درس اول از کتاب نحو روان با ایات و احادیث(جمله ی اسمیه و فعلیه)

[هندیانی]

سلام بر شما عزیزان

در این درس میخوانید:

تعريف


فايده

موضوع


كلمه


كلام


تفاوت جمله با كلام


جمله اسميه و فعليه


سه تذکر


اقسام کلمه


علائم اسم


سئوال و تمرين

[هندیانی]

تعريف: نحو علمى است كه با آن، حركات يا سكون حرف آخرِ معمول‏(1) (كلمه دوم) كه با عامل (كلمه اول) تركيب شده فهميده مى ‏شود،


مثل رفعِ كلمه «اَللَّهُ» و جرِّ كلمه «قُلُوبِهِمْ» در «خَتَمَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ»(2).

---

1. اعراب از تركيب دو كلمه به وجود مى ‏آيد كلمه اول را عامل و دوم را معمول مى ‏نامند و اعراب بر حرف آخر كلمه دوم كه معمول است ظاهر مى‏ شود

چنان كه در آيه، فعلِ «خَتَمَ» با «اَللَّهُ» تركيب شده و اعراب بر كلمه «اَللَّهُ» ظاهر گرديده «

خَتَمَ» عامل و «اَللَّهُ» معمول است

و نيز «عَلى‏» با «قُلُوبِهِمْ» تركيب شده «عَلى‏» عامل و «قُلُوبِ» معمول است و اعرابِ «كسره» بر «قُلُوبِ» ظاهر گرديده است.


2. بقره (2) آيه 7: خداوند بر دل‏هاى آنان مهر زده.

[هندیانی]

فايده:

فايده علم نحو، حفظ زبان از خطا است،

زيرا در زبان عربى حالات كلمه (فاعل، مفعول، مبتدا و...) از حركات آخر كلمه يعنى اعراب‏(3) دانسته شده و حركات آخر كلمه با قواعد علم نحو شناخته مى‏ شود.

---

3. اعراب كه مجموع رفع، نصب، جرّ و جزم است بر حرفِ آخر كلمه كه محلِّ اعراب است ظاهر مى‏ شود.

[هندیانی]

موضوع:

موضوع علم نحو، كلمه و كلام است، زيرا اعراب (حركات و سكون) بر اين دو عارض مى‏ شود.

[هندیانی]

كلمه:

كلمه لفظى است كه براى فهماندنِ معنا قرار داده شده و بر سه قسم (اسم، فعل و حرف) است.

مثل «ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ»(4)

لفظ «ذَهَبَ» فعل،

«اَللَّهُ» اسم

و «باء» حرف است

و هر كدام يك كلمه‏ اند.

---

4. بقره (2) آيه 17: خداوند روشنايى ايشان را برد.

[هندیانی]

كلام:

كلام جمله‏ اى است كه در برگيرنده دو كلمه يا بيشتر با نسبت اسنادى است مشروط به آن كه به ضميمه ديگرى محتاج نباشد(5)،

مثل «ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ»(6)

و مثل «وَاللَّهُ عَليمٌ حَكيمٌ»(7)

و اگر با وجود نسبتِ اسنادى نياز به ضميمه باشد به آن جمله مى ‏گويند.

نسبت اسنادى عبارت است از نسبت دادن كلمه ‏اى به كلمه ديگر به نحوى كه معنا كامل‏(8) شود،

مثل نسبت قيام به زيد در «زَيْدٌ قامَ»

يا در «قامَ زَيْدٌ» به خلاف نسبت اضافى‏(9) مثل نسبت غلام به زيد در «غُلامُ زَيْدٍ» كه كامل نيست.

---

5. كه اگر به ضميمه ديگرى غير از نسبتِ اسنادى نياز داشت جمله مى‏شود نه كلام.

6. تمام «ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ» كلام است ولى «ذَهَبَ اللَّهُ» به تنهايى با آن كه نسبت اسنادى دارد كلام نيست بلكه جمله مى‏باشد، زيرا باءِ «بِنُورِهِمْ» براى تعديه بوده و بدون آن «ذَهَبَ اللَّهُ» ناتمام است.

7. نور (24) آيه 59: و خداوند دارنده علم و حكمت است.

8. نسبت كامل يعنى نسبتى كه با وجود مسنداليه و مسند معناى آن نسبت، تمام است و اين ملازم با كامل بودن معناى كلام نيست پس نسبت اسنادى ممكن است با جمله باشد.

9. نسبت اضافى را ناقصه مى‏گويند، زيرا با وجود نسبتِ مضاف به مضاف اليه، معنا ناقص است.

[هندیانی]

تفاوت جمله با كلام

بين كلام و جمله عام و خاص مطلق است، زيرا به هر كلامى مى ‏توان جمله گفت ولى به هر جمله ‏اى نمى ‏توان كلام گفت چون ممكن است جمله ‏اى با وجودِ نسبت اسنادى، محتاج به ضميمه باشد

مثل جمله صله در «اَلَّذى‏ يَأْتينى‏ فَلَهُ دِرْهَمٌ»(10) كه «يَأْتينى‏» صله است و نسبت اسنادى دارد و در عين حال به موصول يعنى «اَلَّذّى‏» نيازمند است.

[هندیانی]

جمله اسميه و فعليه

هرگاه كلمه اولِ جمله ‏اى اسم باشد آن جمله را اسميّه مى‏ گويند

مثل «اَللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ»(11)

و اگر فعل باشد فعليّه مى ‏گويند مثل

«يَخْلُقُ اللَّهُ ما يَشاءُ»(12)

و اگر حرف باشد كلمه بعد از آن را منظور مى ‏كنند، زيرا حرف به حساب نمى ‏آيد.

كلمه بعد از حرف اگر اسم باشد اسميّه است

مثل «ءَاِلهٌ مَعَ اللَّهِ»(13)

و اگر فعل باشد فعليّه است

مثل «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَكىَّ»(14).

و نيز منظور از «اولِ جمله» كلمه‏ اى است كه در اصل اول بوده پس «كَيْفَ جاءَ زَيْدٌ» فعليه است، زيرا كلمه «كَيْفَ» در اصل مؤخر بوده و چون صدارت طلب است مقدّم شده

و نيز «يا عَبْدَاللَّهِ» جمله فعليّه است، زيرا كلمه «يا» به جاى «اَدْعُو» مى‏باشد و در اصل «اَدْعُو عَبْدَاللَّهِ» بوده است.

---

11. نور (24) آيه 38: خداوند هر كس را بخواهد بدون حساب روزى مى‏ دهد.
12. همان، آيه 45: خداوند هرچه را بخواهد مى ‏آفريند.
13. نمل (27) آيه 60: آيا معبودى با خداى يگانه هست؟
14. اعلى (87) آيه 14: به تحقيق رستگار شد هركس كه پاك شد (از شرك و كفر دورى كرد و ايمان آورد).

[هندیانی]

سه تذكر

1- كلام فقط از دو اسم مثل «زَيْدٌ قائِمٌ» يا از فعل و اسم مثل «زَيْدٌ قامَ» و «قامَ زَيْدٌ» تشكيل ‏مى ‏شود پس ‏از دو فعل يا از دو حرف يا از حرف وفعل يا از حرف واسم تشكيل نمى‏ شود

و مثل «يا عَبْدَاللَّهِ» از فعل و اسم تركيب شده زيرا به تقديرِ «اَدْعُو عَبْدَاللَّهِ» است.


2- جمله ، غير از اسميّه و فعليّه نيست
پس جمله ظرفيّه كه اولِ آن جار و مجرور مثل «اَفِى الدَّارِ زَيْدٌ» يا ظرف مثل «اَعِنْدَكَ عَمْرٌو» است به اسميّه يا فعليّه رجوع مى‏ كند، زيرا اگر عاملِ ظرف و جار و مجرور، فعل مثل «اِسْتَقَرَّ» باشد فعليّه و اگر اسم مثل «كائِنٌ» باشد اسميّه مى‏ شود.

هم چنين «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ»(15) در صورتى كه عامل، اسم باشد مثل كلمه «اِبْتِدائى‏» اسمّيه است و تقديرش «اِبْتِدائى بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ» است و اگر عامل، فعل باشد مثل كلمه «اَبْدَءُ»(16) فعليّه و تقديرش «اَبْدَأُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ» است.


3- حقيقت جمله ‏ها اسميّه يا فعليّه است و جمله‏ هايى كه به غير اين دو ناميده شدند به مناسبت ديگرى غير از اصل آن‏ها است مثل جمله وصفيّه، شرطيّه، ظرفيّه، استفهاميّه، خبريّه و انشائيه كه به ترتيب به اعتبار معناى وصف، شرط، ظرف، استفهام و دلالت بر إخبار يا دلالت بر معناى انشا به اين اسامى ناميده شده ‏اند.

---

15. حمد (1) آيه 1: به نام خداوند بخشنده مهربان شروع مى‏ كنم.

[هندیانی]

اقسام كلمه

كلمه سه قسم است:

اسم، فعل و حرف.

اگر به تنهايى بر معناى مُفيد(17) دلالت نكند حرف است‏(18) مثل كلمات «مِنْ» و «اِلى‏» در «مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ اِلَى الْمَسْجِدِ الاَقْصى‏»(19)

و اگر به تنهايى بر معناى مفيد دلالت كند و زمان را نفهماند اسم است، مثل كلمه «اَللَّهُ» در «اَللَّهُ الصَّمَدُ»(20)

و اگر به تنهايى معناى مفيد داشته باشد و بر يكى از زمان‏هاى گذشته، حال يا آينده دلالت‏ كند فعل‏ است مثل ‏كلمه «يَقُومُ» در «يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمينَ»(21)



از ضمن اين تقسيم، تعريف هركدام دانسته شد(22) واينك علائم هريك از آن‏ها بيان مى‏ شود.

---

19. اسراء (17) آيه 1: از مسجدالحرام به سوى مسجد الاقصى.
20. توحيد (112) آيه 2: خداوند بى ‏نياز است.
21. مطفّفين (83) آيه 6: روزى كه مردم براى امر پروردگار عالَم (به خاطر حساب و جزا) مى ‏ايستند.

22. پس اسم كلمه ‏اى است كه به تنهايى بر معناى مفيد دلالت مى‏كند ولى زمان را نمى ‏فهماند و فعل كلمه ‏اى است كه به تنهايى بر معناى مفيد دلالت مى ‏كند و يكى از زمان‏ها را نيز مى ‏فهماند و حرف كلمه ‏اى است كه به تنهايى بر معناى مفيد دلالت ندارد.