لزوم تدبر در قرآن کریم و ثمرات مترتب بر آن

[صبور]

لزوم تدبر در قرآن کریم و ثمرات مترتب بر آن

نویسنده: دکتر عباس مصلائی پور یزدی (عضو هیأت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع))

چکیده


تدبر در قرآن کریم از جمله آداب معنوی قرآن کریم است. تدبر در لغت به معنی نظر در پیامدها و عواقب کارها و تأمل در نتایج آنهاست. تدبر در قرآن کریم به معنای تفکر در آیات الهی و نصیحت پذیری از مواعظ قرآن کریم، تفکر متمرکز بر آیه به منظور دست یافتن به شناخت حقیقت بیان شده در آیه است. قرآن کریم از مردم می خواهد که نیک بیندیشند و تدبر کنند و از نگاه سطحی که جای اندیشه ی ژرف را نمی گیرد گام فراتر نهند. با عنایت به جهانی بودن دعوت پیامبر اسلام (ص) و با توجه به آیه ی 29 سوره ی ص که هدف از نزول قرآن کریم را تدبر ذکر کرده است ضرورت تدبر در قرآن کریم بر همه ی انسان ها چه مسلمان و چه غیر مسلمان فهمیده می شود. آیات قرآن مجید و احادیث صحیح به دقت و تدبر در معانی قرآن تشویق فراوان کرده، و عدم تدبر به شدت مورد ملامت و توبیخ قرار گرفته است. از آنجا که قرآن کریم کتابی است که خداوند متعال به عنوان برنامه ی زندگی برای بشر نازل نموده است، برای اثبات لزوم آشنایی با معانی و حقایق قرآن به تتبع اخبار و احادیث احتیاج نیست. قرآن کریم کتابی است که برای یک زمان خاص نازل نشده است. این کتاب آسمانی جاذبه و تازگی و اثر بخشی خود را در همه زمان ها دارد و لذا استعداد تدبر و تفکر و کشف جدید برای قرآن همیشه هست. ایمان به الهی بودن قرآن کریم، ایمان به حقانیت رسول مکرم اسلام (ص)، رفع اختلاف ظاهری آیات، بهره جستن از ذخایر بیکران و پر خیر و برکت کلام الهی، خارج شدن از ظلمت شک و تردید و نیز حیرت و سرگردانی نفاق، و رفع اختلاف و تفرقه میان مسلمانان از مهم ترین ثمرات و نتایج تدبر در قرآن کریم است.

[صبور]

5. تدبر در قرآن و روایات


مشتقات واژه ی تدبر 4 بار در قرآن کریم به کار رفته است. موارد استعمال آن مطابق درج در مصحف شریف عبارت است از:
1. «أَفلا یتدبَّرونَ القرآن و لو کانَ مِن عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً» (نساء: 82): آیا در [معانی] قرآن نمی اندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسیاری می یافتند.
آیه ی فوق تحریک و تشویقی به صورت استفهام است و کلمه ی «تدبّر» که فعل «یتدبّرون» مشتق از آن است به معنای این است که چیزی را بعد از چیز دیگر بگیریم و درباره ی آیه ی شریفه به معنای تأمل در یک آیه بعد از آیه ای دیگر یا تأمل و دقت بعد از دقت دیگر در آیه است. (طباطبایی 1417 ج5: 19)
2. «أَفلم یدَّبَّروا القول أَم جاءهم مَّا لم یأَت آباءهم الأَوَّلینَ» (مؤمنون: 68 ): آیا در [عظمت] این سخن نیندیشیده اند، یا چیزی برای آنان آمده که برای پدران پیشین آن ها نیامده است؟
3. «کتابٌ أَنزلناهُ إِلیک مبارکٌ لِّیدَّبَّروا آیاته و لیتذکَّر أُولوا الأَلباب» (ص: 29): [این] کتابی مبارک است که آن را به سوی تو نازل کرده ایم تا در [باره ی] آیات آن بیندیشند، و خردمندان پند گیرند.
بر اساس آیه ی فوق هدف از نزول قرآن کریم تدبر در آن است. و به حکم کریمه ی فوق تدبر و تحقیق در جمیع آیات قرآن کریم لازم است (قرشی 1377 ج2: 17). به گفته ی طبرسی عبارت «لیدبّروا» را لتدبروا به صورت مخاطب نیز خوانده اند و معنای تدبر در آیات این است که در آن ها تفکر و دقت نمایند و از پند و اندرزهای آنها پند بگیرند. (طبرسی 1372 ج8: 737-738)

[صبور]

4. «أَفلا یتدبَّرونَ القرآن أَم علی قلوبٍ أَقفالها» (محمد: 24): آیا به آیات قرآن نمی اندیشند؟ یا [مگر] بر دل هایی قفل هایی نهاده شده است؟
مخاطبان آیات 82 سوره ی نساء، 68 سوره ی مؤمنون و 24 سوره ی محمد کسانی هستند که به حقانیت الهی این کتاب به دیده ی تردید می نگرند یا منکر آن می باشند و نیز کسانی هستند که به تقلید و بدون معرفت، به آن ایمان آورده اند، و در حقایقش اندیشه نمی نمایند. آیه ی 29 سوره ی ص محتوای پر خیر و برکت قرآن کریم را بیان می کند تا به واسطه ی تدبر در آن، از برکات عظیم آن بهره مند گردند. (نقی پورفر 1371: 32)
واژه ی تدبر و مشتقات آن بدون همراهی با قرآن کریم در روایات به کار رفته است. برای نمونه به این موارد بنگرید:

1. رسول مکرم اسلام (ص) خطاب به فردی که خواستار سفارش از آن حضرت بود فرمودند: «فانی اوصیک اذا هممت بامر فتدبر عاقبته فان یک رشداً فامضه و ان یک غباً فانته عنه»: پس به درستی که تو را سفارش می کنم هنگامی که تصمیم به کاری گرفتی پس در سرانجام آن تدبر کن پس اگر عاقبت آن صلاح هست پس به آن مبادرت نما و اگر عاقبت آن گمراهی است از انجام آن خودداری کن. (کلینی 1363 ج 8: 150)

2. امیرالمؤمنین علی (ع) در خطبه ی قاصعه فرمود: «و تدبروا احوال الماضین من المؤمنین قبلکم کیف کانوا فی حال التمحیص و البلاء»: و در احوال گذشتگان پیش از خود بنگرید، مردمی که با ایمان بودند چه سان به سر بردند؟ و چگونه آنان را آزمودند؟ (نهج البلاغه 1370 خطبه ی 192: 218- 219)

[صبور]

3. امیرالمؤمنین علی (ع) در وصیت به پسرشان محمد بن حنفیه فرمود: «یا بنّی، اقبل من الحکماء مواعظهم و تدبّر احکامهم، و کن آخذ النّاس بما تأمر به و اکف النّاس عما تنهی عنه...»: فرمود عزیزم، پندهای حکیمان را بپذیر، و در احکامشان تدبر کن، و بیش از سایر مردم اوامر خود را به کار بند و افزون از سایر مردم از ارتکاب آن چه نهی کرده ای خودداری کن. (ابن بابویه ج6: 327)

واژه ی تدبر و مشتقات آن همراه قرآن کریم نیز در روایات به کار رفته است. برای نمونه به این موارد بنگرید:

1. رسول مکرم اسلام (ص) در خطبه ی غدیریه فرمود: «معاشر النّاس، تدبّروا القرآن و افهموا آیاته و انظروا الی محکماته و لا تتبعوا متشابهه...»: مردم، در قرآن تدبر کنید و آیاتش را بفهمید و به محکماتش بنگرید و از متشابهش پیروی مکنید. (طبرسی 1386 ق / 1966 م، ج 1: 75)

2. از امیرالمؤمنین علی (ع): «الا لا خیر فی قراءه لیس فیها تدبّر، الا لا خیر فی عباده لا فقه فیها»: آگاه باشید هیچ خیری در قرائتی که در آن تدبر نباشد نیست، آگاه باشید هیچ خیری در عبادتی که فهمی در آن نباشد نیست. (کلینی 1363 ج 1: 36)

3. از امام صادق (ع) در ادعیه ی شروع قرائت قرآن آمده است: «و لا تجعل قراءتی قراءه لا تدبّر فیها. بل اجعلنی اتدبّر آیاته و احکامه»: و قرائتم را قرائتی که در آن تدبر نیست قرار مده بلکه مرا به گونه ای قرار ده که در آیاتش و احکامش تدبر کنم. (ابن طاوس 1414 ج1: 232)

در ادامه به نتایج و اثار تدبر در قران خوهیم پرداخت.
منتظر باشید...
.

[صبور]

6. ثمرات و نتایج تدبر در قرآن کریم



مهم ترین ثمرات و نتایج تدبر در قرآن کریم به این شرح است:


1. 6. ایمان به الهی بودن قرآن


با عنایت به آیه ی «أَفلا یتدبّرونَ القرآن و لو کانَ من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراَ» (نساء: 82) و از آنجا که مخاطبان این آیه کسانی همچون منافقان (کاشانی 1336 ج3: 79؛ شریف لا هیجی 1373 ج1: 516) هستند که به حقانیت الهی این کتاب به دیده ی تردید می نگرند یا منکر آن می باشند در می یابیم که الهی بودن قرآن کریم بدون تدبّر معلوم نخواهد گشت.

یکی از نتایجی که از تدبر در آیات قرآن کریم به دست می آید این است که آدمی می فهمد که در قرآن کریم اختلاف و ناهمگونی وجود ندارد و آیات گوناگون آن با یکدیگر هماهنگ و سازگار است. این در حالی است که قرآن کریم در طی حدود 20 سال و در مواقع مختلف در جنگ و صلح، در سفر و حضر، و در موقعیت های گوناگون نازل شده است. و بی شک اگر از جانب خدا نبود و ساخته و پرداخته ی فکر بشر بود اختلاف هایی بسیار در آن دیده می شد. هر چه آدمی بیشتر در قرآن کریم تدبر نماید ایمان و یقین وی به آسمانی بودن این کتاب بیشتر خواهد شد. چه محال است در گفتار آدمی میان کلام حال و امروزش با کلام 20 سال گذشته اش انسجام و پیوستگی استواری یافت شود. (مدرسی 1419 ج8: 428)

به گفته ی کاتب مشهور عماد اصفهانی (د 597 ق): «انّی رأیت انه لا یکتب احد کتاباً فی یومه الّا قال فی غده: لو غیر هذا لکان احسن و لو زید هذا لکان یستحسن و لو قدم هذا لکان افضل و لو ترک هذا لکان اجمل و هذا من اعظم العبر و هو دلیل علی استیلاء النقص علی جمله البشر»: ملاحظه کردم که فردی امروز کتابی را نمی نویسد مگر آن که فردای آن روز می گوید: اگر این تغییر می کرد بهتر بود و اگر این اضافه می شد نیکوتر می شد و اگر این مقدم قرار داده می شد پسندیده تر بود و اگر این حذف می شد زیباتر می بود و این از بزرگ ترین عبرت هاست و خود دلیلی بر چیرگی نقص بر عموم بشر است. (بعلبکی 1980 ج1: 6)

[صبور]

2. 6. ایمان به حقانیت رسالت رسول مکرم اسلام (ص)


با عنایت به امی بودن رسول مکرم اسلام (ص) که به روشنی از آیات قرآن کریم مورد برداشت است (آیاتی همچون «و ما کنتَ تتلُو مِن قبلِهِ مِن کتابٍ وَ لا تخُطُّهُ بیمینکَ إذاً لاَّرتابَ المبطلونَ» [عنکبوت: 48]: قبل از نزول قرآن، تو هیچ نوشته ای را نمی خواندی و به دست خود چیزی نمی نوشتی، و گر نه هرزه درایان [حق داشتند که] به تردید افتند. ) مطالعه ی آیات قرآن و تدبر در آن برای هر شخص پاک دل راه های حق و حقیقت را نشان می دهد و با دقت در آیات و تأمل و تعمق در معانی آن ها نه تنها حقانیت قرآن کریم بلکه حقانیت رسالت پیامبر اکرم (ص) را روشن می سازد. هر کس در قرآن کریم تدبر کند در آن وجوه مختلف اعجاز از حیث لفظ و از حیث معنی خواهد یافت (ابن کثیر 1419 ج1: 108). به گفته ی ملا فتح الله کاشانی ذیل آیه ی 82 سوره ی نساء: آیا تأمل نمی نمایند این منافقان در معانی قرآن و تفکر نمی کنند در الفاظ آن تا آثار اعجاز برایشان ظاهر گردد که این کلام حق است (1336 ش، ج 3: 79). به گفته ی ابن قیم: هر کس در قرآن کریم تدبر کند، این تدبر برای او علم ضروری و یقین جازم خواهد آورد؛ که قرآن کریم حق و صدق است؛ بلکه حق ترین و صادق ترین است و آورنده ی آن صادق ترین خلق خدا و نیکوترین آن ها و کامل ترین آن ها از جهت علم و عمل و معرفت است [فاٍن کلّ من تدبّره أوجب له تدبّره علماً ضروریاً و یقیناً جازماً أنه حقّ و صدق، بل أحقّ کلّ حقّ، و أصدق کلّ صدق. و أن الّذی جاء به أصدق خلق الله، و أبرهم، و أکملهم علماًً و عملاً و معرفه]. (بی تا: 200)
نا گفته نماند که درک این حقایق و دریافت این معانی نصیب همه کس نیست بلکه دل هایی که از گناه تیره نشده است و طبع سلیم و فطرت خدا شناسی آنان از مسیر صحیح و از صراط مستقیم منحرف نگشته این معانی را درک می کنند نه مردم فاسق و کافر؛ چنانکه می فرماید:
«ذلکَ بأَنَّهم آمنوا ثمَّ کفروا فطبع علی قلوبهِم فهُم لا یفقهون»: این به خاطر آن است که ابتدا ایمان آوردند و سپس [در نهان] انکار کردند، لذا بر دل هایشان مهر [غفلت] زده شد، از این روی [حقیقت را] در نمی یابند. (منافقون: 3) (داور پناه 1375 ج2: 393)

[صبور]

3. 6. رفع اختلاف ظاهری آیات


پندار وجود تضاد و اختلاف در قرآن نتیجه ی نگرش سطحی و عدم تدبر و دقت است. به تعبیر علامه طباطبایی با عنایت به آیه ی «أفلا یتدبَّرونَ القرآن و لو کان من عند غیراللهِ لوجدوا فیهِ اختلافاً کثیراً» (نساء: 82) به وسیله ی تدبر در قرآن کریم اختلافی که ممکن است در آیات الهی به نظر آید بر طرف می شود (طباطبایی 1417 ج3: 84).
بر اثر تحقیق و تدبر بسیاری از آیات که متشابه به نظر می آیند با ارجاع به محکمات (هنَّ أُمُّ الکتابِ: آنها اساس کتاب اند. آل عمران: قسمتی از آیه ی 7 ) از حالت تشابه خارج می شوند. (قرشی 1377 ج2: 17)
از جمله برداشت های لطیف، اثبات موحد بودن پدر حضرت ابراهیم (ع) به دست علامه طباطبایی است. خلاصه ی استدلال علامه به این شرح است:

الف. لفظ «اب» در عرف لغت و در فرهنگ قرآن هم بر پدر و هم بر عمو و هم بر پدر خوانده اطلاق می شود؛ حال آنکه لفظ «والد» بر پدر حقیقی، اطلاق می شود.

ب. آزر که «اب» ابراهیم می باشد به صریح آیه ی 86 سوره ی شعراء (واغفر لأَبی إِنَّهُ کانَ منَ الضَّالِّینَ) گمراه بود و به بیان صریح آیه ی114 سوره ی توبه (... فلمَّا تبَّیَّنَ لهُ أَنَّهُ عدوٌّ لِله تبرَّأَ منهُ... ) «اب» ابراهیم (ع) مشرک بود.

ج. به بیان صریح آیه ی 113 سوره ی توبه (ما کانَ للنَّبیِّ و الَّذینَ آمنوا أَن یستغفروا للمشرکینَ ولو کانوا أُولی قربی من بعدِ ما تبیَّنَ لهم أَنَّهم أَصحابُ الجحیمِ)پیامبر و مؤمنان حق ندارند برای مشرکان، طلب مغفرت نمایند و لو آنکه از خویشان نزدیک باشند بعد از آنکه مشخص شود که آنان از اهل جهنم هستند.

[صبور]

د. آیه ی 114 سوره ی توبه (و ما کانَ استغفارُ إِبراهیمَ لأَبیهِ إِلاَّ عن مَّوعده و عدها إِیَّاهُ فلمَّا تبیَّنَ لهُ أَنَّهُ عدوٌّللهِ تبرَّأَ منهُ إِنَّ إِبراهیمَ لأوّاهٌ حلیم) نشان می دهد که طلب استغفار ابراهیم (ع) برای «اب» خویش محدود به مهلتی بود که «اب» او آن را به حضرت وعده داده بود تا که ایمان آورد لیکن وقتی برای حضرت شرک و دشمنی «اب» با خدا روشن گشت از او بیزاری جست.

هـ. آیه ی 86 سوره ی شعراء (واغفر لأَبی إِنَّهُ کانَ من الضَّالِّینَ) طلب مغفرت حضرت را نسبت به «اب» خویش، وقتی که در خانه ی پدر و در جوانی به سر می برد مطرح می نماید، که با بیان سوره ی توبه پس از مدتی کوتاه، تبری حاصل شد.
و. آیه ی 41 سوره ی ابراهیم (ربَّنا اغفرلی و لوالدیَّ و للمؤمنینَ یوم یقومُ الحسابُ)از طلب مغفرت حضرت ابراهیم (ع) نسبت به پدر و مادر حقیقی اش (والدی) خبر می دهد. این استغفار در سن پیری حضرت و بعد از تولد اسماعیل و اسحاق (علیهما السلام) بوده است.
با عنایت به ممنوعیت استغفار برای مشرکان و روشن شدن دشمنی «اب» ابراهیم (ع) در جوانی، طلب مغفرت حضرت در واپسین سال های عمر خویش نسبت به والدین خویش نه «اب» دلیل قطعی است که اول، آزر پدر حقیقی ابراهیم (ع) نبوده است؛ دوم، پدر و مادر حضرت موحد بوده اند که به تأیید آن احادیث بسیاری از اهل بیت (ع) رسیده است که «آباء انبیاء مشرک نمی باشند». (طباطبایی 1417 ج 7: 164- 165 و نیز 208- 209؛ ج 12: 79)

[صبور]

4. 6. بهره جستن از ذخایر بیکران و پر خیر و برکت کلام الهی

بدون تدبر در قرآن کریم نمی توان عمق و مغز آیات را دریافت و به حقایق شگفت و حیرت آورش پی برد. آنکه در آیات به تدبر می نشیند، می تواند با تمام وجود و با تمام مشاعرش در جای جای قرآن حضور خدا را حس کند و دل و جانش را از نور خدا سرشار نماید. تعبیر «لوجدوا» به خوبی این معنی را نشان می دهد [أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ ولو کانَ مِن عند غیراللهِ لوجدوا فیهِ اختلافاً کثیراً.» (نساء: 82)]. در بیان امیرالمؤمنین علی (ع) است که شخص متدبر مغز و حقیقت ناب و خالص اسلام را در می یابد.
«الحمدالله الّذی شرع الاسلام فسهل شرائعه لمن ورده، و اعز ارکانه علی من غالبه فجعله امناً لمن علقه، و سلماً لمن دخله، و برهاناً لمن تکلم به، و شاهداً لمن خاصم به، و نوراً لمن استضاء به، و فهما لمن عقل، و لباً لمن تدبر»: سپاس خدای را، که راه اسلام را گشود و در آمدن به آبشخورهای آن را بر تشنگان آن آسان فرمود؛ و ارکان آن را استوار ساخت تا کس با آن چیرگی نتواند، و نستیزد؛ و آن را امانی ساخت برای کسی که به آن در آویزد، و آرامش برای آنکه در آن درآید؛ برهان کسی که به آن زبان بگشاید. و هر که به آن دادخواهی کند، گواه آن است، و برای آنکه از آن روشنی خواهد نوری درخشان است. و فهم است آن را که فهمید، و خرد است برای کسی که اندیشید. (نهج البلاغه 1370 خ 106: 98)

[صبور]

هر کتابی که انسان مطالعه و قرائت کند یکی دو مرتبه که خوانده شد دیگر میل و رغبت به قرائت و مطالعه ی آن نیست و موجب ملالت و خستگی می شود؛ ولی قرآن کریم هر چه تلاوت شود و در آیات آن تدبّر و تفکر گردد شوق و رغبت انسان زیادتر و حقایقی از آن کشف می شود که پیش از آن مکشوف نبوده است و خستگی و ملامت در تکرار تلاوت آن پیدا نمی شود. (طیب 1378 ج 1: 58)
آیه ی 29 سوره ی ص (کتابٌ أَنزلناهُ إِلیکَ مبارکٌ لَّیدَّبَّروا آیاته و لیتذکَّر أُولوا الأَلباب) محتوای پرخیر و برکت قرآن را بیان می کند تا انسان ها به واسطه ی تدبر در آن، از برکات عظیم آن بهره مند گردند.
از دید بیضاوی (1418 ج3: 17) قسمت اول آیه ی زیر مثلی است برای کسی که در آیات قرآن تدبر می کند و از آن ها منتفع می شود و قسمت دوم آیه، مثلی است برای فردی که به آیات الهی وقعی نمی نهد.
«و البلد الطَّیِّب یخرجَ نباتهُ بإِذن ربَّهُ و الَّذی خبث لا یخرج إِلاَّ نکدًا کذلکَ نصرِّفُ الآیاتِ لقومٍ یشکرونَ»: (اعراف: 58): زمین [مناسب و ] پاک، گیاهش به قانونمندی پروردگارش می روید، و زمین شوره زار [گیاهش] جز اندک [و هرزه] سر نزند آیات را این گونه [در مثال ها و تشبیهات] مختلف برای سپاسگزاران بیان می کنیم.

[صبور]

5. 6. خارج شدن از ظلمت شک و تردید و نیز حیرت و سرگردانی نفاق


بزرگ ترین فایده ای که تدبر کننده ی در کتاب خدا از آن برخوردار می شود، تزکیه ی نفس و ساختن شخصیت اوست. بی شک ما از زمان ولادت حایز شخصیتی مثالی و کمال مطلوب نیستیم، و پرورش و پیشرفت ما وابسته به بسیاری از چیزهایی است که باید آنها را ترک کنیم. آیا چه کس پس از بزرگ شدن مسؤول تربیت ما خواهد بود؟ و اگر همان گونه که هستیم باقی بمانیم چه کس زیان خواهد کرد؟
یقیناً به تربیت و پرورش یافتن نیازمندیم، ولی چه کس باید ما را تربیت کند؟ قرآن کریم عالی ترین وسیله برای تربیت نفوس و جان های ماست؛ بنابراین بر هر کس واجب است که خود را بر قرآن کریم عرضه کند و انحرافات خویش را بشناسد. (مدرسی 1419 1: 68)
به گفته ی سید قطب، تدبر در قرآن کریم پرده ها و حجاب های ظلمانی را کنار می زند، دریچه های هدایت را می گشاید، مشاعر را تحریک می کند و قلب ها را متحد می گرداند. تدبر در قرآن کریم برای روح حیاتی جدید به وجود می آورد. (1412 ج6: 3297)
در تفسیر منهج الصادقین (کاشانی 1336 ج 9: 178) آمده است که: آورده اند که فضیل عیاض مردی راهزن بود و تجار از دست او به تنگ آمده بودند و چاره به او نداشتند. در مجاور او کنیزی بود که او را بسیار دوست می داشت. شبی خواست که نزد او رود. بر بالای بام برآمد از آن سرا آوازی شنید که یکی این آیه می خواند که «أَلم یأنِ للَّذینَ آمنوا أَن تخشع قلوبهم لذکرِ اللهِ و ما نزل مِنَ الحقِّ و لا یکونوا کالَّذینَ أُوتوا الکتابَ مِن قبلُ فطال علیهم الأَمد فقست قلوبهم و کثیرٌ مِّنهم فاسقون» [آیا هنگام آن فرا نرسیده که دل های مؤمنان به یاد خدا و کلام حقی که نازل شده است، فروتن شود و همچون کسانی نباشند که از قبل اهل کتاب بودند و چون زمانی طولانی بر آنها گذشت، دل هایشان سخت شد و بسیاری از آن ها منحرف شدند؟ (حدید: 16)]