ماه رمضان و تدبر در آیات نورانی قرآن( هر روز یک آیه)

[گل مريم]

عن ابى عبد الله (عليه السلام): عليكم بالقرآن فما وجدتم آيه نجابها من كان قبلكم فاعملوا به و ما وجدتموه مما هلك من كان قبلكم فاجتنبوه.

امام صادق (عليه السلام) فرمود: بر شما باد ملازمت قرآن كريم، بنگريد هر آيه‏ اى كه به سبب آن پيشينيان شما نجات يافتند بدان عمل كنيد، و از هر آيه ‏اى كه ديديد به خاطر آن مردم پيش از شما هلاك شدند اجتناب نمائيد.

سلام شهروندان قرآنی شهر نور

امیدوارم عبادت های شما عزیزان در ماه مبارک رجب و شعبان مورد قبول حق قرار گرفته باشد.
روزهای اخر ماه شعبان است و بوی خوش ماه رمضان به مشام میرسد.
همانطور که میدانید خواندن قرآن و آن هم تنها یک آیه با تدبر و تفکر و عمل کردن به دستورات و راهنمایی های روح افزای آیه علاوه بر پاداش اخروی پاداش دنیوی را هم برای عامل به آن آیه در پی دارد.
پس بیایید با تفکر بیشتر در آیات نورانی قرآن ماه رمضان پرباری در پیش داشته باشیم.

[مشعشع]

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ

نكته‏ ها:
رمز اینكه نهى از قتل، «لاتقتلوا» بدنبال نهى از حرام‏خورى، «لاتأكلوا» آمده است، شاید آن باشد كه سیستم اقتصادى ناسالم، زمینه‏ى قیام محرومان علیه زراندوزان و بروزدرگیرى‏ها و پیدایش قتل و هلاكت جامعه است.
امام صادق‏علیه السلام به هنگام تلاوت این آیه فرمود: كسى كه قرض بگیرد و بداند كه نمى‏تواند بازپرداخت كند، مال باطل خورده است.(34) امام باقرعلیه السلام در ذیل آیه فرمود: ربا، قمار، كم‏فروشى و ظلم از مصادیق باطل است.(35)
رسول خداصلى الله علیه وآله درباره وضو و غسل با آب سرد، آنجا كه خطر جانى دارد فرمود: «و لاتقتلوا انفسكم انّ اللَّه كان بكم رحیماً».(36)
امام صادق‏علیه السلام فرمود: اگر مسلمانى به تنهایى وارد منطقه‏ى كفّار شد و كشته شد، خودكشى كرده است.(37)
كشتن رهبران معصوم یكى از مصادیق خودكشى و به هلاكت انداختن جامعه است، امام صادق‏علیه السلام درباره‏ى «لا تقتلوا انفسكم» فرمودند: یعنى اهل‏بیت پیامبر خود را نكشید.(38)
پیام‏ها:
1- مالكیّت فردى محترم است و تصرّف در اموال دیگران، جز از راه معاملات صحیح و بر اساس رضایت، حرام است. «لاتأكلوا... الا... تجارة عن تراض»
2- جامعه، داراى روح واحد و سرنوشت مشترك است. اموال دیگران را همچون اموال خودتان محترم بدانید. «اموالكم بینكم»
3- هر نوع تصرّفى كه بر مبناى «حقّ» نباشد، ممنوع است. «لاتأكلوا... بالباطل»
4- داد و ستدها باید با رضایت طرفین باشد، نه با اجبار واكراه. «عن تراض منكم»
5 - جان انسان محترم است، لذا خودكشى ویا دیگركشى حرام است. «لاتقتلوا انفسكم»
6- احكام ومقرّرات اسلام پرتوى از رحمت خداست. «كان بكم رحیماً»

[مشعشع]

وَمَنْ يَفْعَلْ ذَٰلِكَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَارًا
نكته ها:
شاید تفاوت «عدوان» و «ظلم» این باشد كه عدوان، تجاوز به دیگران است،ظلم، شامل ستم بر خویش هم مى‏شود.
كلمه‏ى «صَلَو» به معناى ورود در رحمت و «صَلَى» به معناى ورود در دوزخ است، بنابراین كلمه «نُصلیه» به معناى آن است كه او را در آتش وارد مى‏كنیم.
امام صادق‏علیه السلام فرمود: هر كس به عمد خودكشى كند، براى همیشه در دوزخ است. آنگاه این آیه را تلاوت فرمودند.(39)
پیام‏ها:
1- كارهایى كه از سر ظلم و عدوان از انسان سر نزند، قهر الهى ندارد. «و من یفعل ذلك عدواناً و ظلماً...»
2- قصد وانگیزه، نقش اصلى را در كیفر یا پاداش دارد. «مَن یفعل ذلك عدواناً و ظلماً»

[مشعشع]

إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ

نكته ‏ها:
از این آیه استفاده مى‏شود كه گناهان، دو نوعند: صغیره و كبیره. در آیه‏ى 49 سوره‏ى كهف نیز مى‏خوانیم كه مجرمان در قیامت، با دیدن پرونده‏ى اعمال خود مى‏گویند: این چه نامه‏ى عملى است كه هیچ گناه كوچك و بزرگى را فروگذار نكرده است. «لا یغادر صغیرةً و لا كبیرةً»
از امام كاظم‏علیه السلام سؤال شد كه در این آیه خداوند وعده‏ى مغفرت صغائر را در صورت اجتناب از كبائر داده است، پس شفاعت براى كجاست؟ امام فرمودند: شفاعت براى اهل كبائر امّت است.(40)
گناه كبیره، طبق روایات، آن است كه خداوند وعده‏ى آتش به انجام دهنده‏اش داده است.(41) شاید وعده آتش در آیه قبل براى قتل یا خودكشى و تجاوز به مال مردم اشاره به همین باشد كه نمونه گناهان كبیره‏اى كه وعده عذاب داده شده، تجاوز به مال و جان مردم است.
در روایات، تعداد گناهان كبیره متعدّد و مختلف است و این به خاطر آن است كه كبائر نیز درجاتى دارند و به بعضى از گناهان «اكبرالكبائر» گفته شده است.
پیام‏ها:
1- كسانى كه اصول فكرى وعملى صحیحى دارند، در مورد تخلّفات جزئى آنان گذشت لازم است. «ان تجتنبوا كبائر... نكفّر عنكم سیئاتكم»
2- پاداش كسانى كه گناهان بزرگ را ترك مى‏كنند، آن است كه خداوند از گناهان كوچكشان بگذرد. «ان تجتنبوا كبائر... نكفّر عنكم سیئاتكم»
3- تا از گناهان كبیره و صغیره پاك نشویم، به بهشت نخواهیم رفت. «نكفّر عنكم سیئاتكم و ندخلكم مدخلاً كریما»

[مشعشع]

وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ
نكته‏ ها:
آیات قبل، از حرام خوارى نهى فرمود، این آیه به ریشه‏ى حرام‏خوارى اشاره مى‏كند كه طمع، آرزو و رقابت است.
عدالت، غیر از تساوى است. عدالت همه جا ارزش است، ولى تساوى گاهى ارزش وگاهى ظلم است. مثلاً اگر پزشك به همه مریض‏ها یك نوع دارو بدهد، یا معلّم به همه شاگردان یك نوع نمره بدهد، تساوى هست، امّا عدالت نیست. عدالت، آن است كه به هركس بر اساس استحقاقش بدهیم، گرچه تفاوت باشد، زیرا تفاوت گذاشتن بر اساس لیاقت‏ها و كمالات حقّ است، امّا تبعیض باطل است. تبعیض آن است كه بدون دلیل و براساس هواى نفس یكى را بر دیگرى ترجیح دهیم، ولى تفاوت آن است كه بر اساس معیارها یكى را بر دیگرى ترجیح دهیم. بنابراین باید آرزوى عدالت داشت، ولى تمنّاى یكسان بودن همه چیز و همه كس نابجاست. اعضاى یك بدن و اجزاى یك ماشین از نظر جنس و شكل و كارایى متفاوتند، امّا تفاوت آنها حكیمانه است. اگر خداوند، همه را یكسان نیافریده، طبق حكمت اوست. بنابراین در امورى كه به دست ما نیست، مثل جنسیّت، زیبایى، استعداد، بیان، هوش، عمر و... باید به تقسیم و تقدیر الهى راضى بود. ما كه خدا را عادل و حكیم مى‏دانیم، اگر در جایى هم دلیل و حكمت چیزى را نفهمیدیم نباید قضاوت عجولانه و جاهلانه همراه با سوءظن یا توقّع نابجا به خداوند حكیم داشته باشیم و یا بر دارندگان این نعمت‏ها حسد ورزیم، چرا كه با فزونى هر نعمتى، مسئولیّت بیشتر مى‏شود و آمدن هر نعمتى، با غم از دست دادنش همراه است. این حقیقت را در نهج‏البلاغه مى‏خوانیم.
در موارد اختیارى، باید با كوشش و تلاش و پرهیز از كسالت و تنبلى، در رقابتى سالم به قوّت و كثرت و استقلال رسید و اجازه‏ى استثمار و استعمار به دیگران نداد و در مواردى كه بدست ما نیست، باید تفاوت‏ها را دلیل رشد و آزمایش و تحرك و تعاون و پیوستگى جامعه دانست، زیرا كه اگر همه مردم داراى امكانات یكسان باشند، صفات انسانى از قبیل: سخاوت، شجاعت و ایثار در انسان رشد نمى‏كند. انسان در لابلاى فراز و نشیب‏ها خود را نشان مى‏دهد، حركت مى‏كند و با دیگران به خاطر نیازش پیوند مى‏خورد.
امام صادق‏علیه السلام در پاسخ از آیه فرمودند: كسى به همسر و فرزند دیگران چشم داشت نداشته باشد، ولى همانند آن را از خداوند بخواهد.(42)
زمانى كه این آیه نازل شد، اصحاب پیامبراكرم گفتند: مقصود از فضل در «واسئلوا اللّه من فضله» چیست؟ قرار شد تا على‏علیه السلام این موضوع را از پیامبر سؤال كند. پیامبرصلى الله علیه وآله در پاسخ فرمودند: خداوند ارزاق را در میان مردم از طریق حلال تقسیم كرده وحرام را نیز عرضه كرده است. كسى كه حرام را تحصیل كند، به همان اندازه از رزق حلال خود كاسته است وبرحرام مورد محاسبه قرار مى‏گیرد.(43)
پیام‏ها:
1- به داده‏هاى الهى راضى باشیم و حسودانه، آرزوى برتریهاى دیگران را نداشته باشیم. «ولا تتمنوا»
2- در اسلام مسائل اقتصادى واخلاقى بهم آمیخته است. «لا تأكلوا... بالباطل... ولاتتمنّوا»
3- تبعیض‏ها وبرترى‏هاى استثمارگرانه و ظالمانه، از حساب برترى‏هاى خداداد، جداست. «فضل‏اللّه به بعضكم على بعض»
4- تفاوت‏هاى زن و مرد از نظر خلقت و طبیعت، از نمونه‏هاى برترى دادن خداوند در آفرینش است. «فضل اللّه... للرجال... للنساء»
5 - هر یك از زن و مرد، نسبت به دستاوردهاى خود به طور مساوى مالكند. «للرّجال نصیب، للنساء نصیب»
6- به جاى تمنّاى آنچه دیگران دارند، در پى كسب وتلاش باشیم. «نصیب ممّا اكتسبوا...»
7- انسان، تنها مالك بخشى از دست رنج خود است. «ممااكتسبوا» بخش دیگر سهم فقرا و حكومت اسلامى است.
8 - هم كار، هم دعا. «اكتسبوا... واسئلوا اللّه»
9- به جاى چشمداشت به داشته‏هاى دیگران به فضل و لطف خدا چشم داشته باشید. «ولا تتمنّوا... واسئلوا اللّه»
10- به خصلت‏ها جهت صحیح بدهیم. آرزو در انسان هست، امّا جهت این آرزو را درخواست نعمت از خدا قرار دهیم، نه سلب نعمت از دیگران. «لاتتمنّوا... و اسئلوا اللَّه من فضله»
11- اگر خداوند، چیزى به كسى داد یا از او گرفت، حكیمانه و آگاهانه است. «بكل شى‏ء علیماً» (ایمان به علم خداوند سبب بازداشتن انسان از طمع و چشم داشت است.)

[مشعشع]

وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ

نكته ‏ها:
«مَوالى» جمع «مولى» داراى معانى مختلفى مى‏باشد، ولى در اینجا مراد وارثان است.
جمله «عقدت ایمانكم» اشاره به قراردادهایى است كه پیش از اسلام، میان دو نفر برقرار مى‏شد و اسلام، با اندكى تغییر، آن را پذیرفت و نامش در كتب فقهى، «ضمان جریره» است. متن قرارداد به این صورت بوده كه دو نفر پیمان ببندند در زندگى، همدیگر را یارى كنند و در پرداخت غرامت‏ها، كمك هم باشند و از هم ارث برند. (چیزى شبیه قرارداد بیمه در امروز)، كه اگر خسارتى بر یكى وارد شد، هم‏پیمان او، دیه‏ى آن را بپردازد. اسلام این قرارداد را پذیرفت، ولى ارث بردن از دیگرى را مشروط به آن كرد كه انسان وارثى نداشته باشد.
امام رضاعلیه السلام درباره‏ى معناى «و الذین عقدت ایمانكم» فرمودند: مقصود پیمانى است كه مردم با رهبران الهى و معصوم بسته‏اند.(44)
پیام‏ها:
1- تعیین میزان ارث، به فرمان خداست. «لكل جعلنا موالى»
2- خویشان نزدیك‏تر، در ارث بردن اولویّت دارند. «الاقربون»
3- انسان حقّ دارد در شرایطى مالكیّت خود را از طریق پیمان و قرارداد به دیگرى واگذار كند. «عقدت ایمانكم»
4- تعهّدات انسان در زمان حیاتش، پس از مرگ، محترم است. «والّذین عقدت ایمانكم فآتوهم نصیبهم»
5 - وفاى به پیمان و عهد، واجب است. «آتوهم نصیبهم»
6- بدهكاران باید براى پرداخت بدهى، به سراغ طلبكاران بروند. «آتوهم نصیبهم»
7- ایمان به حضور خداوند، رمز تقوا و هشدار به كسانى است كه وفادار به پیمان‏هاى خود نیستند. «ان‏اللّه كان على كل شى‏ء شهیدا»

[مشعشع]

الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ
نكته‏ ها:
«قَوّام» به كسى گفته مى‏شود كه تدبیر و اصلاح دیگرى را بر عهده دارد.
«نشوز» از «نشز» به معناى زمین بلند است و به سركشى وبلندپروازى نیز گفته مى‏شود.
شرط سرپرستى و مدیریّت، لیاقت تأمین و اداره زندگى است و به این جهت، مردان نه تنها در امور خانواده، بلكه در امور اجتماعى، قضاوت و جنگ نیز بر زنان مقدّمند، «بما فضّل‏اللّه... و بما انفقوا» و به این خاطر نفرمود: «قوّامون على ازواجهم»، زیرا كه مسئله‏ى زوجیّت مخصوص زناشویى است و خدا این برترى را مخصوص خانه قرار نداده است.
گرچه برخى زنان، در توان بدنى یا درآمد مالى برترند، ولى در قانون و برنامه، باید عموم را مراعات كرد، نه افراد نادر را.
براى جمله «حافظات للغیب بما حفظ اللَّه» معانى گوناگونى است:
الف: زنان، آنچه را خدا خواهان حفظ آن است، حفظ نمایند.
ب: زنان، حقوق شوهران را حفظ كنند، همان‏گونه كه خدا حقوق زنان را در سایه تكالیفى كه بر مرد نهاده، حفظ كرده است.
ج: زنان حافظ هستند، ولى این توفیق را از حفظ الهى دارند.
وقتى راههاى مسالمت آمیز سود نبخشید، یا باید دست از انجام وظیفه كشید، یا باید در صورت تأثیر نداشتن موعظه و قهر، خشونت به خرج داد. به گفته‏ى روانشناسان، بعضى افراد، حالت مازوشیسم (آزاد طلبى) پیدا مى‏كنند كه تنبیه مختصر بدنى، برایشان همچون مرهم است. در تنبیهات بدنى هم، اسلام سفارش كرده كه نباید به مرحله‏ى كبودى جسم یا زخمى شدن بدن برسد. به علاوه، مرد متخلّف هم گاهى توسط قاضى تنبیه بدنى مى‏شود.
رسول خداصلى الله علیه وآله فرمود: كتك زدن شما نباید به نحوى باشد كه اثر آن در جسم زن نمودى داشته باشد، یا كتك نشانه خودنمایى و اظهار قدرت مرد باشد كه زهره چشمى بگیرد. «ضرباً غیر مبرّج»(45)
امام صادق‏علیه السلام فرمودند: نشوز زن آن است كه در فراش (هم‏بستر شدن) از شوهر تبعیت نكند و مقصود از «اضربوهنّ»، زدن با چوب مسواك و شبیه آن است، زدنى كه از روى رفق و دوستى باشد.(46)
پیام‏ها:
1- در یك اجتماع دو نفرى هم، یكى باید مسئول و سرپرست باشد. مدیر خانه مرد است. «الرّجال قوّامون على‏النساء»
2- در اداره امور زندگى، باید تعقّل و تدبیر، بر احساسات و عواطف حاكم باشد. «الرّجال قوّامون على‏النساء»
3- نظام حقوقى اسلام با نظام تكوین و آفرینش هماهنگ است. حقّ مدیریّت مرد، به خاطر ساختار جسمى و روحى اوست. «الرّجال قوّامون على‏النساء»
4- برترى‏هاى طبیعى فضل الهى است. «بما فضّل اللَّه»
5 - هزینه زندگى، بر عهده مرد است. «بما انفقوا»
6- قانونگذار باید در وضع قانون، به تفاوت‏هاى طبیعىِ زن و مرد در آفرینش، توجه داشته باشد. «الرّجال قوّامون... بما فضّل اللّه»
7- نشانه‏ى شایستگى زن، اطاعت و تواضع او نسبت به شوهر است. «قانتات»
8 - نشانه‏ى همسر شایسته، حفظ خود در غیاب شوهر است. «حافظات للغیب»
9- اطاعت زن از شوهر و حفظ حقوق وى، مشروط به تأمین زندگى او از سوى مرد است. «بما انفقوا...فالصالحات قانتات حافظات»
10- علاج واقعه را قبل از وقوع باید كرد. پیش از آنكه زن ناشزه شود، چاره‏اى بیندیشید. «تخافون نشوزهنّ»
11- مرد هیچ حقّى در آزار همسر مطیع خود ندارد. «فان اطعنكم فلاتبغوا علیهنّ سبیلاً»
12- سه مرحله موعظه، ترك هم‏خوابى وتنبیه، براى مطیع كردن زن است. پس اگر از راه دیگرى زن مطیع مى‏شود، مرد حقّ برخورد ندارد. جمله‏ى «فان اطعنكم» نشانه آن است كه هدف اطاعت است، گرچه از طریق دیگرى باشد.
13- تواضع زن، ضعف نیست، ارزش است. «فالصالحات قانتات»
14- نشانه‏ى همسر شایسته، رازدارى، حفظ مال و آبرو و ناموس شوهر در غیاب اوست. «فالصالحات ... حافظات للغیب»
15- برخورد با منكرات باید گام به گام و مرحله به مرحله باشد. موعظه، قهر تنبیه. «فعظوهنّ واهجروهنّ...»
16- تا موعظه مؤثر باشد، قهر و خشونت ممنوع و تا قهر و جدایى موقت اثر كند، تنبیه بدنى ممنوع است. «فعظوهنّ واهجروهنّ... و اضربوهنّ»
17- برخورد خشن و تنبیه، تنها براى انجام وظیفه است، نه انتقام و كینه و بهانه. «فان اطعنكم فلاتبغوا علیهن»
18- برترى مردان، نباید سبب غرور شود، چون خدا از همه برتر است. «ان اللّه كان علیاً كبیراً»
19- توجّه به برترى خداوند، كلید تقوا و پرهیز از ستم بر همسران است. «ان اللَّه كان علیاً»

[مشعشع]

وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا
نكته‏ ها:
این آیه، براى رفع اختلاف میان زن و شوهر، و پیشگیرى از وقوع طلاق، یك دادگاه خانوادگى را با امتیازات زیر مطرح مى‏كند:
1- داوران، از هردو فامیل باشند تا سوز، تعهّد وخیرخواهى بیشترى داشته‏باشند.
2- این دادگاه، نیاز به بودجه ندارد.
3- رسیدگى به اختلافات در این دادگاه، سریع، بدون تراكم پرونده و بدون مشكلات كارِ ادارى است.
4- اسرار دادگاه به غریبه‏ها نمى‏رسد ومسائل اختلافى در میان خودشان مى‏ماند.
5 - چون داوران از خود فامیلند، مورد اعتماد طرفین مى‏باشند.
براى حل همه مشكلات، انتخاب داور جایز است. امام باقرعلیه السلام در پاسخ اعتراضى كه به پذیرش حكمیّت در صفّین براى حضرت على‏علیه السلام بود این آیه را تلاوت فرمودند.(47)
از امام صادق‏علیه السلام درباره‏ى «فابعثوا حَكماً...» سؤال شد، حضرت فرمود: حَكمین نمى‏توانند به طلاق وجدایى حكم كنند، مگر آنكه از طرفین اجازه داشته باشند.(48)
پیام‏ها:
1- علاج واقعه قبل از وقوع باید كرد. نگرانى از شقاق و جدایى كافى است تا اقدام به گزینش داوران شود. «ان خفتم»
2- قبل از نگرانى از شقاق، در زندگى مردم دخالت نكنیم. «وان خفتم»
3- طلاق و جدایى، سزاوار ترس و نگرانى است. «خفتم شقاق»
4- زن و شوهر، یك روح در دو پیكرند. كلمه «شقاق» در جایى بكار مى‏رود كه یك حقیقت به دو قسمت تقسیم شود.
5 - اقدام براى اصلاح میان زن و شوهر باید سریع باشد. حرف «فاء» در جمله «فابعثوا» براى تسریع است.
6- جامعه در برابر اختلافات خانواده‏ها، مسئولیّت دارد. «وان خفتم... فابعثوا»
7- بستگان، در رفع اختلاف خانوادگى، مسئولیّت بیشترى دارند. «من اهله... من اهلها»
8 - زن ومرد در انتخاب داور، حقّ یكسان دارند. «حَكماً من اهله و حَكماً من اهلها»
9- در جامعه به افرادى اعتماد كنیم و داورى آنان را بپذیریم. «فابعثوا حكماً...»
10- مشكلات مردم را با كمك خود مردم حل كنیم. «فابعثوا حكماً من اهله»
11- از آشتى دادن ناامید و مأیوس و نسبت به آن بى‏تفاوت نباشیم. «فابعثوا»
12- بیش از نگرانى، موج ایجاد نكنیم، یك داور براى هر یك كافى است. «حَكماً من اهله و حَكماً من اهلها»
13- اسلام به مسائل شورایى وكدخدامنشى توجّه دارد. «حكماً من اهله و... اهلها»
14- همه مسائل را به قاضى و دادگاه نكشانید، خودتان درون‏گروهى حل كنید. «فابعثوا حكماً من اهله»
15- هرجا سخن از حقّ و حقوق است، طرفین باید حضور داشته باشند. «حكماً من اهله و حَكماً من اهلها»
16- باید زن و شوهر، داورى داوران انتخاب شده را بپذیرند. (لازمه انتخاب داور، اطاعت از حكم اوست.)
17- در انتخاب داور باید به آگاهى، رازدارى واصلاح‏طلبى آنان توجّه كرد. «ان یریدا اصلاحاً»
18- هرجا حسن نیّت و بناى اصلاح باشد، توفیق الهى هم سرازیر مى‏شود. «ان یریدا اصلاحاً یوفّق اللّه بینهما»
19- دلها بدست خداست. «یوفّق اللَّه بینهما»
20- به عقل و تدبیر خود مغرور نشوید، توفیق را از خداوند بدانید. «یوفّق اللّه»
21- طرح قرآن براى اصلاح خانواده برخاسته از علم و حكمت الهى است. «علیماً خبیراً»
22- باید حسن نیّت داشت، چرا كه خداوند، به انگیزه‏هاى همه آگاه است. «انّ اللّه كان علیماً خبیراً»

---

[مشکاة]

وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا ﴿٣٦﴾

الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ۗ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا ﴿٣٧﴾

نكته‏ ها:
این آیه، از حقّ خدا «واعبدوااللَّه» تا حقّ بردگان «ملكت ایمانكم» را بیان كرده و این نشانه‏ى جامعیّت اسلام است.
«الجار ذى‏القربى والجار الجنب»، شامل همسایه‏ى فامیل و غیر فامیل، هم عقیده و غیر هم عقیده نیز مى‏شود. به گفته‏ى روایات تا چهل خانه از هر طرف، همسایه‏اند.(49) یعنى در مناطق كوچك، همه همسایه‏اند.
«الصاحب بالجنب»، شامل رفقاى دائمى یا موقّت، رفقاى سفر، یا آنان كه به امید نفعى سراغ انسان مى‏آیند، مى‏شود.
«ابن‏السبیل»، ممكن است در وطن خود متمكن باشد و ما شناختى از او و بستگانش نداشته باشیم، فقط بدانیم كه درمانده‏ى در سفر و فرزند راه است كه باید مورد حمایت قرار گیرد.
«مختال»، كسى است كه در دنیاى خیال، خود را بزرگ مى‏پندارد و تكبر مى‏كند. اگر به اسب هم «خیل» مى‏گویند چون متكبّرانه راه مى‏رود.
احسان به پدر و مادر، شامل محبّت، خدمت، كمك مالى، علمى، عاطفى و مشورت با آنان مى‏شود.
شرط احسان به والدین خوب بودن آنان نیست، ولى اطاعت از والدین در صورتى است كه آنان به امرى بر خلاف رضاى خدا فرمان ندهند.
امام صادق‏علیه السلام فرمودند: پیامبرصلى الله علیه وآله و على‏علیه السلام پدران این امّت هستند، زیرا در قرآن آمده: «اعبدوا اللّه... و بالوالدین احساناً»(50)
پیام‏ها:
1- تنها عبادت خدا كافى نیست، دورى از هرگونه شرك و ریا لازم است. «واعبدوا اللَّه ولاتشركوا...»
2- نیكى به پدر و مادر، در كنار بندگى خدا وتوحید مطرح است. «واعبدوااللَّه... و بالوالدین احسانا»
3- خداپرست واقعى باید نسبت به بستگان، محرومان و همسایگان خود، متعهّد و مسئول باشد. «اعبدوااللَّه... ذى القربى و الیتامى»
4- همسایگان دور نیز بر انسان حقّ دارند. «الجار الجنب»
5 - در احسان كردن به اولویّت‏ها توجّه كنید. نام والدین قبل از بستگان و نام آنان قبل از یتیمان آمده است.
6- بى‏توجّهى به والدین و بستگان و یتیمان و محرومان جامعه، نشانه تكبّر و فخر فروشى است. «ان اللّه لایحبّ من كان مختالاً فخوراً»
7- احسان، باید همراه با تواضع باشد. در ابتداى آیه سفارش به احسان شد و در پایان از تكبّر نهى شد. «لایحبّ من كان مختالاً فخورا»
أَلَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَیَكْتُمُونَ مَآ آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً «37»
(متكبّران خودبرتربین) كسانى هستند كه (هم خود) بخل مى‏ورزند و (هم) مردم را به بخل فرمان مى‏دهند و آنچه را كه خدا از فضل خود به آنان بخشیده پنهان مى‏دارند. و ما براى كفران‏كنندگان نعمت‏ها عذابى خواركننده آماده كرده‏ایم.

نكته‏ ها:
بخل، علاوه بر بخل ورزیدن در اموال و نبخشیدن به دیگران، شامل بخل نسبت به علم، آبرو، قدرت و امكانات نیز مى‏شود.

پیام‏ها:
1- امراض روحى انسان، گسترش یافتنى است. افراد بخیل، دوست دارند دیگران هم بخیل باشند. «یبخلون و یأمرون الناس بالبخل»
2- بخیل از محبّت خدا محروم است. «لا یحبّ... مختالاً - الّذین یبخلون»
3- از نشانه‏هاى تكبّر و فخرفروشى، بخل كردن است. «مختالاً فخوراً الّذین یبخلون»
4- اظهار نعمت‏هاى الهى نوعى شكر و كتمان آن یك نوع ناسپاسى و كفران است. «یكتمون ما آتاهم اللَّه»
5 - بخیل، براى ترك احسان فقرنمایى مى‏كند. «یبخلون و یكتمون»
6- نعمت‏ها فضل خداست، نه تنها نتیجه‏ى تلاش وتدبیر ما. «آتاهم اللّه من‏فضله»
7- اگر بدانیم نعمت‏ها از اوست بخل نمى‏كنیم. «آتاهم اللَّه من فضله»
8 - بخل، گاهى مى‏تواند زمینه ساز كفر باشد. «یبخلون ... كافرین» در آیه‏اى دیگر آمده است: «و ویل للمشركین الّذین لایؤتون الزكاة»(51)
9- كیفر تكبّر ورزیدن در دنیا، تحقیر در آخرت است. «مختالا - مهین»

[مشکاة]

وَالَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ ۗ وَمَنْ يَكُنِ الشَّيْطَانُ لَهُ قَرِينًا فَسَاءَ قَرِينًا ﴿٣٨﴾

نكته‏ ها:
شیطان، گاهى از دور چیزى را به افراد القا و وسوسه مى‏كند و گاهى از نزدیك همدم آنان مى‏شود. مؤمنان از وسوسه‏ها و القائات شیطان مى‏گریزند، امّا آنگونه كه در آیه‏ى 36 سوره‏ى زخرف مى‏خوانیم: «من یعش عن ذكر الرّحمان نقیّض له شیطاناً فهو له قرین» هركه از یاد خدا رخ برتافت، شیطانى براى او برمى‏انگیزیم تا یار و همنشین دائمى او باشد.
پیام‏ها:
1- هم بخل وترك انفاق بد است، هم انفاق ریایى. در آیه‏ى پیشین از بخل نكوهش شد و در اینجا از بخشش‏هاى ریاكارانه. «یبخلون، ینفقون... رئاء الناس»
2- عامل ریا، عدم ایمان واقعى به خدا و قیامت است. «رئاء الناس و لایؤمنون باللّه و لا بالیوم الآخر»
3- هدف از انفاق، تنها سیر كردن گرسنگان نیست، چون این هدف با ریاكارى هم تأمین مى‏شود. بلكه هدف، رشد معنوى انفاق كننده نیز مى‏باشد. «ینفقون اموالهم رئاء الناس»
4- خداوند ریاكاران را دوست ندارد. «لایحبّ من كان مختالاً فخوراً... والّذین ینفقون رئاء الناس»
5 - دل كه از خدا تهى شد، جایگاه همیشگى شیطان مى‏شود. «لا یؤمنون باللَّه... یكن الشیطان له قریناً»

[مشکاة]

وَمَاذَا عَلَيْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ ۚ وَكَانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِيمًا ﴿٣٩﴾
پیام‏ها:
1- اظهار تأسف بر حال منحرفان، یكى از راههاى هشدار وتبلیغ است. «و ما ذا علیهم...»
2- لازمه‏ى ایمان به خدا، انفاق به محرومان است. «آمنوا... انفقوا»
3- انفاق فقط در اموال نیست، بلكه از هرچه كه خداوند داده، (علم، آبرو، مقام...) پسندیده است. «ممّا رزقهم اللّه»
4- اگر بدانیم كه نعمت‏ها از خداوند است، روحیّه‏ى انفاق در ما قوى مى‏شود. «رزقهم اللَّه»
5 - افراد بخیل، یا ریاكار بدانند كه زیر نظر خداى آگاه قرار دارند. «كان‏اللّه بهم علیما»