روش­ها و سبک­هاي ترجمه قرآن

[تسنیم]

1-مقدمه:

ترجمه متون مذهبي از ديرباز رونق داشته و پيروان مذاهب مختلف از آن به عنوان وسيله‌اي براي انتشار آراء و عقايد مکتبشان استفاده مي‌نموده‌اند. ترجمه کتب آسماني نيز به همين دليل به رغم موانع موجود بر سر راه آن، سرانجام جايگاهي يافته است. بيشتر بحث بر سر آن بود که مبادا با ترجمه کتب آسماني از قداست آنها کاسته شود ولي امروز بحث بر سر اين است که تا چه اندازه، مي‌توان کلام الهي را به طور صحيح ترجمه نمود و عملاً به برگرداني دقيق دست يافت.

متون مذهبي، بخصوص کتب آسماني را نمي‌توان جداي از قوانين و ضوابط حاکم بر فرآيند کلام اين­گونه متون بررسي کرد. در ميان کتب آسماني، قرآن کريم داراي آنچنان ايجاز، اعجاز معنوي و لفظي، بلاغت و شيوايي است که آن را از ساير کتب آسماني متمايز مي‌سازد. بگونه‌اي که بنا بر نص قرآن هيچ کس را ياراي تحدي بر آن نيست ولي اين کتاب در اوج استواري و بلاغت کلام براي هدايت و راهنمايي مخاطبان خود نازل شده است. اگر چه مخاطبان آن محدوده به دوره و زمان خاصي نيستند.

[تسنیم]

با اين توضيحات، مترجمين در اين روش چگونه عمل کرده‌اند؟ شيوه اصلي مترجمين بدين­گونه بوده است که مترجم، زير هر يک از الفاظ مبدأ، لفظي معادل از زبان مقصد مي‌آورد البته در صورت و قالبي مشابه صورت و قالب زبان مبدأ هدف اصلي در آن انتقال معني لغات به زبان مقصد است ولي ضعف آن اين است که صورت و معنا از نظر ساختارهاي زباني بسيار ناهنجار و با زبان معيار به شدت بيگانه است. زرقاني و ذهبي راجع به نارسايي و ابهام موجود در ترجمه حرفي آيه 29 سوره اسراء را مطرح مي‌سازند: «وَ لَا تجَْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلىَ‏ عُنُقِكَ وَ لَا تَبْسُطْهَا كلُ‏َّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا محَّْسُورًا».

ترجمه حرفي مذکور در ذيل آيه، از مرحوم محمد کاظم معزي عبارت است از:

«نگردان دستت را بسته به گردنت و بازش نکن تمام باز»

[تسنیم]

در ترجمه فوق مراد گوينده، وافي به مقصود نمي‌باشد. مترجم سخني را در ترجمه اين آيه مي‌آورد که مخاطب را از بستن دست به گردنش و کامل گشودن و باز کردن آن نهي مي‌کند. چنين تعبيري که احياناً مراد آن براي مخاطب روشن نيست. نمي‌تواند به معنايي که مقصود قرآن کريم است رسا باشد بلکه شخصي که فارسي زبان است چنين وضعي را که خداوند نهي کرده است مورد خرده‌گيري قرار مي‌دهد. ولي توجه بايد دانست که «غل يدين» در زبان عرب کنايه از بخل وزيدن و «بسط يدين» کنايه از سخاوت است.
براي روش ترجمه­ي کلمه به کلمه (تحت اللفظي، حرفي، همگون) مي‌توان دو شيوه و گونه فرعي تصور کرد:

يک ـ ترجمه ­ي لغوي يا ترجمان القرآن: در اين شيوه لغات عربي قرآن که در فارسي غيرمأنوس است و در حاشيه آيات با ترجمه نگاشته مي‌شود، مثل کتاب لسان التنزيل از عالمي ناشناس متعلق به قرن چهارم يا پنجم هجري که مختصري در تفسير و تأويل است و روش او در ترجمه‌ سوره اخلاص اين گونه است.


هو: وي

احد: يکي

الصمد: پناه نيازمندان

«لم يلد»: نزاد کسي را

[تسنیم]

از همين نمونه تراجم الاعاجم، (از نويسنده‌اي مجهول در قرن ششم يا هفتم) و نيز ترجمان القرآن اثر ميرسيد شريف جرجاني (740- 816 ق) و المستخلص في ترجمان القرآن، اثر محمد بن نصر البخاري (م 757 ق ) است

دوـ ترجمه تحت اللفظي: در اين شيوه معمولاً ترجمه هر کلمه زير هر کلمه از قرآن نوشته مي‌شود. ترجمه تفسير طبري توسط علماي ماوراءالنهر و ترجمه تفسير ابوالفتوح رازي از اين نمونه است.

3ـ1ـ1ـ محاسن و نقاط قوت ترجمه­ي تحت اللفظي قرآن:

1ـ در اين شيوه ترجمه امانت در نقل مطالب و نظم و ترتيب رعايت مي‌شود و مطالب بدون کم و زياد بيان مي‌شود و مخاطب و مترجم از نص کتاب دور نمي‌شوند. برخلاف روش ترجمه­ ي آزاد و تفسيري که مطالب اضافي ترجمه را از متن اصلي دور مي‌سازد.

2ـ اين شيوه براي آموزش مفاهيم به نو آموزان قرآن بسيار مناسب است يعني کساني که زبان عربي را نمي‌دانند مي‌توانند با استفاده از ترجمه‌هاي تحت اللفظي براحتي و بزودي معاني واژه‌‌هاي قرآني را بياموزند.

[تسنیم]

3-1-2- اشکالات و نقاط ضعف ترجمه­ي تحت اللفظي قرآن:

1ـ يکي از اشکالات مهم در ترجمه‌‌هاي تحت اللفظي اين است که اين­گونه ترجمه‌ها از سويي مفاهيم قرآن را محدود و نامفهوم ساخته و از سوي ديگر برخلاف اصل دلنشين و جذاب قرآن، آن را به صورتي ناهماهنگ و نامطلوب درآورده است. چنين ترجمه‌اي در واقع به صيغه و ساختار عربي درآوردن کلمات فارسي است.

در صورتي که ساختمان کلام و نظم موضوع و محمول و متعلقات جمله‌‌ها در عربي برخلاف فارسي است و اصولاً ريشه دو زبان از هم جداست و اين نوع ترجمه معمولاً دور از فهم خواننده است، چرا که غالباً قواعد صحيح جمله‌بندي فارسي رعايت نمي‌شود و گاهي بدون حرف ربط و نسبت حکميه است.

[تسنیم]

2ـ در اين نوع ترجمه، اغلب با اصطلاحات و استعاراتي همراه است که ترجمه­ي کلمه به کلمه آن را به صورت مبهم يا سست درآورده است و مقصود نويسنده با نوعي خفاء و ابهام همراه است و نمي‌تواند هدف مورد نظر اصل را القاء نمايد و هدف از ترجمه را مختل و ناقص مي‌کند. برخي قرآن پژوهان ترجمه­ي تحت اللفظي را بدترين نوع ترجمه مي‌دانند و افراط در حفظ امانت موجب مي‌شود تا گاهي مضمون و پيام اصلي کلام به مخاطب القاء نشود، بلکه او مطلب را به صورت ناقص و يا مبهم درآيد. مثلاً در ترجمه آيه 93 سوره بقره:

«وَ أُشْرِبُواْ فىِ قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِم‏».

ـ بخورانيدند اندر دل­هاي ايشان گوساله به کافري ايشان. (ترجمه‌ي طبري)

ـ بخور دادند در دل­هاي ايشان گوساله به کفرشان (ابوالفتوح رازي)

[تسنیم]

در حالي که مفهوم آيه چنين است: «به سبب کفري که داشتند دل­هايشان با مهر پرستش گوساله سرشته و سيراب شد.»

همان‌طور که ملاحظه مي‌شود، مترجمان فعل «اشربوا» را به «خورانيدند» و «بخور دادن» ترجمه کرده‌اند و «قلوب»‌ را به معناي «شکم».

يا مثلاً يکي از ترجمه‌هاي قرآن معاصر آيه 12 سوره­ي ممتحنه را اين گونه ترجمه کرده‌اند: « بَينْ‏َ أَيْدِيهِنَّ وَ أَرْجُلِهِن‏» اشاره به «پيش رو و پيش پا» است و ترجمه­ي تحت اللفظي «ميان دست­هاشان و پاهاشان» نارسا و ناقص است.

3ـ در برخي ترجمه‌ها، مترجمين دقت کافي در انتخاب معادل را نداشته‌اند مثال: «وَ أَرْسَلْنَا الرِّيَاحَ لَوَاقِح‏» (حجر / 22)

ـ و بفرستاديم ما بادها را کنش­هاي درختان. (طبري)

ـ و فرو مي‌گشايم بادهاي آبستن کننده. (ميبدي)

ـ و فرستاديم بادها را بر دارندگان باران و گويند گشن افکنندگان درختان. (نسفي)

ـ و فرستاديم بادها را آستان به ابر. (منهج و کاشفي)

[تسنیم]

گاهي يک معادل ـ بخصوص در ترجمه قرآن گوياي مطلب نيست. از اين رو مترجمين لازم است تا توضيح مختصري در پرانتز اضافه کنند و يا مفهوم جمله با جمله‌اي ديگر بيان شود ولي در اين نوع ترجمه اين مطلب رعايت نمي‌شود.

4- اين روش ترجمه موجب تشويق در فهم مراد و گاهي خيانت در امانت است چون موجب تغيير کامل معني مي‌شود.

5ـ در اين نوع ترجمه برخي از مترجمان کوشيده‌اند تا کلمات وزين و زيباي آيات را به لغات فارسي سره ترجمه کنند، غافل از اينکه توده مردم فارسي زبان با مفهوم برخي کلمات عربي آشناترند تا به لغات فارسي منتخب آقايان، مانند اين­گونه ترجمه‌ها:

«إِن تجَْتَنِبُواْ كَبَائرَ مَا تُنهَْوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيَِّاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُم مُّدْخَلًا كَرِيمًا».(نساء/ 31)

ـ اگر از سهمگين‌ها آنچه از آن برحذر مي‌شويد دوري کنيد. (فارسي)

مفهوم گناهان کبيره را به «سهمگين‌ها» ترجمه کرده است.


«آنها لَاحْدَى الْكُبر- وَ كُنَّا نخَُوضُ مَعَ الخَْائضِين‏. »(مدثر 35 و 45)

ـ‌ آن يکي از سترگ‌هاست ـ و با ژاژخايان ژاژخايي مي‌کرديم. (خرمشاهي)

[تسنیم]

6ـ در ترجمه­ي تحت اللفظي مترجمان به معناي خاص واژه‌ها و الفاظ در آيات توجه نکرده‌اند. مثال: «فَمَنِ اضْطُرَّ غَيرَْ بَاغٍ وَ لَا عَاد» (بقره/ 173، انعام / 145، نحل/ 115)، در هر سه مورد يک حکم شرعي اراده شده و آن اينکه: استفاده از مردار، خون، گوشت، خوک و آنچه به هنگام ذبح، نام خدا بر آن برده نشده حرام است، جز در صورتي که مصرف‌کننده مضطر وامانده باشد، که در اين صورت استفاده از اين محرمات بلامانع است. به شرط آنکه: اولاً در استفاده لذت جو نباشد، ثانياً از حد نياز تجاوز نکند، يعني مصرف در حد نياز، آن هم با بي‌ميل در حال اضطرار بلامانع است.
اکنون به ترجمه برخي مترجمين اشاره مي‌کنيم:

ـ اما کسي که مضطر (به خورد اين محرمات) شود بي‌آنکه خواهان لذت باشد يا زياده‌روي کند گناهي بر او نيست. (مکارم)

اما ديگران بدون توجه به حکم شرعي آيه از معاني ديگر واژه‌ها استفاده نکرده مانند:

ـ اما اگر کسي درمانده باشد و تجاوز کار و زياده خواه نباشد. (خرمشاهي)


ـ اما اگر کسي درمانده شود در صورتي که ستمگر و متجاوز نباشد. (فولادوند)

ـ اما اگر کسي درمانده شود بي‌آنکه سرکشي کند و از حد بگذرد. (آيتي)

[تسنیم]

در ترجمه­ي تحت اللفظي بسياري از حروف و ظروف و موصولات و روابط و مؤکدات و آنچه تعبير از آن دقايق و حالات معاني بدان بسته است، در فارسي يا نيست يا اگر هست بدان تنوع و دقت که در عربي وجود دارد، نيست، بنابراين ترجمه­ي تحت اللفظي کامل به فارسي عملاً ممکن نيست.

8ـ در ترجمه­ي تحت اللفظي به کلمات کليدي، محوري و اصطلاحي قرآن و جايگاه معاني توجه نمي‌شود و خواننده در معاني لغوي محصور مي‌شود.


9ـ در اين ترجمه برخي کلمات عربي مثل «ال» (با معاني متعدد آن) و «لقد» و مانند آن، يا معادل ندارد يا معادل مناسب ندارد.

10ـ برخي گفته‌‌اند، هدف قرآن دو چيز است: نخست بيان اعجاز و دوم هدايت مردم.

اين شيوه ترجمه در بيان هر دو هدف نارساست، چرا که نمي‌توان تمام خصوصيات لفظي قرآن را بازسازي کند و اعجاز قرآن باز نماياند و هدف دوم هم حاصل نمي‌شود، چون بسياري از معاني، از معناي ثانوي آنها استنباط مي‌شود که در اين ترجمه از دست مي‌رود و هدايت مردم تحقق نمي‌يابد.

[تسنیم]

در بخش قبلي، کلمه (واژگان) را به عنوان واحد ترجمه مورد بررسي قرار داديم، حال در اين بخش مي‌خواهيم «جمله و عبارت» را به عنوان واحد ترجمه مورد بررسي قرار دهيم. بر اين اساس، ترجمه را مي‌توان به دو نوع تقسيم‌بندي کرد: 1) ترجمه­ ي محتوايي 2) ترجمه­ ي آزاد.

3ـ2ـ ترجمه­ي محتوايي (هسته به هسته)


ترجمه ­ي محتوايي: (هسته به هسته، معنوي، امين، پايبند، محتوا به محتوا)

هدف اساسي در اين نوع ترجمه، انتقال دادن معنا، محتوا و پيام متن مبدأ و نيز روان بودن و عامه فهم بودن متن مقصد مي‌باشد. به عبارت ديگر آنچه در ترجمه معنايي اهميت نخست دارد پيام و محتواي متن مبدأ و ساختارهاي زبان مقصد است.

در اين شيوه ترجمه، کوشش مترجم بر آن است تا راهي ميانه ميان افراد و تفريط برود، يعني نه روش ترجمه­ ي تحت اللفظي و نه شيوه ­ي آزاد را بپيمايد و سعي مي‌کند تا پيام و هدف اصلي متن را براي مخاطب بيان کند، در ضمن آنکه تلاش مي‌کند تا خصوصيات لفظي متن اصلي را در قالب جمله‌اي بازسازي کند و به زبان مقصد انتقال دهد. در اين نوع ترجمه، ساختارهاي خاص زبان مبدأ به ندرت در زبان مقصد نفوذ مي‌کنند.