دوزخ چيست؟

[گل مريم]

برگرفته از کتاب معاد
شهيد محراب آيةالله سيد عبدالحسين دستغيب

دوزخ چيست؟

دوزخ گودالى است بى‏ پايان و آتشى است افروخته شده از غضب يزدان و زندان اخروى است كه در آن انواع عذابها و اصناف شدت ها و اقسام بلاهاست كه ادراك آنها فوق فهم ماست و تحقيقاً مقابل و ضد بهشت است؛ چناچه در بهشت انواع نعمتها و لذتها موجود و ذره ‏اى ناراحتى نيست. در جهنم، انواع شدت ها و ناراحتي ها موجود و اندكى آسايش و راحتى نيست.


در اين‏جا هم به بعضى از اصول عذابها كه در قرآن ذكر فرموده، اشاره مى ‏شود.

[گل مريم]

و در جاى ديگر مى ‏فرمايد: و روزى كه ظالم، دو دست خود را با دندانهايش مى‏ جود و مى ‏گويد: اى كاش! با فرستاده خدا راهى تحصيل كرده بودم‏^{(و يوم يعض الظالم على يديه يقول ياليتنى اتخذت مع الرسول سبيلا فرقان: 27. )}.


و از حضرت صادق (عليه السلام) مروى است كه:
پس از استقرار بهشتيان در بهشت و دوزخيان در جهنم، روزنه‏ هايى بين دوزخ و بهشت باز مى‏ شود. منادى ندا مى ‏كند اى بهشتيان! منازل جهنميان را ببينيد، اگر مخالفت خداوند را نموده بوديد، در اين منازل جاى شما بود (و بعد مى‏گويد اى جهنميان! منازلى كه دربهشت است ببينيد، اگر اطاعت خداوند را نموده بوديد، جاى شما اين‏جا بود، پس چنان اندوه و حسرتى عارض‏شان مى‏ شود كه اگر مردن ميسر بود، مى‏ مردند.


از آن جمله، انواع سرزنش ها و توبيخ ها و سخريه ‏ها كه از طرف خداوند عالم و ملائكه و بهشتيان و شياطين به آنها وارد مى‏ شود؛ چنانچه خداوند به آنها مى‏ فرمايد:

آيا شما را پيغمبرانى نيامد كه به شما خبر بدهد آيات مرا و شما را از چنين روزى بترساند؟! گويند بلى بر ضرر خود شاهديم‏^{(...الم يأتكم رسل منكم يقصون عليكم ءاياتى و ينذرونكم لقاء يومكم هذا قالو شهدنا على أنفسنا... انعام: 130. )}.

و باز مى‏ فرمايد: آيا شما را در دنيا مهلت نداديم به مقدارى كه بتوانيد با خبر و متذكر شويد و آمد شما را ترساننده از چنين روزى، پس بچشيد عذاب را كه براى ظالمين يارى كننده ‏اى نيست‏^{(...أولم نعمركم ما يتذكر فيه من تذكر و جاءكم النذير... فاطر: 37. )}.

و امثال اين قسم خطابات زياد است، خزنه جهنم هم اهل جهنم را سرزنش مى‏ كنند؛ چنان‏كه در قرآن مجيد مى‏ فرمايد:


هرگاه انداخته شود فوجى و دسته ‏اى در جهنم، خزنه جهنم از آنها مى ‏پرسند آيا شما را ترساننده نيامد؟ گويند آرى آمد ليكن ما آنها را تكذيب نموديم و گفتيم شما در گمراهى بزرگى هستيد و گويند: اگر ما اهل شنيدن حق و تعقل و فهم بوديم، هيچ‏گاه جهنمى نمى‏ شديم، پس خودشان اقرار به گناه خود كنند^{(...كلما ألقى فيها فوج سألهم خزنتهها ألم يأتكم نذير * قالوا بلى قد جاءنا نذير فكذبنا و قلنا ما نزل الله من شى‏ء ان أنتم الا فى ضلال كبير * و قالوا لو كنا نسمع أو نعقل ما كنا فى أصحاب السعير * فاعترفوا بذنبهم... ملك: 8-11. )}.

[گل مريم]

شياطين هم آنها را سرزنش مى‏ كنند.

و مروى است كه دوزخيان از ترس اين كه مبتلا به شماتت ايشان نشوند، كمتر از شدت عذاب ناله مى ‏كنند و در آيه شريفه مى ‏فرمايد:

و شيطان به دوزخيان پس از تمام شدن كار و قرار گرفتن آنها در آتش، گويد: جز اين نيست كه خداوند به شما وعده حقى داد و من هم وعده دروغى، من به شما قدرتى نداشتم جز اين‏كه وسوسه نمودم و شما به سوء اختيار خود، وعده دروغى مرا اجابت نموديد، پس مرا ملامت نكنيد خودتان را ملامت كنيد. امروز نه من از شما فريادرسى مى ‏توانم بكنم، نه شما از من. امروز من از شما بيزارم از اين كه مرا در دنيا شريك خداوند قرار داديد، جز اين نيست كه براى ستمكاران، شكنجه دردناكى است‏^{( و قال الشيطان لما قضى الأمر ان الله وعدكم وعد الحق و وعدتكم فأخلفتكم و ما كان لى عليكم من سلطان الا أن دعوتكم فاستجبتم لى فلا تلومونى و لو موا أنفسكم ما أنا بمصرخكم و ما أنتم بمصرخى انى كفرت بما أشركتمون من قبل ان الظالمين لهم عذاب أليم ابراهيم: 22. )}.

[گل مريم]

بهشتيان هم آنها را سرزنش مى‏ كنند؛

چنانچه در سوره اعراف مى‏فرمايد:


بهشتيان دوزخيان را ندا كنند و گويند: آنچه را كه پروردگارمان به ما وعده داده است از ثوابها به تحقيق يافتيم، آيا شما هم آنچه را كه پروردگارتان وعده داده از عذابها نيز يافتيد؟ گويند: بلى رسيديم به آن عذابها، پس منادى ندا كند در بين ايشان كه لعنت خدا بر ستمكاران است‏^{(و نادى أصحاب الجنة أصحاب النار أن قد وجدنا ما وعدنا ربنا حقا فهل وجدتم ماوعد ربكم حقا قالوا نعم فأذن مؤذن بينهم أن لعنة الله على الظالمين اعراف 44. )}.


و در سوره مطففين مى ‏فرمايد: امروز مؤمنين بر كفار مى ‏خندند و آنها را مورد استهزا و مسخره قرار مى‏ دهند، اين سخريه، در مقابل مسخره‏ هايى است كه كفار در دنيا به مؤمنين مى‏ نمودند^{( فاليوم الذين ءامنوا من الكفار يضحكون مطففين: 34. )}

[گل مريم]

از جمله عذابهاى روحانيه، مصاحبت با شياطين و ساير دوزخيان است. به همان اندازه كه بهشتيان با يكديگر انس دارند و از ملاقات يكديگر لذت مى‏ برند، دوزخيان با يكديگر دشمن ‏اند و نهايت تناكر و تنافر بين آنها است و اين معنا در قرآن مجيد تذكر داده شده، آن‏جا كه مى‏ فرمايد:


و هركه خود را بر كورى دارد از ياد كردن خداوند رحمان، پس بر او شيطان را مسلط مى ‏سازيم كه همنشين او شود. آنها را از راه حق باز مى ‏دارند و ايشان مى‏ پندارند كه راه يافتگانند، تا وقتى كه كافر با شيطانى كه همراه اوست در محل جزاى ما حاضر شود، به او گويد: اى كاش! ميان من و تو، به اندازه دورى مشرق و مغرب از يكديگر بود، پس بد همنشينى است ^{(و من يعش عن ذكر الرحمن نقيض له شيطنا فهو له قرين * و انهم ليصدونهم عن السبيل و يحسبون انهم مهتدون * حتى اذا جآءنا يليت بينى و بينك بعد المشرقين فبئس القرين زخرف: 36 - 38 )}


و مروى است كه هر دو را در يك زنجير بسته و در دوزخ افكنند و درباره دشمنى اعوان ظلمه و پيروان پيشوايان گمراهى از رؤساى خود در سوره بقره آيه 166 - 167 مى‏ فرمايد:


چون بيزارى جستند آنهايى كه پيروى كرده شدند از آنهايى كه پيروى آنها را كردند و ديدند عذاب خداى را و بريده شد به ايشان سبب ها، گويند متابعت كنندگان باطل! كاش ما را بازگشتن به دنيا ممكن بود تا از پيشوايان خود بيزارى مى‏ جستيم؛ چنانچه امروز آنها از ما بيزارى مى ‏جويند ^{( اذ تبرأ الذين اتبعوا من الذين اتبعوا ورأوآ العذاب و تقطعت بهم الأسباب * و قال الذين اتبعوا لو أن لنا كرة فنتبرأ منهم كما تبرءوا منا.... )}


و درباره دشمنى دوزخيان با يكديگر، در سوره عنكبوت، آيه 25 مى ‏فرمايد:
پس در قيامت بعضى از شما از بعض ديگر بيزارى مى‏ جويد و نفرين مى‏ كند^{(...ثم يوم القيامة يكفر بعضكم ببعض و يلعن بعضكم بعضا.... )}.

[گل مريم]

و در سوره زخرف مى‏ فرمايد:
كسانى كه در دنيا دوست بودند در آن روز، دشمن يكديگر خواهند بود، مگر پرهيزگاران از اهل ايمان كه در قيامت هم مثل دنيا دوست يكديگرند^{(الأخلاء يومئذ بعضهم لبعض عدو الا المتقين زخرف: 67. )}.


مروى است كه: هر دوستى كه در دنيا براى خدا نبوده، در آخرت مبدل به دشمنى مى‏ گردد.


در سوره محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) مى‏ فرمايد: جز اين نيست كه براى سركشها و كسانى كه از پيروى حق بيرون رفتند، بدترين بازگشت است كه آن دوزخى است كه در آن درآيند و بستر و فراش آنها آتش است و بد فراش و آرامگاهى است دوزخ. اين شكنجه را بايد طاغيان بچشند، پس بايد حميم و غساق را (كه آبى سوزنده در جهنم و چرك سخت گنديده است) بچشند و عذاب ديگرى كه در شدت مثل عذاب است از نوع هاى گوناگون‏^{(هذا وان للطاغين لشر مئاب * جهنم يصلونها فبئس المهاد * هذا فليذو قوه حميم و غساق * و ءاخر من شكله‏ى أزواج ص: 55-58. )}.

مروى است كه: چون پيشوايان گمراهى را در دوزخ اندازند، پشت سرشان اتباعشان را به آنها ملحق نمايند، پس مى‏پرسند اينها كيستند؟ خزنه جهنم گويند: اينها گروهى هستند كه به رنج و سختى در دوزخ با شما در آيند، پس به آنها گويند: هيچ مرحبا به اينها مباد، ايشان به دوزخ در آيندگانند، پس اتباع گويند: بلكه شما را مرحبا مباد، شما سبب اين عذاب براى ما شديد، پس دوزخ بد قرارگاهى است. گويند: پروردگارا هركه سبب اين عذاب براى ما شد، پس دو چندان فرما عذابش را براى گمراهى خود و ديگران آنچه نقل شد از احوال و گفته‏هاى دوزخيان، هر آينه راست است و آن جدال و نزاع كردن اهل آتش است با يكديگر^{( هذا فوج مقتحم معكم لا مرحبا بهم انهم صالوا النار * قالوا بل أنتم لا مرحبا بكم أنتم قدمتموه لنا فبئس القرار * قالوا ربنا من قدم لنا هذا فزده عذابا ضعفا فى النار * ان ذالك لحق تخاصم أهل النار ص: 59-61 و 64. )}.

[گل مريم]

ضعف جسمى انسان‏

ممكن است چند شبهه در نظرها بيايد كه مجملاً به آنها اشاره مى ‏شود و جواب هاى هر كدام هم ذكر مى ‏گردد؛ يكى اين‏كه اين عذاب هاى شديد با انسان ضعيف كه تاب كمترين آنها را ندارد چگونه است؟
چون در مرحله اوليه نيست و نابود مى ‏شود، پس مناسبتى با اين بدن جسمانى ندارد.


جواب آن است كه:
درست است كه بدن در قيامت همان بدن جسمانى دنيوى است، ليكن به قدرت الهيه طورى در آخرت تركيب مى ‏شود و به قدرى سخت و محكم است كه قابل مقايسه با بدن دنيوى نيست و در حقيقت بدن اخروى در لطافت و غلظت، تابع لطافت و غلظت نفسى است كه به آن تعلق دارد؛ چنانچه نفس مؤمن در دنيا در نهايت لطافت ونرمى بوده به طورى كه در مقابل هر حقى متأثر و تسليم مى ‏شود؛ چنانچه در خطبه نهج‏ البلاغه اميرالؤمنين (عليه السلام) است كه: المؤمنون هينون لينون‏^{(مستدرك الوسائل: 8/451/ح‏1. )}، پس در آخرت هم بدن آنها مانند نفس شريفشان در كمال لطافت خواهد بود.


همچنين نفس كافر در دنيا در نهايت غلظت و سختى بوده كه از سنگ هم سخت‏ تر است؛ چنان‏كه در قرآن مجيد مى‏ فرمايد:

...فهى كالحجارة أو أشد قسوة...^{( بقره: 74. )} و لذا در مقابل هيچ حقى خاضع و منقاد نمى‏ گردد، پس در آخرت هم بدنش مانند نفس پليدش، در نهايت غلظت و سختى است.

[گل مريم]

و مروى است كه:

دندان كافر مانند كوه احد خواهد شد (پس بدنش چقدر است؟!).


و به عبارت ديگر: سراى آخرت غلبه معنا بر صورت است و آشكار شدن حقايق و يكى شدن ظاهر و باطنهاست: يوم تبلى السرآئر^{( طارق: 9 )} است.


و نيز پس از متلاشى شدن بدنشان از عذاب و پاره ‏پاره گرديدن اندرون آنها از خوردن زقوم و نوشيدن حميم و ساير آبهاى دوزخ، دو مرتبه بدن هاى آنها درست مى‏ شود؛ چنانچه صريح قرآن است‏^{(...كلما نضجت جلودهم بدلناهم جلودا غيرها ليذوقوا العذاب... نساء: 56. )}.

[گل مريم]

آيا عذاب شديد با عدل مى ‏سازد؟

شبهه ديگرى كه ممكن است در بعضى از اذهان بيايد اين است كه اين عذابها به اين شديدى آيا از عدل الهى است؟

اين شبهه در اثر قياس كردن عذابه اى الهيه در آخرت است، با شكنجه‏ هاى سلاطين و حكام در دار دنيا. در حالى كه به هيچ‏وجه اين طور نيست؛ زيرا انتقام سلاطين و حكام از مجرمين، خود از روى تشفى غيظ؛ يعنى دل خنكى است، بر كسى كه مخالفتشان را كرده، غضبناك مى‏ شوند و خونشان به جوش مى‏ آيد، براى خنك شدن دلشان امر مى‏ كنند كه او را به زندان برند، شكنجه دهند، بكشند و غيره،

ولى عذابهاى اخروى از باب ترتب مسببات بر اسباب، يعنى لازمه بى‏ ايمانى، بى ‏نورى و ماندن در تاريكى هميشگى است. لازمه روي گردانيدن از خداوند در تنگى و فشار ابدى بودن است. لازمه ناديده گرفتن هر حقى، كورى و كرى جاودانى است. لازمه پيروى از شيطان و رؤساى گمراهى، همنشينى ابدى با آنها است. لازمه خوردن مال يتيم يا هر مال حرام ديگر، بر افروخته شدن آتش در باطن است و غيره.

پس جهنم از خود شخص است بلكه به نص قرآن مجيد آتشگيره دوزخ، خود خلق هستند كه از آنها آتش افروخته مى ‏شود^{(...فاتقوا النار التى وقودها الناس والحجارة... بقره: 24. )}.


بنابراين، هر عذابى كه به انسان مى‏ رسد خودش سبب آن را درست كرده و خودش به خود ستم روا نموده وگرنه خدا به كسى ظلم نمى‏ كند^{( ان الله لا يظلم الناس شيئا ولكن الناس أنفسهم يظلمون يونس: 44. )}.

كافر را به آن غلظت و سختى كه دارد چگونه در بهشت كه در نهايت لطافت است مى ‏شود جاى داد؟

آن كه بهشتى كه دارالسلام است جاى آنهايى است كه از هر مرضى دور باشند، چگونه مى ‏شود كسى را كه سر تا پا بيمارى قلبى است، پر از حسد و بخل، كينه و عداوت، كبر و غرور است جاى داد.

محل چنين شخصى دارالمرضى (بيمارستان) جهنم است نه دارالسلام بهشت. و در حقيقت جا دادن كافر در بهشت، مثل ريختن شيشه عطر بر سر كسى كه زكام و گريپ دارد مى ‏باشد. پس جا دادن كافر در دوزخ به هيچ وجه با عدل منافاتى ندارد؛ زيرا معناى عدل اين است كه هر چيزى را در محل مناسب خود قرار دهد؛ لذا دخول كافر در بهشت محال است؛ چون بر خلاف عدل حقيقى است، اصلاً نمى ‏تواند از آن‏جا بهره ببرد مثل اين است كه عروس زيبايى را براى كورى آرايش كنند يا نغمه دلربايى را براى كرى بنوازند.

[گل مريم]

رحمان را با عذاب چكار؟

باز هم ممكن است از جهت رحمت رحمانيه پروردگار، شبهه اى كنند كه چطور خداوندى كه به بندگانش مهربان است، راضى شود مخلوقش كه مورد علاقه و محبت او بوده، در چنين عذاب هاى مخوفى به سر برد؟


جواب آن است كه چنانچه خداوند متعال داراى صفات جماليه و لطيفه است، داراى صفات جلاليه و قهريه هم مى ‏باشد؛ چنانچه ارحم ‏الراحمين است: فى موضع العفو و الرحمه، اشدالمعاقبين است: فى موضع النكال و النقمه؛ چنانچه بهشت محل ظهور لطف بى‏ نهايت اوست، دوزخ محل ظهور قهر شديد اوست. بلى چون رحمتش بر قهر و غضب چيره است‏^{( يا من سبقت رحمته غضبه (بحارالأنوار: 94/239). )}، راضى نيست كه كسى كافر شود و به دوزخ برود^{(...و لا يرضى لعباده الكفر... زمر: 7. )}

ليكن اگر خلق به سوء اختيار خود رو به آتش روند، آنها را به زور و جبر و اكراه باز نمى دارد؛ زيرا بر خلاف حكمت اوست. خدا بى‏ نياز مطلق است احتياجى ندارد كه به او ايمان بياوريم؛ چنانچه به رحمت و رأفت خود به خلق، توبه را سبب رهايى از اين عذابها قرار داده و تا لحظه آخر عمر، اين در را گشوده است ليكن اگر خلق از اين سبب رحمت رو بگردانند، آنها را مجبور به توبه نمى‏ فرمايد؛

زيرا توبه اكراهى كه توبه نشد. بلى خدا رحمان و رحيم است. از رحمت اوست كه جميع واجبات و مستحبات را امر نموده؛ يعنى آنچه را كه سبب استعداد و آماده شدن براى دخول بهشت و جوار حضرتش نافع است، ما را بدان راهنمايى فرمود؛ چنانچه از جميع محرمات و مكروهات نهى نموده؛

يعنى از آنچه موجب دورى از خدا و نزديكى به شياطين و آتش ابدى است دور باشيم و در حقيقت جميع تكاليف الهيه ناشى از رحمت واسعه اوست؛ لذا مؤمن بايد مواظبت نمايد كه در انجام تكاليف مسامحه نشود و بداند اگر تكليفى از آنها فوت شود، ضررى جبران ناپذير كرده و به همان اندازه خود را از رحمت پروردگار محروم ساخته است كه به هيچ ‏چيز ديگرى جبران نمى ‏شود.

[گل مريم]

عمر كوتاه و عذاب هميشگى‏

اشكال ديگر اين است كه خلود و هميشگى بودن كافر در جهنم چگونه با عمر كوتاه دنيوى پنجاه يا شصت ساله جور مى ‏آيد؟


جواب آن است كه كافرى كه عمرى به كفر به سر برده، در حقيقت يك امر ثابت و غير قابل زوالى را در همين مدت كم، به سوء اختيارش كسب نموده كه لازمه آن ماندن هميشگى در آتش است.

به عبارت ديگر، ظلمى براى خودش تهيه ديده كه هيچ‏گاه روشنايى به آن راه ندارد.


چنانچه مؤمن كه با ايمان و تقوا از اين‏جا رفته، در مدت كم عمرش، امر غير قابل زوال و بى ‏نهايتى را به حسن اختيارش كسب نموده؛ يعنى نورى به دست آورده كه هرگز خاموش نمى‏ شود؛ چنانچه در بحار است حضرت صادق (عليه السلام) در پاسخ ابوهاشم كه از هميشگى بودن در بهشت و دوزخ از حضرت پرسيد، فرمود: هميشگى بودن دوزخيان در دوزخ براى اين است كه نيت هاى آنها در دنيا اين طور بوده كه اگر هميشه در دنيا بودند هميشه معصيت خدا مى‏ك ردند و هميشگى بودن بهشتيان در بهشت براى اين است كه نيت هاى آنها اين بود كه اگر هميشه در دنيا مى‏ ماندند هيچ‏گاه از فرمانبردارى پروردگار سرپيچى نمى‏ كردند، پس نيت هاست كه سبب خلود بهشتيان و دوزخيان است؛

چنانچه در قرآن مجيد مى‏ فرمايد: هركس بر طبق نيت خود عمل مى ‏كند^{( قل كل يعمل على شاكلته... اسراء: 84. )}.