پژوهشی پیرامون وجود ، ماهیت و ویژگیهای حرکت علمی امام صادق (ع) در قرن دوم هجری

[صبور]

حوزه علمیه امام صادق (ع) یک پایگاه علمی تمام عیار


نويسنده: محمد جندقیان

چکیده ؛
بررسی تحلیلی پیرامون تاریخ و سیره اهل بیت (ع) از طرفی و دستیابی به مباحث بنیادین و نظری پیرامون طراحی سیستم و نظام آموزشی از طرفی دیگر ، محققین را وادار میکند تا به دوران طلایی عصر صادقین (ع) در ابتدای قرن دوم هجری پرداخته و مؤلفهها و ویژگیهای آن را شناسایی ، معرفی و بررسی میکنیم. البته در جامعه شیعی و حوزههای علمیه همواره به صورت عملی الگوبرداری از حرکت ائمه وجود داشته است ولی توجه علمی ، تحلیلی و ترسیمی از آن در حوزه ما صورت نگرفته ؛ ازینرو با ارائۀ مقالهی حاضر در این باب – مقدمه ، معرفی و شناسایی جایگاه امام صادق (ع) در فضای علمی ، طرح و بسط مؤلفه های آموزشی و پژوهشی حرکت علمی امام- گامی کوچک در بررسیهای این چنینی است.

[صبور]

4-3--عقلانیت در حوزه علمیه امام

( در این فرهنگ ، مباحث مذهبی وارد مباحث علمی شد و بعد با آن یکی گردید و در قرون بعد به جایی رسید که دانشمندان شیعه، مذهب خود را با قوانین علمی به ثبوت می رسانیدند. ) (مغز متفکر شیعه، 1388،ص 117)در مکتب تشیع عقلانیت در همۀ مراتب خود - عقل نظری ، عقل عملی ، عقل ارزشی- همواره مورد توجه بوده و بسیار اهمیت داشته است. جملات و آموزه های امام در خصوص عقلانیت به خوبی گویای این مطلب است ؛ ضمن آنکه در سیرۀ علمی امام نیز این مهم مشهود و نمایان است ؛عن ابی عبدلله (ع) قال: دعامَهُ الإنسان العقل . و العقل منه الفِطن و الفهم و الحفظ و العلم. (شخصیت آدمی بر پایه عقلانیت است و هوش و فهم و حافظه و دانش از عقل سرچشمه می گیرد.) (کلینی،ج1،ص 29) العقل دلیلُ المؤمن. (عقل راهنمای مؤمن است.) (همان،ص 29)حجهُ الله علی العباد، النبی و الحجَّه فیما بین العبد و بین الله، العقل.( همانا که حجت بر بندگان، پیامبران و حجت بین بندگان و خدایشان عقل است.) (همان،ص 29) لیس بین الایمان والکفر الّا قِلّه العقل. (میان ایمان و کفر فاصله ای جز کم عقلی نیست.) ( همان،ص 32)

[صبور]

حضرت عقلانیت و دین را با یکدیگر گره زدند. از ایشان پیرامون عقل سؤال شد و حضرت فرمودند :ماالعقل؟ قال : ما عُبِدَ به الرحمن و اکتُسِبَ به الجنان (عقل چیست ؟ - آنچه که بواسطه آن خداوند رحمان شناخته می شود و گواهی به بندگی و عبادت او داده می شود و آنچه باعث تحرک انسان در رسیدن به بهشت و آخرتی نیکو ، می شود.) ( همان،ص 11)
همچنین در سؤال و جواب هایی که با امام پیرامون بعضی اشخاص می شد. امام از عقل آنها می پرسیدند. و ملاک و میزان ثواب و بهرۀ دینی فرد در روز واپسین را ، عقل و عقلانیت می شمردند. اما مراد از حاکمیت عقل و عقلانیت در حوزه علمی امام (ع) چیست ؟مراد از عقلانیت ، گره زدن و اثبات گزاره های اعتقادی و دینی بر پایۀ تفکر انسانی و عقلی است. بعضی ها از این حرکت حضرت به عنوان یک ابتکار در فرهنگ های مذهبی یاد کرده اند. (ر.ک> مغز متفکر شیعه،1388،ص116)
یکی از دلایل رونق حوزه درس امام (ع) و خضوع مخالفان و ملحدان در مقابل امام و کرسی درس ایشان ، همین استفاده از عقلانیت و بکارگیری آن در مباحث اعتقادی وکلامی بوده است. ( ر.ک > اظهارات زنادقه : 3-7-3)به جرأت می شود گفت که سایر دلایل و مؤلفه های ممتاز حوزه علمی امام - چون آزادی بیان، رعایت آداب و احترام، شاگردپروری ، کتابت و ... - متأثر از عقلانیت حاکم در سیره علمی امام و حوزه علمیه ایشان بوده است.

[صبور]

5-3-تشویق به علم آموزی

یکی از دلایل رونق علمی در آن زمان و در تمدن اسلامی توصیه ی ویژه و تشویق های فراوان بزرگان و اولیای دین به امر تعلیم و تعلّم بود. امام صادق(علیه السلام) با نقل روایات متعدد از قول رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) و یا سایر ائمه (علیهم السلام) و گاهی با تحلیل و نقل خصوصیات و توصیفاتی فوق العاده پیرامون علم و عالم و اهمیت فراگیری علم ، مشوق خوبی برای فراگیران و داوطلبین و جویندگان علم در بین مسلمین ، بودند.از سخنان آن حضرت درباره علم این تعابیر مشهور و معروف است :افضل العباده ، العلم بالله و التواضُعُ له ( بهترین عبادات ، خداشناسی و الهیات است و تواضع در مقابل خدا)عالم افضل مِن الف عابدٍ ( انسان دانشمند برتر از هزاران عبادت کننده است.) (حرّانی، 1425، ص 364)
طلبُ العلم فریضه ، ألا إنّ الله یحبُّ بُغاه العلم ( طلب علم واجب است و آگاه باشید که خداوند جویندگان علم را دوست دارد.) (کلینی، ج 1،ص 35)إنَّ العلماء ورثه الأنبیاء ( همانا دانشمندان ، وارثان و صاحب میراث انبیاءند.) (کلینی، ج 1،ص 39)العلماء اُمناءٌ ، العلماءُ منارٌ ( دانشمندان امین اند ، اشان نورافکن ها و نمادهای راهنمایی جامعه اند.) (کلینی، ج 1،ص 39)همچنین در تحلیل علم و بررسی نتایج آن ، می فرمایند :لایصلح مَن لایعقل و لایعقل مَن لایعلم ( صالح نیست ، کسی که عقل نورزد و خردمند نیست ، کسی که دانش ندارد.)و العلمُ جُنَّه (علم و دانش سپر و مانع بروز مشکلات است) (حرّانی، 1425،ص356)ومَن لم یعلم،لایفهم ومن لم یفهم،لم یسلم (کسی که علم ندارد ، نمیفهمد و انسان نفهم ، سالم و سلامت نیست) (همان)

[صبور]

همچنین در جامعه شناسی مردم جامعه و نسبت ایشان به علم و فضاهای علمی میفرمایند :الناس ثلاثهٌ : عالم و متعلِّم و غُثاء ( مردم سه گروه اند : عالمان ، دانشجویان علوم و گروهی هم سرگردانند.)و أُغدُ عالماً أَو متعلِّماً أَو اَحِبَّ اهل العلم و لاتکن رابعاً (یا دانشمند باش و یا دانش پژوه و یا حداقل دوستدار علم و دانش و نه دستۀ چهارم -غیر از اینها-.) (کلینی،ج 1،ص 41)لکن سیره و منش امام و فضای پیرامونی ایشان نیز در افزایش تعداد داوطلبان حضور در درسهایشان مؤثر بود.
ماجرای محمدبن-معروف هلالی به خوبی فضای آن زمان را بازگو می کند :محمدبن معروف هلالی نقل میکند : در حیره نزد حضرت رفتم تا از محضرشان استفاده کنم ؛ لکن از کثرت مردمی که دور ایشان حلقه زده بودند، نتوانستم خدمت ایشان برسم و این ماجرا تا روز چهارم ادامه داشت تا اینکه در آنروز، امام (ع) مرا دیدند و به نزد خود طلبیدند ؛ پس از متفرق شدن مردم ، من به همراه حضرت به قصد زیارت قبر امیرالمؤمنین رهسپار آن مرقد مطهرشدم. (گرجی، 1385،ص 119) احترام فوق العاده حضرت به اهل علم ، عملاً آنها را مشتاق تر میکرد ؛ مالک بن انس ، شدیداً تحت تأثیر این سیرۀ امام است.و لقد آتی جعفربن محمد و کان کثیر المزاح و التبسم ، ... وکان من العلماء الزهاد الذین یخشون الله و ما رأیته قط الّا یخرج الوساده من تحته و یجعلها تحتی .(مدتی نزد حضرت بودم و ایشان همواره خوش رو و خوش برخورد بودند و ... ایشان از جملۀ علماء زاهدی هستند که در مقابل خداوند خاشع اند. و هرگز به خدمت او شرفیات نشدم جز اینکه زیراندازش را از زیر پای خویش برداشته و زیر پای من قرار میداد.)(جعفریان،1387،ص327)تشوی� � و ترغیب هشام بن حکم و تجلیل از مقام شامخ وی نمونۀ دیگری از سیرۀ امام (ع) است ؛فاذا هشام بن حکم قدورد و هواول ما اختطت لحیته و لیس فینا الا من هواکبر سنّاً منه ، فوسع له ابوعبدلله و قال : ناصرنا بقلبه و لسانه و یده.( پس چنانچه هشام بن حکم وارد شد -او جوان بود و همۀ حاضرین بزرگتر از او بودند- پس حضرت برای او جا بازکرده و فرمودند : این مرد حامی و یاور ما بهبدن و به زبان و به عمل است) (مفید،ص189)

[صبور]

6-3-روشهای آموزشی درحوزه علمیه امام (ع) :

در این بخش به این مطلب می پردازیم که حضرت از چه شیوه هایی برای انتقال مطالب علمی به شاگردان خود استفاده می کردند. به عبارتی دیگر چگونگی روشهای آموزشی امام (ع) را به بحث میگزاریم ؛

1-6-3- املاء : روش املاء بدین صورت بود که حضرت حدیث یا روایتی را از پیامبراکرم (ص) و یا سایر ائمه اطهار(ع) بیان فرموده و همۀ شاگردان آن را عیناً یادداشت می کردند. سپس امام پیرامون آن حدیث یا روایت ، مطالبی را برای بهتر فهمیدن روایت بیان می کردند.

2-6-3- پرسش و پاسخ : روش پرسش و پاسخ بدین صورت بود که افراد برای پرسیدن سؤالات خود به امام مراجعه و پرسشهای خود را از امام پرسیده و ایشان پاسخ میدادند. این حرکت گاهی به صورت مجالس پرسش و پاسخ - شبیه کنفرانسهای علمی امروزی -برپا میشد و گاهی هم افراد به صورت خصوصی و انفرادی در مسجد ، منزل یا مسیر تردد امام (ع) مراجعه میکردند و پرسشهای خود را پیرامون مسائل مختلف طرح و پاسخ میگرفتند.

[صبور]

3-6-3- سِماع : در این روش افراد در حلقۀ تعلیم و تدریس امام حاضر و به سخنان ایشان گوش میدادند . معمولاً در این جلسات اهتمامی در نوشتن مطالب نبود. البته عده ای از شاگردان از سخنان امام یادداشت هایی تهیه میکردند ولی در اکثر موارد ، افراد مطالب را به حافظه سپرده و حفظ میکردند و سپس آن را برای دیگران بازگو میکردند ؛ افرادی که حافظه قوی-تری داشتند عین عبارت را ، و گروهی هم با نقل به معنا درس را برای دیگران نشر میدادند.

4-6-3- مباحثه : بعضی افراد معتقدند که شیوۀ مباحثه در مطالب علمی از حوزۀ علمیۀ امام (ع) شروع شده است. شیوۀ مباحثه بدین صورت بود که پس از تدریس مطالب از جانب حضرت ، شاگردان ایشان در گروههای دو یا چند نفره تجمع پیدا کرده و به بازگو کردن مطالب و بعضاً به نقد آن با یکدیگر میپرداختند.

5-6-3- کارگاه علمی : کارگاههای علمی عبارت بود از فعالیتهای علمی فراگیران در جلسات مناظره و یا در مباحثات علمی و یا در تدریس و یا در تبلیغ برای عموم ،که تحت نظر حضرت صورت میگرفت و حضرت نکاتی را در جهت تصحیح و ترمیم و تکمیل فعالیت علمی-آموزشی و تبلیغی ایشان مطرح میکردند. (ر.ک> کافی،ج1،ص66 و240)

[صبور]

7-3-شاگرد پروری در حوزه علمیه امام (ع) :

همانطور که گذشت پذیرش و حضور در درس امام آزاد بود. لکن حضرت علاوه بر برخورد عمومی و آموزش و تدریس فراگیر ، گروهی از مشتاقان ، فرهیختگان و نخبگان را که نوعاً از نزدیکترین اصحاب و پیروان ایشان به حساب می آمدند را ، به صورت ویژه تعلیم و تربیت میدادند. این پرورش اختصاصی در قالبهای زیر انجام میشد :

1 جلسات خصوصی : حدیث اخلاقی-عرفانی خطاب به عنوان بصری ، حدیث توحیدی-اعتقادی خطاب به مفضّل ، وصایای معرفتی و کاربردی خطاب به عبدلله بن جندب ، مذاکره خصوصی با مؤمن طاق ، مباحثات علمی و تدریس اختصاصی و خصوصی برای جابربن حیان و ... از جملۀ این موارد است.(ر.ک> تحف العقول و بحارالانوارج3)

[صبور]

2 کارگاههای علمی: بعضی از جلسات مناظرات و مباحثات علمی در حوزه علمیه امام، علاوه بر جنبۀ جدی و اجتماعی که داشت، جنبۀ آموزشی و پرورشی نیز داشت. ماجرای فرد شامی که در فقه و حقوق و کلام تخصص داشت و در ایامی پیش از حج در نزدیکی مکه به خیمۀ امام وارد شد و تقاضای مباحثه با شاگردان امام را کرد ؛ امام پس از گفتگوی اولیه با او به یونس بن یعقوب، امر کردند تا چند نفر از متکلمین شاگرد امام را به درون خیمه جهت مناظره با فرد شامی دعوت کند. حمرانب نأعین، مؤمن الطاق-محمدبن علی بن نعمان احول-، هشام بن سالم و قیس بن ماصر از بهترین متکلمینی بودند که درآن جلسه حاضر شدند. کسانی که بعضاً از شاگردان و صحابهی پدر و جدّ حضرت نیز به حساب می آمدند. همچنین با پیگیری امام، هشام بن حکم نیز در کنار افراد فوق الذکر در خیمۀ حضرت حاضر شد ؛ یکی یکی در حوزه های مختلف علمی-کلامی با فرد شامی مناظره کردند. بعضی بر او پیروز و بعضی با او مساوی شدند. پس از پایان مناظره ، امام نکاتی را ، پیرامون هر یک از مناظره ها به مناظره کنندگان متذکر می شدند ؛

[صبور]

و أقبل ابو عبدالله علی حمران ، فقال: یا حمران! تجری الکلام علی الاثر فتصیب. فالتفت الی هشام بن سالم فقال: ترید الاثر و لاتعرف!ثم التفت إلی الاحول فقال: قیاّس دوّاع تکسر باطلاً بباطلٍ إنّ باطلک أظهر!ثم التفت الی قیس الماصر فقال: تتکلّم و اقرب ما تکون من الحق و الخبر عن الرسول (ص) ابعد ما تکون منه، تمزج الحق بالباطل و قلیل الحق یکفی من کثیر الباطل، انت و الاحول قفّازان حاذقان! ... فقال: یا هشام لاتکاد تقع تلوی رجلیک اذا همت بالارض، طرت ؛ مثلک فیکلم الناس! حضرت رو به حمران کرده ، فرمود : (اما) تو ای حمران سخنت را به دنبال حدیث و نقل میبری و به حق میرسی، آنگاه به هشام بن سالم متوجه شده فرمود : (اما) تو در پی حدیث میگردی ولی به خوبی آن را نمیشناسی، سپس به احول فرمود : تو با قیاس سخن میگویی و تردستی کرده ، باطل را به وسیلة باطل در هم میشکنی، جز اینکه مطالب باطل تو روشن است ، آنگاه رو به قیس ماصر کرده فرمود : تو چنان سخن میگویی که هر چه خواهی به حق و حدیث رسول خدا (ص) نزدیکتر باشی از آن دورتر میشوی. حق را با باطل می آمیزی، با اینکه با اندکی از حق از انبوهی باطل بی نیاز میشوی. تو و احول(هنگام بحث) از شاخه ای به شاخة دیگر می پرید. درکار(بحث و مناظر) ماهرید ... و بالاخره به هشام بن حکم فرمودند : تو به هر دو پا به زمین نمیا فتی- و چنان نیستی که در پاسخ بمانی- چون خواهی به زمین افتی پرواز می کنی ، (ای هشام) چون تویی باید با مردم سخن گوید.) (مفید،ص192) و (کلینی،ج1،ص243)

[صبور]

8-3-تخصص گرائی در حوزه امام (ع) ؛

تخصصی شدن رشته های علمی و وسعت گرفتن هر رشته ای در طول زمان و با پیشرفت علمی بشر امری اجتناب ناپذیر بوده و هست. در حوزه علمی امام ، ساحت دروس از یکدیگر تفکیک و تخصصی شده بود.این مطلب بسیار مورد توجه تاریخ نگاران، مستشرقین و ... بوده است ؛تفکیک علومی چون کلام، فقه، حدیث، تفسیر، علوم تجربی و شیمی، ادبیات ، لغت و شعر، اخلاق و آداب، عرفان و فلسفه و ... از طرفی ، و تربیت دانشجویان مستعد در رشته ای متناسب با توانایی هایشان از طرفی دیگر به فعالیت علمی امام (ع) رنگ و بوی رسمی تر و جدی تری میدهد. البته به این نکته هم باید توجه داشت که اگر چه این علوم در قالب رشته ها و دروسی ممتاز در آمده بود ، لکن با نظر به حجم علوم ، وجود افرادی توانمند که جامع چند علم باشند دور از دسترس نبود.ابوزهره در این باره می گوید :و لم یکن علمه مقصوراً علی الحدیث و فقه الاسلام ، بل کان یدرس علم الکلام.(دانش آن حضرت منحصر به حدیث و فقه اسلامی نبود ، بلکه علم کلام را نیز تدریس مینمود.) (جعفریان،1387 ،ص332)و فوق هذه العلوم، قدکان الامام الصادق علی علم بالاخلاق و ما یؤدی الی فساده.(وبالاتراز این علوم،اینکه امام(ع)در زمینۀ اخلاق و علل و انگیزه های فسادآن،آگاهی های بسیار ارزنده ای داشت)(همان،ص333)مستشرقین مؤلف کتاب مغز متفکر شیعه معتقدند اگر رشته های علمی در این دوران چند هزار رشته است ، در زمان امام ، چند صد رشته علمی در آن حوزه تدریس و پژوهش می شده است. (ر.ک> مغز متفکرشیعه،ص202)
البته ایشان نقدی به این مطلب دارند ؛ لکن در اصل تخصصی کردن و تخصصی بودن رشته های علمی در آن حوزۀ علمی و تعدّد آن رشته ها تا دهها رشتۀ مطرح در آن زمان ، اتفاق نظر دارند. شهرت این مطلب در آن زمان دربارۀ حوزۀ درس امام، امری شایع بوده است.