گنجينه معارف زندگی عرفانی و اخلاقی علامه طباطبایی(ره)

[مهدی]

عبدالله ،جوادی آملی
کتاب شمس الوحی تبریزی

عرش و اشک علاّمه

علاّمه طباطبایی در دوران زندگی خود با سهرها در سَحَرها انس داشت و در آن لحظات به تهجّد و راز و نیاز می پرداخت. البته اشک و آه ایشان منحصر در این ساعات خاص نبود، به طوری که هنگام قرائت و تفسیر قرآن کریم، وقتی به آیات رحمت، غضب، توبه و... می رسیدند، منقلب می شدند. استاد علاّمهِ بر این پایه بود که توانست دفاین عقول و علوم خود و دیگران را برانگیزد و خویش را به اوج سپهر برساند. ایشان بر همین اساس و با اشک اسحار و ناله های خود به طهارتی دست یافت که محضر ایشان مبارک و تأثیرگذار بود.
حکیم سهروردی، صاحب کتاب عوارف المعارف، تنها درس کسی را مفید و سودمند می دانست که محضر و نگاه سازنده داشته باشد: «من لا ینفعک لَحْظُه لا ینفعک لَفْظُه؛ عالمی که محضر و نگاهش انسان را عوض نکند، درسش سودمند نیست.» آن که دیدارش مغناطیس نباشد، لفظش هم سودمند نخواهد بود.
چه بسیار کسانی که درس می خوانند و درس می گویند؛ امّا در پایان، عوام می میرند. آنان نه درسشان مفید است نه تحصیلشان ثمربخش. قرآن کریم درباره چنین کسانی می فرماید: «وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی‏ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً ؛ برخی از شما تا دوران فرتوتی بازگردانده می شوید؛ امّا پس از آن همه دانش اندوزی و فراگیری علوم، در آن هنگام چیزی نمی دانید.» [سوره نحل، آیه 70]
اگر علاّمه توانست در عالم اسلام منشأ اثر باشد و تفسیر قیم المیزان را به ارمغان آورد و به مدارج عالی عرفانی راه یابد و در این راه شاگردان بسیاری تربیت کند، همگی به یمن این بود که در کنار درس و بحث، به معرفت وجود خویش پرداخت و به برکت خضوع و خشوع و خشیت الهی، عرش وجودش را بر کوثر لابه و ناله استوار و آنگاه بر فرش طبیعت غلبه کرد و با جهادی بی امان، پیروزی خود را با سلاح اشک به نتیجه رساند.

[مهدی]

عمل به علوم

اگر دانشمندانِ دینی به علم خود عمل نکنند، سبب بی رغبتی مردم به دانش دین، بلکه سبب بدبینی به اصل دین می شود. در برخی روایات آمده است که اگر دانشمندان، علم را آن گونه که هست، حمل کنند و حق آن را ادا سازند، خداوند آنان را دوست خواهد داشت و محبوب فرشتگان نیز خواهند بود، ولی اگر برای دنیا بار علم را به دوش کشیدند و خشنودی خداوند را منظور نداشتند، مبغوض درگاه خداوند خواهند بود.
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: اگر می بینید گروهی حاضر نیستند در زمره دانشمندان علوم دینی درآیند و دانش دین را نمی آموزند، برای آن است که عالمان دین به علم خود عمل نمی کنند: «إنّما زهّد النّاس فی طلب العلم لما یرون من قلّة انتفاع من علم بلا عمل» [ارشاد القلوب، ج1، ص48]؛ «ربّ عالمٍ قد قتله جهلُه و علمه معه لا ینفعه» [نهج البلاغه، حکمت 107.] این گروه از دانشمندان در حقیقت جاهل اند و دانش آنان سودی نمی بخشد، چنان که در دعا نیز می خوانیم: خدایا به تو پناه می برم از دانشی که سود نبخشد: «اللّهمّ إنّی أعوذ بک... من علمٍ لا ینفع» [مصباح المتهجّد، ص66؛ مفاتیح الجنان، تعقیب نماز عصر.]

استاد علاّمه طباطبایی به شایستگی، علم دینی را حمل می کرد و محبّ خدا و اولیای الهی بود، لذا هم محبوب خدا و هم محبوب فرشتگان بود. در زیارت امین الله آمده است: «... مُحبّةً لصفوة أولیائک، محبوبةً فی أرضک و سمائک.» [مصباح المتهجّد، ص286]
آثار فیض الهی از بیان و بنان ایشان جاری بود و دانش او سبب فخرفروشی نشد، چرا که از آفتهای بزرگ علم، حبّ ریاست است و این مرد بزرگ، شدیداً از آن گریزان بود. او نمی خواست علم و دیگر حسناتی که خداوند به او افاضه کرده بود، به سیئه تبدیل شود و ریسمان متین الهی که می تواند سبب رُقّی و صعود باشد، عامل هبوط و سقوط گردد.

[مهدی]

تواضع


چنان که اشاره شد، حضرت استادِ در کمتر مسئله ای از مسائل معارف و حِکم قرآنی بود که تحلیل شایسته ای نداشته باشد؛ ولی اگر احیاناً مسائلی رخ می نمود که ایشان جوانب آن را کاملاً بررسی نکرده بود، با شهامت کامل می فرمود: «نمی دانم» و این دقیقاً همان نصف علمی است که امیر مؤمنان علیه السلام تذکر داده است: «قول لا أعلم نصف العلم» [شرح غرر الحکم، ج4، ص503] این بدان معناست که انسانها ظرفیت فراگیری علم و کمال نامحدود را ندارند. کمال محدود آن است که انسان هرچه را می داند، با شهامت بیان کند و اگر نمی داند نیز بگوید نمی دانم. عالم حقیقی کسی است که آن شهامت عقلی را داشته باشد و این شهامت از نظر عقل عملی، کمال است و چنین کمالی نیمی از دانش و نیم دیگر آن، علم است.
حضرت استادِ نسبت به همگان متواضع بودند؛ امّا تواضع و عطوفت ایشان نسبت به شاگردان جلوه و ظهور دیگری داشت، به طوری که شاگردان را بسان فرزند خود می دانستند و برای آنان کرامت قائل بودند. شیوه ایشان در برخورد، چنان بود که انسان از حضور در مجلس و محضر ایشان، گذشته از بهره علمی، لذّت عاطفی می برد و بهره وری از معارف، همراه با التذاذ از عواطف بود.

[مهدی]

نکته


از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسیده است: «أنا و علی أبوا هذه الأمة» [شرح غرر الحکم، ج4، ص503] عالمان دین که به آن حضرت ائتسای کامل دارند، همین تعبیر عاطفی را نسبت به متعلمان خود دارند، لذا معلّم به مثابه پدر تلقی می شود.
تواضع حضرت استاد مانند دیگر ویژگیهای اخلاقی آن بزرگوار، یک روش عملی بود که بر روحیه و اخلاق اطرافیان تأثیرگذار بود و نوعی درس اخلاق به شمار می رفت. نظر ایشان درباره درس اخلاق نیز از همین روش عملی برگرفته می شد، به طوری که در برابر تقاضاهای مکرّری که از ایشان برای برگزاری درس اخلاق می شد،
می فرمود: اخلاق، درسی نیست، بلکه یک روش عملی است؛ باید سیره انسان و رویکرد عملی او آموزنده باشد؛ مثلاً اگر بگوییم باید با تواضع و با توکل بود و... این سخن، سهم ناچیزی از مشکلات اخلاقی را حلّ می کند؛ امّا وقتی خود متواضع و متوکل بودیم و رفتار متواضعانه و متوکلانه داشتیم، دیگران با دیدن تواضع و توکل ما متواضع و متوکل می شوند.

غرض آنکه زبان عمل، افصح از زبان قول است و تأثیر افصح، ابلغ از تأثیر غیرافصح است و چون وجود عینی قوی تر از وجود لفظی است، تأثیر آن اقوای از تأثیر وجود لفظی است. البته صعوبت وجود عینی مایه ندرت آن و سهولت وجود لفظی، پایه کثرت این است؛ نظیر آنچه درباره حق، و... گفته می شود: «أوسع الأشیاء فی التواصف و أَضیقها فی التناصف.» [نهج البلاغه خطبه 216]

[مهدی]

اخلاق علامه در منزل

سرکار خانم نجمه سادات طباطبایی، دختر ارجمند علامه طباطبایی قدس سره نیز در مورد برخورد پدر بزرگوارشان با اطرافیان، می گوید: اخلاق و رفتار ایشان در منزل محمدی بود، هرگز عصبانی نمی شدند و هیچ وقت صدای بلند ایشان را در حرف زدن نشنیدیم. در عین ملایمت، بسیار قاطع و استوار بودند و مقید به نماز اول وقت، بیداری شبهای ماه رمضان، قرائت قرآن با صدای بلند و نظم در کارها بودند. دست رد به سینه کسی نمی زدند و این به سبب عاطفه شدید و رقت قلب بسیار ایشان بود. بسیار کم حرف بودند، پرحرفی را موجب کمی حافظه می دانستند. بسیار ساده صحبت می کردند به طوری که گاهی آدم گمان می کرد این یک فردی عادی و عامی است. می گفتند شخصیت را باید خدا بدهد و با چیزهایی دنیوی هرگز انسان شخصیت کسب نمی کند... آرام و صبور با مسایل برخورد می کردند. با این که وقت زیادی نداشتند ولی طوری برنامه ریزی می کردند که روزی یک ساعت بعدازظهرها در کنار اعضای خانواده باشند. رفتارشان با مادرم بسیار احترام آمیز و دوستانه بود همیشه طوری رفتار می کردند که گویی مشتاق دیدار مادرم هستند. ما هرگز بگو مگو و اختلافی بین آن دو ندیدیم. آن دو واقعا مانند دو دوست با هم بودند. در خانه اصلا مایل نبودند کارهای شخصی شان را کس دیگری انجام دهد. ایشان برای بچه ها مخصوصا دخترها ارزش بسیاری قائل بودند. دخترها را نعمت خدا و تحفه های ارزنده ای می دانستند. همیشه بچه ها را به راستگویی دعوت می کردند. دوست داشتند آوای صوت قرآن در گوش بچه ها باشد، برای همین منظور قرآن را بلند می خواندند و به مؤدب بودن بچه اهمیت می دادند و رفتار پدر و مادر را در بچه ها مؤثر می دانستند.درباره مادرم می فرمودند: این زن بود که مرا به اینجا رساند. او شریک من بوده است و هر چه کتاب نوشته ام نصفش مال این خانم است.


یادها و یادگارها ص40-51 و 61