سطوح گوناگون در زبان گفتارى

[گل مريم]

نام كتاب : تحليل زبان قرآن و روش شناسى فهم آن
نام نويسنده : دكتر محمد باقر سعيدى روشن

زبان در نمود گفتارى خود داراى سطوحى است كه در اینجا اشاره مختصر به آن می شود.

الف ) سطح نظام آوايى ؛

صداها و قواعد تركيب آنها كه ساختهاى آوايى را مى سازند نخستين سطح از ظهور گفتار زبان است كه واج شناسى نام دارد.

كلمه بار از حروف ب ، ا و ر تشكيل شده است كه هر يك از صداهاى اين كلمه را به اعتبار تلفظ، واج مى گويند، همان طور كه به اعتبار كتابت حرف مى نامند.

[گل مريم]

ب ) سطح نظام دستورى ؛

نشانه هاى زبان و قواعد تركى آنها به منظور ساختن كلمات عبارات و جملات ، سطح ديگرى از نمود گفتارى زبان است .
اين سطح خود دو بخش صرف و نحو دارد، كه در بخش صرف نشانه هاى ساده مانند: باغ ، بان (باغبان ) و تركيب تك واژه ها تا حد كلمات مشتق مثل (( باغبان )) و كلمات مركب مثل (( كتاب خانه )) ياد مى شود.
در بخش نحو نيز شيوه تركيب كلمات تا سطح گروه و انواع آن ، مانند گروه اسمى (( اين كتاب آبى رنگ )) ، فعلى (( گفته بودم ... )) و حرف اضافه اى (( در انتهاى راه )) و جمله ها و انواع آن چون ساده ، مركب ، شرطى ، امرى و بيانى مورد توجه قرار مى گيرد.

جمله مستقل ؛ بزرگ ترين واحد زبانى است كه از واحدهاى كوچك تر ساخته شده است و خود جزئى از يك واحد بزرگ نيست .

جمله ؛ سخنى است تشكيل يافته از يك يا چند گروه كه به دو بخش نهاد و گزاره تقسيم مى شود و پس از جمله مستقل بزرگ ترين واحد زبان است .

گروه ؛ پس از جمله ، بزرگ ترين واحد زبان است كه از يك يا چند واژه ساخته مى شود و در ساختمان جمله به كار مى رود؛ مثل : اجرام ، اجرام آسمانى ، مطالعه اجرام آسمانى .

واژه ؛ يكى از واحدهاى زبانى است كه از يك يا چند تكواژ ساخته مى شود و در ساختمان واحد بزرگتر يعنى گروه به كار يم رود. واژه مى تواند مفهومى مستقل داشته باشد، مثل (( ميز )) ، يا مفهومى غير مستقل داشته باشد، مثل (( در، كه )) .

تكواژ؛ يكى از واحدهاى زبان است كه از يك يا چند واج ساخته مى شود، تكواژ گاهى معنا و كاربرد مستقل دارد؛ مثل (( ميز )) . در اين صورت ، آن را تكواژ آزاد مى نامند. گاهى نيز كاربرد و معناى مستقل ندارد و در ساختمان واژه هاى ديگرى به كار مى رود كه آن را تكواژ وابسته مى نامند؛ مثل "گار" در واژه پرهيزگار.

واج ؛ كوچكترين واحد صوتى زبان است كه معنا ندارد، اما تفاوت معنايى ايجاد مى كند؛ مثلا اگر در واژه (( سر )) به جاى واج (( س )) ، واج (( پ )) بگذاريم ، مى شود (( پر )) و معناى واژه عوض مى شود. همچنين اگر در واژه گُل به جاى (ُ)، (ِ) بگذاريم ، واژه اى جديد با معناى جديد ساخته مى شود. پس (َ) واج است . جمله مستقل جمله گروه واژه تكواژ واج

[گل مريم]

ج ) سطح نظام معنايى ؛

انسانها و اهل يك زبان چگونه منظور يكديگر را درك مى كنند، چرا برخى از واژه ها را (( مستعمل )) و برخى را (( مهمل )) مى دانند، بعضى جمله ها را معنادار مى دانند و مى پذيرند و بعضى را بى معنا مى پندارند و رد مى كنند؛ در صورتى كه ممكن است تعدادى از جمله ها را هرگز نشنيده باشند؟ به سخن ديگر، دريافت معنا چگونه انجام مى شود؟

اگر به اين دو جمله بنگريم : (( على نشسته است )) ، (( اين واژه نشسته است )) ؛ جمله دوم غير مستعمل و بى معنا مى نمايد؛ زيرا در نظام معنايى زبان فارسى بين لفظ (( نشستن )) و حالت وضعيت خاص شخص در جهان خارج - كار يا فعلى كه از كسى سرمى زند - پيوندى آشنا وجود دارد. ولى همين كلمه با اندكى تغيير در جمله دوم نيز معنادار مى شود مثل اينكه بگوييم : (( اين واژه ، در اين جمله خوش نشسته است )) .

اين نكته حاكى از آن است كه چون زبان يك دستگاه است ، تعيين ارزش دقيق معنايى عناصر آن ، در ارتباط آنها با ساير عناصر ميسر است ؛ از اين رو، مى توان نتيجه گرفت كه هر واحدى زبانى داراى دو معناى مستقيم و غير مستقيم است ؛ معناى مستقيم يعنى معناى روشن و مشخص آن واحد و معناى غير مستقيم يعنى معناى حاصل از همنشينى هر واحد زبانى با واحد زبانى ديگر. اگر به اين دو جمله توجه كنيم : (( چه ماه روشنى ! چه ماه دور و درازى ! )) ، مى بينيم كه واژه هاى روشن و دور و دراز علاوه بر معانى مشخص خود، از طريق رابطه همنشينى ، در تشخيص معناى (( ماه )) نيز كمك مى كنند و در حقيقت ، به كمك آن دو مى فهميم كه منظور از ماه نخست ، ماه آسمانى و منظور از ماه دوم ، يكى از دوازده ماه سال است .

بنابراين ، مى توان نتيجه گرفت كه معمولا كلمات به تنهايى حامل معنا يا پيام نهايى و كاملا روشن نيستند و بايد در جمله بيايند تا معنا را به طور كامل برسانند. بعضى از كلمات نيز به تنهايى اصلا نمى توانند خود را بشناسانند و لازم است در زنجيره سخن قرار گيرند؛ مثلا واژه (( تند )) را نمى توان معنا كرد، مگر با استفاده از: توجه به رابطه هاى ترادف ، تضاد و تضمن ؛ يعنى ارتباط دادن واژه تند با واژه هاى تيز، ملايم ، آرام ، كند، كمرنگ و... يا قرار دادن واژه تند در جمله هايى مانند: (( چه باد تندى مى وزد! )) ، (( بسيار تند مى دويدند )) ، (( بالا رفتن از شيب تند كوه مهارت فوق العاده اى مى خواهد )) .
يافتن معنا در پاره اى موارد نيز آسان نيست ؛ مثلا همه ما معناى واژه هاى (( دست )) ، (( بالا )) و (( بسيار )) ، را مى فهميم اما وقتى با اين واژه ها جمله : (( دست بالاى دست بسيار است )) را مى سازيم ، نمى توان با فهم معناى فردى آنها معناى كل جمله را دريافت كرد. همچنان كه از جمله دشواريها در ارتباط لفظ و معنا امكان تغييرپذيرى معناى يك لفظ است . چه اينكه ممكن است معناى يك واژه در گذر زمان متروك و به فراموشى سپرده شود و يا معنى جديدى بر واژه بار گردد و يا آنكه معناى نخست استمرار يابد؛ از اين رو، بدين نكته نيز بايد در معناشناسى توجه شود.