پژوهشی پیرامون وجود ، ماهیت و ویژگیهای حرکت علمی امام صادق (ع) در قرن دوم هجری

[صبور]

حوزه علمیه امام صادق (ع) یک پایگاه علمی تمام عیار


نويسنده: محمد جندقیان

چکیده ؛
بررسی تحلیلی پیرامون تاریخ و سیره اهل بیت (ع) از طرفی و دستیابی به مباحث بنیادین و نظری پیرامون طراحی سیستم و نظام آموزشی از طرفی دیگر ، محققین را وادار میکند تا به دوران طلایی عصر صادقین (ع) در ابتدای قرن دوم هجری پرداخته و مؤلفهها و ویژگیهای آن را شناسایی ، معرفی و بررسی میکنیم. البته در جامعه شیعی و حوزههای علمیه همواره به صورت عملی الگوبرداری از حرکت ائمه وجود داشته است ولی توجه علمی ، تحلیلی و ترسیمی از آن در حوزه ما صورت نگرفته ؛ ازینرو با ارائۀ مقالهی حاضر در این باب – مقدمه ، معرفی و شناسایی جایگاه امام صادق (ع) در فضای علمی ، طرح و بسط مؤلفه های آموزشی و پژوهشی حرکت علمی امام- گامی کوچک در بررسیهای این چنینی است.

[صبور]

استاد اسد حیدر در کتاب الامام الصادق والمذاهب الاربعه، بخشی را به نظرات مستشرقین پیرامون امام (ع) اختصاص داده است.همچنین دکتر مارشال هاجسن (1968م) استاد دانشگاه شیکاگوی آمریکا، مقاله ای را در باب معرفی و شناخت امام صادق (ع) می نگارد که در ویرایش دوم دائره المعارف اسلام به چاپ رسید. (احیاحسینی،1387،ص307) وجه مشترک در طرح دیدگاههای تمام مستشرقین این است که : امام(ع) یک فرد استثنایی و دانشمند فرهیخته ای در بین مسلمین و اعراب بوده ، و حرکت و نهضت علمی بیبدیل و بی سابقه ای را در جهان عرب پایه گذاری و در نیمه اول قرن دوم هجری آن را اداره میکرده است.در اینجا به ذکر همین مقدار از اظهارنظرهای محققین بسنده کرده و لکن در ادامه بحث ، به صورت خاص و دقیقتر نقل قول ها و اظهارات محققین دربارۀ نهضت علمی امام و حوزۀ علمی ایشان را ، مطرح مینماید.


2.مکان و تمرکزگرایی در حوزه علمیه امام صادق (علیه السلام)


یکی از نکات مهم درباره هر مرکز و مجمع علمی ، وجود مکان معلوم و مشخص برای ساماندهی فعالیت علمی-آموزشی است. وجود آکادمی افلاطون و ارسطو در یونان ، مدارس ، مکتب خانه ها و نظامیه ها در ایران باستان تا ایران پس از اسلام و ... از جمله مشهورترین نمونه های تاریخی در تمدنهای مختلف است.از مسائل مهم و جنجالی در مورد حوزه علمیه امام صادق (ع) این بوده و هست که آیا امام در مکان معین و مشخصی به تدریس می پرداخته اند ؟ به عبارت دیگر آیا روش امام در آموزش ، تمرکزگرایی است ؟ و یا آنکه آنچنان که بعضی گفته اند : مراجعین و شاگردان در طول 34 سال به صورت اتفاقی و غیر منظم و در هر مکانی خدمت حضرت می رسیدند و با طرح چند سؤال ، مباحث و یافته ای علمی را از ایشان ، فرا میگرفتند ؛ حرکتی غیر متمرکز و غیر محدود ، شبیه آنچه در سیره انبیاء ، معلمین و مبلغان دینی و اخلاقی مشاهد میشود.

[صبور]

در کتابی به نام تاریخ مکه و مدینه در قالب گزارش تصویری از مکانهای مهم این دو شهر مهمِ اسلامی، تصویری از یک ساختمان قدیمی و مخروبه مربوط به قرن دوم هجری نشان داده میشود و با توجه به شواهدی آن ساختمان را محل تدریس امام صادق (ع) معرفی میکند. (قلی زاده، 1378،ص204) این محل غیر از مکان منزل امام و در فاصلۀ 6 کیلومتری شمال شرق مسجد النبی ، مقابل آرامگاه حمزه (ع) و در منطقه اُحُد میباشد. اگر چه فرضیۀ وجود یک مکان و مدرسه در آن دوران و برای حضرت با توجه به فضای سیاسی-اجتماعی آن زمان قابل ردّ نیست ولی با توجه به اینکه هیچ یک از راویان و شاگردان به وجود چنین مکانی اشاره نکرده اند ، وجود آن مکان به عنوان مدرسه مستقل آن حضرت محل تردید است.لکن با بررسی و تحقیق در ابعاد و حواشی روایاتِ منصوب به ایشان و یا خاطرات تاریخی اصحاب و افراد از آن زمان ، اینگونه به نظر میرسد که امام از هر دو روش متمرکز و غیرمحدود استفاده میکردند.ایشان در منزل و در مسجد ، مکان خاص و معینی را برای تدریس و پاسخگویی به شاگردان ، مشخص نموده بودند. این تعیین مکان و تدریس متمرکز در بین شاگردان امام هم ، امری متداول بود :

[صبور]

سماعه بن مهران (متوفی145هـ.ق) از شاگردان امام که در کوفه مسجدی داشت بنام مسجد زرعه بن-محمدخضرمی معروف شد. (نجاشی، 1427، ص193) و محل درس و بحث وی بود.جعفر بن بشیر بجلی که از بزرگان و مؤلفین قرن دوم است (متوفی208ه.ق) و درکوفه ، مسجدی را تأسیس کرد و در آن کرسی درسی دایر نمود. (نجاشی، 1427،ص119) تدریس و افتاء ابان بن تغلب در مسجد مدینه (نجاشی، 1427، ص 10)تدریس نهصد نفر از شاگردان حضرت در مسجد کوفه و ... از شواهد دیگر این مطلب است. (نجاشی، 1427، ص 39)این مطلب نشان دهنده ی نظم و انضباط و فعالیت متمرکز علمی-آموزشی در حوزه علمیه امام (ع) میباشد ؛ لکن باید به عدم محدودیت مکانی در تدریس و تدرّس در سیره علمی امام (ع) نیز اشاره کنیم ؛ سیره ای که تا قرنها در جهان اسلام باقی ماند و دانشمندان مسلمان بدون محدودیت مکانی در هر محله و شهری ، و در هر مسافرت و حرکتی به دنبال پیش آمدن فرصتی هر چند کوتاه ، فعالیت علمی خود را دنبال می نمودند ؛ گاهی مجلس مباحثه و مذاکره علمی و حتی در مواردی کرسی تدریس یا کنفرانس علمی ای را بر پا میکردند. در مسافرت های امام (ع) به مکه، حیره و کوفه ، نمونه هایی از محدودیت گریزی و تمرکززدایی علمی ایشان قابل مشاهده است. ایشان در این سفرها محل و ساعتی را در نظر میگرفتند و مجلس علمی ای را برپا میکردند و افراد با اطلاع قبلی در آن مجلس حاضر میشدند و پس از استماع درس حضرت ، پرسشهای خود را در باب مسائل مختلف مطرح میکردند. (ر.ک> همین مقاله ، 5-3، ص15)

[صبور]

3.رویکردها و مؤلفه های آموزشی و پژوهشی در حوزه علمی امام (ع) :



1-3- پذیرش شاگرد بدون محدودیت ؛

یکی از نکات جالب و مفید در حوزۀ علمیه امام ، پذیرش همگان با هر عقیده ، ملیّت و مذهبی بود. به نظر میرسد همین که فرد دارای فهم و سوادی بود که توانایی درک مطلب حوزۀ درس امام (ع) را داشت و علاوه بر آن علاقه مند به فراگیری از این مدرس و ملجأ علمی بود ، حضرت او را به جمع شاگردان خود میپذیرفتند. وجود افرادی از نقاط مختلف ایران- گرگان، مازندران، خراسان، قم، ری، اصفهان، اهواز، فارس، همدان، ...- مصر، لبنان و شام، ماوراءالنهر، عراق و ... در مجلس درس امام ، نمونهای بارز از پراکندگی جغرافیایی شاگردان و حاکی از آوازۀ جهانی حوزۀ علمی امام (ع) ، میباشد.پذیرش شاگردانی از مخالفین- مالک بن انس،ابوحنیفه، واصل بن عطاء، ... - و حتی حضور و استفاده بعضی از زندیقان و ملحدان از حوزۀ درس امام ، حاکی از عدم نگرش فرقه ای و گروهی در جهت تعلیم و تعلّم بود.یکی از این نمونه ها، حضور فرد ملحدی از مصر در حوزه علمی امام (ع) بود که در آغاز آوازۀ امام به گوشش خورده و مشتاق دیدار امام شده بود. در مدینه و سپس در مکّه به دنبال امام میگشت تا ایشان را در طواف حج یافت. پس از مناظره و گفتگو با امام در مقابل ایشان خضوع کرد و طلب تعلّم از محضرشان را نمود. حضرت نیز او را به شاگردی هشام بن حکم در آوردند تا هشام به او علوم دینی و اعتقادی را آموزش دهد.(کلینی، جلد 1،ص91)از دیگر افراد مخالف : سفیان ثوری است، که در منابع اهل سنت به زهد و علم شهرت دارد، وی همراه نصیربن کثیر نزد امام صادق (ع) زانوی ادب زده و از آن حضرت بهرۀ علمی و اخلاقی برده است. (جعفریان، 1387، ص 329)

[صبور]

2-3- اخلاق و رعایت آداب در حوزه علمیِ امام (ع)

مسئله رعایت ادب و احترام در هر جامعه ای یک امر ضروری و بدیهی است ؛ ایجاد رابطۀ صحیح ، منطقی و سالم در هر جامعه ای در گرو رعایت آداب و اخلاقیات است. در فضاهای آموزشی، اگر علم و عالم و متعلّم به زیور ادب آراسته نشوند، علاوه بر پیدایش مشکلات داخلی در فضای علمی-آموزشی ، آثار مخرب فرهنگی ، اجتماعی و ... را در جامعه میگذارد که قابل جبران نیست. عبارت معروف ( اذا فَسَدَ العالِم، فسد العالَم ) یا ضرب المثل مشهور ( هرچه بگندد نمکش میزنند. وای به آن روزکه بگندد نمک )به خوبی گویای این مطلب و ضرورت ادب و احترام در فضاهای علمی است.

نمونه هایی از سیرۀ علمی-اخلاقی امام (ع) :

( در تاریخ جهان، سابقه ندارد که ادب و علم، در هیچ مکتب مذهبی به اندازه فرهنگ مذهبی جعفر صادق (ع) اهمیت داشته باشد. آن قدر ادب و علم در آن فرهنگ مهم بود که محقق از خود می پرسید ادب مهمتر است یا مذهب ؟ علم مهمتر است یا مذهب ؟ ) (مغز متفکر شیعه، 1388،ص191)تذکر ابن ابی العوجاء به مفضّل در خصوص رعایت آداب و احترام به شخصیت دیگران حتی مخالفین با استناد به رفتار و سیرۀ امام (ع) ( ر.ک > همین مقاله ، 3-3 ، ص12)
احترام حضرت به مالک بن انس در مُجالستهای ایشان با مالک. ( ر.ک > همین مقاله ،5-3 ،ص15 )

[صبور]

در پایان این بخش، روایاتی چند از تعالیم امام (ع) پیرامون علم آموزی توأم با رعایت اخلاقیات آورده میشود :اطلبوا العلم و تزیّنوا معه بالحلم و الوقار .(جویای علم باشید و آنرا به بردباری و سنگینی زینت کنید.) تواضعوا لِمَن تُعلِّمونَه العلم و تواضعوا لمن طلبتم منه العلم .( برای کسی که به او آموزش میدهید تواضع کنید و در مقابل استاد خود فروتن باشید.) (کلینی،ج 1،ص 44)منشور اخلاقی امام درباره فعالیت علمی در حوزه جعفری (از جملۀ علمای لاینفع- بی فایده- : دانشمندانیاند که مردمان از علم ایشان بهره نمیبرند ؛ از آنجمله نباشید !از جمله علمائی که پند و نقد دیگران را نمیشنوند و نمیپذیرند نباشید.از افرادی که وقتی نصیحتی و نقدی میکند ریزبینانه و سختگیرانه آن را دنبال میکند،نباشید !از جمله دانشمندان درباری که در جهت حفظ منافع زورگویان از دانش خود استفاده میکنند نباشید. و بالاخره از جمله دانشمندان مغرور و از خود راضی و مدعی نباشید) (صدوق، 1384،ص520)

[صبور]

3-3 - مؤلفۀ آزاداندیشی در حوزۀ علمیه امام

یکی از مباحث رایج در این دوران طرح کرسیهای آزاداندیشی در مراکز علمی است. فضائی که در آن افراد بتوانند علاوه بر طرح سؤالات متعدّد و متفاوت و مخالف ، به طرح دیدگاههای خود بپردازند.با در نظر گرفتن طرح بعضی مسائل -چون تقیه ، حکومت منحرف و تبادلات فرهنگی و ..در جامعه آن زمان به بررسی سیره امام و روش برخورد حوزه علمیه ایشان با مخالفین و منحرفین میپردازیم. امام در هر حال پذیرای سخنان افراد میشدند و با مدیریت صحنه ، پس از اظهارنظرها و سؤالهای مخاطبین، پاسخ ایشان را بی هیچ مسامحه و کوتاهی ارائه میکردند ؛ تا بطلان یا حداقل نقص نظرات مخاطبین ، بر ایشان و سایرین واضح شود. نویسندگان و محققین اسلام شناس و مستشرقین غربی نیز یکی از ویژگی های فوق العاده این حوزه ی علمی را ، بحث آزاد و آزاداندیشی منحصر به فرد در درس امام میدانند. (ر.ک >مغز متفکر شیعه، 1388، ص 116) ایشان مزیت بی سابقه این حوزه در بحث آزاد و آزاداندیشی را ، بحث درحوزۀ مسائل مذهبی و دینی می شمارند.(همان، ص117) سؤالات، مناظرات و مباحثات متعدد امام با زندیقان- منکران الهیات - از داغ ترین و رایج ترین برخوردهای آزاداندیشانه امام است. ( ر. ک> احتجاج، ج 2،ص187 و ص202)
مثلاً عبدلله بن سنان نقل می کند : الزندیق سَألَ اباعبدلله (ع) عن مسائل کثیره أن قال :کیفَ یعبد الله الخلقُ و لم یروه ؟فمِن اینَ أثبتَّ انبیاءَ و رُسُلاً ؟من ایِّ شی ءٍ خَلَقَ لله الاشیاء ؟ و ...( فرد زندیقی خدمت حضرت بود و از ایشان سؤالات زیادی در مورد مسائل مختلف پرسید، مثلاً پیرامون چگونگی عبادت خدا در حالیکه دیده نمی شود و چگونگی اثبات انبیاء و چگونگی خلق خدا و ... ؟) ( طبرسی،1381، ص 202) ابن ابی العوجاء از شاگردان حسن بصری که به خاطر اضطراب بیان و تردّدهای استادش در مباحث کلام و الهیات راه زندیقان را پیش گرفته بود و از جمله مطرح ترین شخصیتهای مکتب الحاد در آن زمان بود ،کراراً خدمت امام می رسید و به مناظره و مباحثه می پرداخت و امام با خونسردی و کمال توجه و حوصله پاسخ وی را میدادند.

[صبور]

عیسی بن یونس در این باره میگوید : ابن ابی العوجاء ... فقدم مکّه متمرداً و انکاراً علی من یحجُّه، و کان تُکره العلماء مجالستَه لخُبث لسانه و فساد ضمیره، فأتی اباعبدلله (ع) فجَلَسَ الیه فی جماعه من نظرائه، فقال: یا اباعبدلله، إنَّ المَجالسَ بالأمانات و لابُدّ لکلِّ مَن به سعالٌ أن یَسعُلَ؛ أفتأذنُ لی فی الکلام؟ فقال (ع): تکلَّم !(ابن ابی العوجاء وارد مکه شد در حالیکه سرکش بود - منکر حقیقت و معارف دینی بود- و هدفش انکار حاجیان ! و لذا دانشمندان از همنشینی با وی خودداری می ورزیدند. چرا که از نیت پلید و ناپاکی زبان وی آگاه بودند. روزی خدمت امام صادق(ع) رسید- در حالیکه در میان گروهی از هم فکرانش قرار داشت- گفت : ای اباعبدلله، همانا مجالس حکم امانت را دارد، و هرکه پرسشی داردباید بگوید،به من اجازه میدهی سخن بگویم؟پس حضرت فرمودند:سخنانت را بگو!] (طبرسی،381،ص 198)
نمونه ای دیگر از مناظرات و برخوردهای آزاداندیشانه امام ، در مورد فردی از شام بود که خدمت حضرت و عرض کرد :إنّی رجلٌ صاحب کلامٍ و فقهٍ و فرائضً و قدجئتُ لمناظره اصحابک (همانامن فردی هستم مسلط به کلام-وفقه واحکام و آمده ام تا با اصحاب وشاگردان شمامناظره کنم.](کلینی،ج1،ص240)(مفید،ص187)امام به گرمی و گشاده رویی با وی برخورد کردند و در پرتو همین آزاداندیشی و برخورد مرد شامی پس از مباحثه و مناظره طولانی، به جمع ارادتمندان و پیروان حضرت پیوست.
سیدحمیری شاعرمعروف نیز به همین جهت از کیسانیه دست برداشت و جعفری شد. (ر.ک> اعیان الشیعه،ج7،ص325) همچنین ارتقاء سطح کیفی و علمی افرادی چون ابانبنتغلب، مفضل بن عمرو، جابربن حیان و زراره بن-اعین و ... مدیون همین نگاه و رویکرد بود.

[صبور]

بهرۀ علمی-تربیتی علماء اهل تسنن و سایر فرق اسلامی :
افرادی چون مالک بن انس پیشوای مالکی و ابوحنیفه پیشوای حنفی و حسن بصری مؤسس مکتب فلسفی-کلامیِ بصره ، واصل بن عطاء مؤسس معتزله و ... – از مجلس درس امام نیز به خاطر همین آزاداندیشی و فضای باز بود. نتیجه این آزاداندیشی در کنار سیرۀ اخلاقی-رفتاری امام (ع) ، بازتاب های مهمی را بین ایشان را بدنبال داشت : ابن ابی العوجاء: ماهذا ببشرٍ و إن کان فی الدنیا روحانی یتجسد إذا شاء و یتروح اذا شاء فهو هذا و اشار الی الصادق.(جعفربن محمدصادق ، مافوق بشر است و اگر در دنیا موجودی روحانی باشد که جسم داشته باشد ،او،این مرد است.] (حیدر،1390 ،ص56) (کلینی،ج1،ص100)
هم او در برخورد با مفضّل در مسجد مدینه خطاب به مفضلِ عصبانی و خشمگین، گفت : (... اگر تو از یاران جعفربن محمدصادق هستی! -بدان- او با ما چنین سخن نمی گوید ، او بارها سخنان ما را شنیده ولی دشنام نداده است و در بحث از حد و ادب بیرون نرفته است. اوآرام و بردبار و متین و خردمند است. سخنان و دلائل ما را می شنود تا آنکه هر چه در دل داریم بر زبان می آوریم، آنگاه با کمترین سخن دلائل ما را باطل می سازد و ...)( پیشوائی، 1384،ص358)

[صبور]

ابن مقفع از سران زندیقان در مکه خطاب به همراهانش می گوید : ترونَ هذالخلق-و أَومأَ بیده الی مَوضِعِ الطواف-ما منهم احدٌ اوجبُ له اسم الانسانیه الّا ذلک الشیخ الجالس-یعنی اباعبدلله(ع)- (میبینید این مردمان را - افرادی که در حال طواف بودند- به هیچکدام از آنها نمیشود اسم انسان اطلاق کرد ، مگر آن مرد بزرگی که آنجاست.- مرادش امام صادق (ع) بود.-)(کلینی، ج1، ص 95)ابوزهره میگوید :ما أجمع علماء الاسلام علی اختلاف طوائفهم فی امر ٍکما أجمعوا عَلَی فضلِ الامام الصادق وعلمه.(علمای اسلام باتمام اختلاف نظرهاوتعدد مشرب هایشان،در فردی غیر از امام(ع) و علماو،اتفاق نظر ندارند.) (جعفریان،1387،329) حافظ ابوحاتم: جعفربن محمد ثقه لایُسأل عن مثله (او فرد درستکار و راستگویی است که کسی مثل او مورد سؤال و در مقام پاسخگوئی قرار نگرفته.)(حیدر اسد،1390،ص54)و ابوحنیفه نیز پس از مناظره طولانی با حضرت در حیره- در مجلس منصور- در مقابل امام متواضعانه اظهار میدارد :إنّ اعلم الناس اعلمهم باختلاف الناس (همانا عالمترین مردم،عالم ایشان به اختلافات مردم است)(جعفریان،1387،ص332)