ کس را ياراي تحدي بر آن نيست ولي اين کتاب در اوج استواري و بلاغت کلام براي هدايت و راهنمايي مخاطبان خود نازل شده است. اگر چه مخاطبان آن محدوده به دوره و زمان خاصي نيستند.

[تسنیم]

ب) ترجمه بر اساس گرايش خاص فلسفي، کلامي، مذهبي: برخي مترجمان از روي عمد يا غفلت ترجمه­ي خود را با ديدگاه خاص کلامي خويش هم آوا مي‌کنند و در سر دوراهي­ها سخن خويش را به عنوان سخن خدا ارائه مي‌کنند. براي مثال در آيه «يَدُالله فَوقَ اَيديهم» اگر مترجم طرفدار جسم­ گونه بودن خدا باشد يا بخواهد از سبک ترجمه بي‌طرف استفاده کند، چنين ترجمه مي‌کند: «دست خدا بالاي دست­هاي آنان است» و اگر متمايل به ديدگاهي باشد که جسم داشتن براي خدا محال است ترجمه مي‌کند: «دست (قدرت) خدا بر فراز دست­هاي شماست.»
همچنين در آيات مربوط به هدايت و گمراهي، جبر و اختيار، اگر مترجم طرفدار ديدگاهي جبرانگاري باشد، آيات را بر اساس ظاهر آن ترجمه مي‌کند، و اگر طرفدار ديدگاه اختيار و آزادي انسان باشد، آيات را با توجه به اين ديدگاه ترجمه مي‌کند. براي مثال استاد مکارم شيرازي که بر اساس آموزه‌هاي مذهب اهل بيت طرفدار آزادي و اختيار انسان است، آيه ذيل را چنين ترجمه مي‌کند: « فَيُضِلُّ اللَّهُ مَن يَشَاءُ وَ يَهْدِى مَن يَشَاءُ ». (ابراهيم/4)

«سپس خدا هر کس را بخواهد (و مستحق بداند) گمراه، و هر کس را بخواهد (و شايسته بداند) هدايت مي‌کند.»

[تسنیم]

يعني ايشان آيات ضلالت و هدايت را با اضافه کردن توضيحات داخل پرانتز، به صورتي ترجمه مي‌کنند که شبه جبر ايجاد نشود. اما آقاي فولادوند در ترجمه­ ي خويش روش بي‌طرفي را در پيش مي‌گيرد و در ترجمه­ ي همان آيه اين گونه عمل مي‌کند: «پس خدا هر که را بخواهد بي‌راه مي‌گذارد و هر که را بخواهد هدايت مي‌کند.»

بررسي: تأثير گرايشات و پيش‌فرض­هاي ذهني، کلامي، فلسفي و مذهبي افراد در ترجمه­ ي قرآن به طور کامل قابل پيش‌گيري نيست. از اين رو ترجمه­ ي خالص قرآن دشوار است، بلکه غير ممکن مي‌نمايد، اما لازم است مترجم بکوشد تا اين تأثيرات را به حداقل برساند و مخاطبان را با زلال کلام الهي آشنا کند تا بر اساس فطرت سالم خويش آن را بفهمند و هدايت شوند و اگر مترجم قصد داشت به ديدگاه خاص کلامي يا فلسفي اشاره کند آن را به پاورقي منتقل کند يا در پرانتز قرار دهد و از متن اصلي جدا سازد و در مقدمه­ي ترجمه هم يادآوري کند که اين ترجمه بر اساس چه مذهب يا گرايش جانبي ترجمه شده است.

[تسنیم]

البته در اينجا مي‌توان ميان دو دسته از گرايشات تفاوت قايل شد:

نخست اينکه نکات عقيدتي که در تفسير آيه وجود دارد و اگر در متن ترجمه دخالت داده نشود و در پرانتز آورده نشود، معناي ظاهر آيه برخلاف مقصود حقيقي خدا خواهد شد و ممکن است مخاطب را به گمراهي بکشاند، در اين صورت لازم است نکته تفسيري يا عقيدتي در پرانتز يا پاورقي آورده شود.

دوم اينکه نکات فلسفي، کلامي، مذهبي که ديدگاه مشخص مفسر است و اگر بر متن ترجمه اضافه نشود، زياني به معني نمي‌زند. در اين صورت نبايد آنها را در ترجمه منعکس ساخت.

[تسنیم]

4ـ6ـ تقسيم ترجمه‌ها بر اساس اعتبار مترجم و ترجمه:
الف ـ ترجمه­­ ي غير معتبر: براي ترجمه­ ي هر متن کهن يا تخصصي، لازم است که مترجم آن شرايط و صفاتي را احراز کرده باشد، تا بتواند ترجمه‌اي معتبر از آن ارائه کند. براي مثال متون قديمي پارسي تسلط بر زبان باستاني پهلوي را مي‌طلبد و نيز ترجمه­ ي متون کتاب مقدس تسلط کافي بر متون اصلي (
مثلاً عبري، لاتين و انگليسي و ...) را مي‌طلبد و بدون دارا بودن آن شرايط ترجمه­ي غيرمعتبر مي‌شود و نيز مترجم قرآن بايد بر زبان مبدأ (عربي) و زبان مقصد (فارسي) مسلط باشد و از تفسير قرآن آگاهي داشته باشد. در غير اين صورت ترجمه معتبر نخواهد بود.

ب ـ ترجمه ­ي معتبر: ترجمه‌‌اي که مترجم داراي شرايط به آن پرداخته است: اگر مترجم هر متن از صفات و شرايط لازم و در خور آن ترجمه برخوردار باشد، مي‌تواند ترجمه‌اي معتبر به شمار آيد.

[تسنیم]

البته اين بدان معني نيست که هر کس که داراي شرايط لازم است ترجمه‌اي صحيح ارائه خواهد کرد.

بلکه هر مترجم متبحر و متخصص ممکن است گرفتار لغزش شود به عبارت ديگر ترجمه­ ي معتبر ملازم ترجمه ­ي صحيح نيست، يعني اگر مترجمي داراي تخصص و شرايط لازم باشد و با رعايت ضوابط، قرآن را ترجمه نمايد، ترجمه­ ي او معتبر و درخور بررسي است. پس از بررسي ممکن است ترجمه‌اي صحيح يا غيرصحيح باشد.

بررسي: از آن­جا که ترجمه­ي قرآن نوعي تفسير کوتاه است، از اين رو مترجم قرآن بايد در اصل مفسر باشد يعني شرايط مفسر قرآن را کسب کرده باشد. در غير اين صورت ترجمه او ترجمه‌اي غير معتبر بلکه تفسير به رأي به شمار مي‌رود و تنها اقدامي سودمند نيست، بلکه از نظر شرعي عملي حرام است که در روايات متعدد و عده آتش بر آن داده شده است.

[تسنیم]

4ـ7ـ تقسيم ترجمه بر اساس عناصر هنري

الف ـ ترجمه­ ي نثر و بدون آهنگ: اغلب ترجمه‌هاي فارسي به صورت نثر و بدون آهنگ خاص است، يعني مترجمان در صدد انعکاس سبک و آهنگ خاص قرآن نبوده‌اند.

ب ـ ترجمه‌هاي هنري: برخي ترجمه‌‌هاي فارسي قرآن علاوه بر آنکه معناي آيات را به فارسي برگردانده‌اند، سبک هنرمندانه­ اي نيز در آن به کار برده‌اند و گاهي تلاش کرده‌اند آهنگ خاص آيات قرآن ـ به ويژه در سوره‌هاي مکي ـ را در ترجمه­ ي فارسي منعکس کنند.
اين سبک از ترجمه خود از گونه‌هاي متعددي برخوردار است:

1ـ ترجمه­ ي منظوم: در اين شيوه اديبان و شاعران پارسي‌گو، تلاش کرده‌اند همه يا بخشي از آيات را به زبان شعر بنويسند. از اين رو برخي نويسندگان معتقدند که بايد کساني چون خليل، سنائي، عطار، مولانا، سعدي، حافظ را از مترجمان قرآن به شمار آوريم. تا آنجا که گفته‌اند:

مثنوي معنوي مولوي هست قرآني به لفظ پهلوي

[تسنیم]

و نيز در عصر ما آقاي اميد مجد تمام قرآن را به شعر ترجمه کرده است. او در ترجمه­ ي سوره­ ي حمد چنين سروده است:

............... سرآغاز گفتار نام خداست که رحمتگر و مهربان خلق راست

............... ستايش بود ويژه کردگار که بر عالمين است پروردگار

............... که بخشنده و مهربان است نيز بود صاحب عرصه رستخيز

............... ترا مي‌پرستيم تنها و بس نداريم ياور به غير از تو کس

و در ترجمه ­ي سوره­ ي ناس چنين سروده است:

............... بگو مي‌بريم سوي ربي پناه که خلق جهان راست شاه و اله

............... ز شيطان خناس کز مکروش کند وسوسه قلبهاي بشر


............... کند وسوسه قلبها هر دمي چه از جن بود او چه از آدمي.

[تسنیم]

2ـ ترجمه­ ي آوايي، در اين سبک مترجمان اديب تلاش کرده‌اند که آهنگ قرآن را در ترجمه­ ي فارسي آن منعکس سازند تا بر شيريني آن بيفزايد. براي مثال در ترجمه‌اي که در عصر ما در کنار گنبد امام رضا کشف شد و متعلق به اواخر قرن سوم هجري از مترجمي ناشناس است چنين آورده است:

............... الا الذين صبروا آنان که در بلا از صابران باشند

............... و عملوا الصالحات و ندر کردار از صالحان باشند.

............... اولئک لهم مغفره و اجر کبير آمرزيدگان مأجوران باشند

همچنين ترجمه­ ي قرآن ابوحفض نجم الدين عمر نسفي (462 ـ 538 ق) از ترجمه‌هاي آوايي قرآن به شمار مي‌آيد. همچنين دکتر عبدالکريم بي‌آزار شيرازي مدعي سبک نويني از ترجمه تحت عنوان «ترجمه­ ي پيوسته، تفسيري و آوايي» است که خود نوعي از ترجمه­ ي آوايي به شمار مي‌آيد. وي در ترجمه­ ي سوره­ ي حمد چنين عمل کرده است:

به نام خداوند گسترده احسان و پيوسته مهربان

هر حمد و سپاسي از آن خداي رب‌العالمين است ( که مولي، مدبر و مربي جهانيان است.)

خداوندي که رحمتش گسترده و مهرش پيوسته است.

مالک روز (بروز حقايق) دين (يعني قيامت) است.


(که در آن حساب و جزا و حکم و سياست است.)

[تسنیم]

بررسي: ترجمه­ ي هنري (منظوم و آوايي) در جاي خود نيکوست و مي‌‌تواند مخاطبان با ذوق را به سوي قرآن جنب کند. البته .طبيعي است که با تنگناي قافيه‌هاي شعر، گاهي مطالب و معاني آيات اضافه يا کم مي‌شود. براي نمونه در شعر اميد مجد مواردي که مشخص شده اضافي است.

البته اين اشکال در ترجمه­ ي آوايي کم‌تر است، ولي منتفي نيست و گاه مترجم مجبور مي‌شود، يک کلمه را به چند صورت ترجمه کند تا آهنگ شعر گونه کلام حفظ شود، افزون بر آنکه در برخي سوره‌هاي قرآن سبک و آواي خاصي وجود دارد، مانند سوره­ي فرقان يا سوره‌هاي کوتاه مکي، و در اين موارد رعايت آهنگ کلام تا حد امکان مناسب است. ولي در برخي سوره‌هاي ديگر ـ به ويژه در سوره‌هاي بلند مدني مثل بقره و آل عمران و ... معمولاً آهنگ و آواي کم‌تري وجود دارد. ايجاد آهنگ و آواي شعرگونه در همه آيات قرآن موجب تکلف مي‌گردد.

[تسنیم]

يادآوري: در ترجمه­ ي هنري لازم است توجه کنيم که بين انعکاس عواطف گوينده يا نويسنده يا انعکاس عواطف مترجم تفاوت بگذاريم. به عبارت ديگر مترجم مي‌تواند در ترجمه­ ي لحن و فضاي آيات ـ مثل لحن و فضاي جنگ، قصه، دعا و ... را در آهنگ عبارت ترجمه منعکس کند ولي حق ندارد که احساسات خود را در ترجمه داخل کند. براي مثال هنگامي که از سخنان نويسنده خشنود شود با کلمات شيرين و محترمانه ترجمه کند ـ مثلاً در ترجمه ­ي قال، «فرمود» به کار برد ـ و در مواردي که از سخنان نويسنده ناخشنود است از کلمات غيرمحترمانه يا زننده استفاده کند.

روح الله باقري

کارشناس تشکلهاي ديني اداره تبليغات اسلامي کاشان