شرحی بر آیات 246 تا 252 سوره بقره از تفسیر مجمع البیان

[گل مريم]

بسم الله الرحمن الرحیم

نگرشى بر واژه‏ ها:

«الملاء»: بزرگان، سران، اشراف.
«اصطفاه»: برانگيخت و برگزيد. اين واژه از ريشه «صفى» كه به باب «افتعال» رفته، برگرفته شده و سپس «تاء» به «طاء» تبديل شده است.
«بسطة»: برترى و گستردگى و توانمندى در ثروت و توان جسمى.
«تابوت»: صندوق چوبين؛ كه در اينجا منظور همان صندوق بنى ‏اسرائيل است.
«سكينه»: آرامش خاطر. اين واژه از ريشه «سكون» برگرفته شده است.
«فَصَلَ»: از ريشه «فصل» به‏ معناى «جداكردن» گرفته شده است؛ و «فَصَلَ بالجنود» به اين مفهوم است كه او سپاهيان را از قرارگاهشان جدا كرد و برد؛ و همين معناست كه درمورد «از شيرگرفتن كودك شيرخوار» نيز بكار مى ‏رود.
«جنود» جمع «جند» به‏ معناى لشكر است. اين كلمه دراصل به ‏معناى «زمين سخت و پرسنگلاخ» است كه بعدها درمورد هر جامعه و اجتماع پرتوان و پراقتدارى بكار رفت.
«لم‏يطعمه»: نچشد.
«اغترف»: برگيرد، بردارد، با دست بگيرد.
«غرفة»: كفى، مشتى.
«جاوزه»: گذشتند، عبور كردند. اجازه به‏ معناى «تصويب‏ كردن و گذراندن» نيز از همين مادّه است. از كلمات ديگرى كه همين معنا را دارند، عبارتند از: «مجاز» به ‏معناى استعمال و بكاررفتن واژه در غير معناى حقيقى آن؛ و «تجاوز» به‏ معناى عفو از گناه، ظلم و بيداد، و نيز به ‏معناى گذشتن از مرز مقرّرات خدا.
«طاقة»: نيرو و توان.
«فئة»: گروه. جمع اين واژه به دو صورت «فئون» و «فئات» است.
«برزوا»: از واژه «بروز» كه در اصل به‏ معناى «پديدار و آشكارشدن» است، گرفته شده است.
«افرغ» در اصل به‏ معناى «خالى‏ بودن» است؛ امّا معناى آن درباب «افعال»، «ريختن مايع بر ظرف تهى» است؛ بنابراين، «افرغ» يعنى «بريز».
«ثبّت»: پايدارى و استوارى بخش.

[گل مريم]

تفسير

قرآن شريف پس از طرح موضوع جهاد و پايدارى دربرابر ستم و بيداد و دفاع از حقوق و آزادى انسانها در آيات گذشته، اينك به بيان داستان جالب و درس‏ آموزى از بنى‏ اسرائيل مى‏ پردازد و نشان مى‏ دهد كه چگونه آنان به ‏دليل سستى و احساس مسئوليت ‏نكردن و وانهادن جهاد، به ذلّت اين جهان و كيفر خدا گرفتار آمدند، تا ديگران درس عبرت گيرند و از همان راه نروند كه سرنوشت شومى مشابه آنان برايشان درپى داشته باشد.

«الم تر الى‏ الملاء من بنى ‏اسرائيل من بعد موسى»
[هان اى پيامبر!]: آيا به [سرگذشت‏] آن گروه از بنى ‏اسرائيل پس از [پيامبرشان‏] موسى ننگريسته ‏اى [و آن داستان را نشنيده ‏اى‏]؟!

در اينكه پيامبر مورد اشاره اين آيه شريفه كيست و نامش چيست، بحث هست:
1. عدّه‏ اى معتقدند كه پيامبر موردنظر، «شمعون» است. و مى‏ گويند: مادر اين پيامبر بزرگ، پيش از او فرزندى نداشت؛ از اين رو، خالصانه و فروتنانه به بارگاه خدا روى آورد و خواسته‏ اش را بر زبان راند؛ و خدا پسرى به او ارزانى داشت كه نام وى را «شمعون» نهادند. و اين مرد بزرگ، از نوّادگان يعقوب(ع) بود.

2. گروهى ديگر بر اين عقيده ‏اند كه نام اين پيامبر، «يوشع» - از نوّادگان يعقوب (ع) - بود.

3. و پاره ‏اى نيز مى‏ گويند: اين پيامبر بزرگ «اشموئيل» بود كه به عربى «اسماعيل» خوانده مى‏شود. اين ديدگاه از پنجمين امام نور(ع) نيز روايت شده است.

[گل مريم]

صندوق عهد

1. على‏ بن ابراهيم در تفسير خويش، از پنجمين امام نور(ع) نقل كرده است كه منظور از «تابوت» يا «صندوق عهد»، همان صندوقى است كه خدا براى نجات موسى(ع) فرستاد و مادرش او را در درون آن نهاد و به امواج آبها سپرد.
اين صندوق درميان جامعه اسرائيل مورد احترام بود و مردم به آن تبرّك مى‏ جستند.
موسى(ع) در آستانه رحلت خويش، الواح تورات و زره و ديگر آثار رسالت و نبوت را كه نزدش بود، داخل آن نهاد و در وصيت خود، همه را به جانشينش «يوشع» سپرد. تا وقتى كه اين صندوق درميان آن جامعه بود و مردم به آن و توراتى كه در آن بود، احترام مى‏ نهادند و به دستورات خدا عمل مى‏ كردند، هماره در عزّت و سرفرازى مى ‏زيستند؛ امّا آنگاه كه راه گناه و بيداد و بى ‏اعتنايى به مقرّرات و بى‏ حرمتى به آن صندوق عهد را درپيش گرفتند و آن را بازيچه ساختند، خدا آن صندوق بابركت و ازپى آن عزّت و سربلندى را از آنان گرفت.
بعد از آنكه جامعه خمود بنى ‏اسرائيل به خود آمدند و گروهى از آگاهان آنان راه نجات از خفّت و عقب ‏ماندگى را از پيامبر خويش جويا شدند و از او درخواست كردند رهبرى سپاهشان و تدبير كارها را براى جهاد بعهده گيرد، خدا «طالوت» را براى فرمانروايى آنان برگزيد و آن صندوق عهد را بعنوان نشانه راستى و درستى اين گزينش به آن جامعه بازگرداند.

2. آنچه در توضيح صندوق عهد گفته شد، ديدگاه بسيارى از مفسّران است؛ امّا برخى نيز برآنند كه آن صندوق بابركت، بعد از آنكه جامعه يهود دچار هرج و مرج شد، به‏ دست دشمنان آنان افتاد و بلاها بر آنان باريدن گرفت، لكن با بيدارى و روى‏ آوردن آنان به ‏سوى خدا و پيامبرشان، دگرباره پروردگار آن صندوق را از «عم القه» گرفت و به ‏سوى آنان فرستاد.

3. جمعى نيز بر اين اعتقادند كه منظور از «تابوت» در آيه شريفه، همان صندوقى است كه خداوند آن را براى آدم(ع) فرستاد و در آن عكسهاى همه پيامبران بود؛ و فرزندان آدم(ع) آن صندوق را نسل به نسل به‏ ارث بردند تا به جامعه عصر موسى(ع) رسيد و آنان به بركت آن، بر دشمنان حقّ و عدالت چيره شدند.

4. و دسته ‏اى ديگر مى‏ گويند: اين صندوق نزد جانشين حضرت موسى (ع) - «يوشع» - بود و او آن را در دشت «تيه» نهاد و فرشتگان آن را به بنى ‏اسرائيل بازگرداندند.
آرامش خاطرى كه در جمله «فيه سكينةٌ من ربّكم» از آيه شريفه ذكر آن رفت، از ديدگاه برخى، همان صندوق عهد و به عقيده بعضى ديگر، به‏ سبب تورات داخل آن بود.

و در اينكه منظور از اين آرامش خاطر چه بود، نظرهايى ارائه شده است كه شايد بهترين آنها اين باشد كه: در آن صندوق عهد، نشانه و آيتى از قدرت خدا بود كه به ‏هنگام گرفتارى و تزلزل دلها و افزايش فشارها، قلبها به آن آرامش مى‏ گرفت.

[گل مريم]

«و علّمه ممّا يشاء»

و خدا از آنچه مى‏ خواست و شايسته مى‏ دانست، به او آموخت‏.

آرى؛ آفريدگار هستى امور مربوط به دين و دنياى جامعه و هر آنچه ضرورى مى ‏نمود، از بيان مقرّرات و راه و رسم زندگى تا ساختن «زره»، همه را به او آموخت و به او اين قدرت را داد كه آهن سخت دربرابرش بسان موم نرم باشد.

گروهى از مفسّران معتقدند كه خواندن و تفسير روشن زبور و حكومت شايسته و اداره صحيح جامعه و سخن ‏گفتن با پرندگان و مورچگان را نيز به او آموخت.

و دسته ‏اى نيز گفته ‏اند: منظور از اين جمله از آيه شريفه اين است كه خداوند صداى خوش و نواى جانبخش و دل‏انگيزى به او ارزانى داشت.

[گل مريم]

«اذ قالوا لنبىٍّ لهم‏ابعث لنا ملكاً نقاتل فى سبيل‏ اللّه»

آنگاه كه به پيامبر خود گفتند: براى ما فرمانروايى پراقتدار برانگيز تا به فرماندهى او در راه خدا كارزار كنيم‏

انگيزه اين درخواست‏

راجع به علل و انگيزه‏ هاى اين درخواست، نظرهايى چند ارائه شده است:

1. بعضى گفته ‏اند: به ‏دليل واپس گرايى بنى ‏اسرائيل و شكستن پيمانشان با خدا و عمل‏ نكردن به مقرّرات دينى خود، گناه و تباهى در جامعه آنان گسترش يافت؛ درنتيجه بيدادگران و زورگويان بر آنان چيره شدند و بخش بزرگى از وطن آنان را به ‏تصرّف خود درآوردند و زنان و كودكانشان را اسير كردند و خود آنها را به ذلّت و خفّت كشيدند. ديگر نه كسى بود كه ياريشان كند و نه پيشواى راستين و پيامبرى داشتند كه راهشان بنمايد. آرى؛ در اين شرايط سخت بود كه خداى پرمهر و بنده ‏نواز، «اشموئيل» پيامبر را درميان آنان برانگيخت تا راه نجات را به آنان نشان دهد. امّا آنان به آن حضرت گفتند: اگر براستى فرمان بعثت يافته ‏اى، براى ما فرمانروايى برانگيز تا در راه خدا دست به پيكار زنيم و خود را از اين خفّت و اسارت برهانيم.

2. برخى ديگر برآنند كه بنى ‏اسرائيل، در اسارت «عم القه» بودند و در انديشه نجات و رهايى خويش. از اين رو، فرمانروايى مى‏ خواستند كه با سازماندهى و تدبير او، همه نيروهاى خويش را يكپارچه سازند و با نظم و تشكيلاتى نوين به جنگ با دشمن برخيزند و پيروزى را از آن خود سازند.

3. و پاره‏ اى نيز بر اين اعتقادند كه خدا، «اشموئيل» پيامبر را به ‏سوى اينان فرستاد؛ كه با آمدن او، بنى ‏اسرائيل مدّتى به بهترين شكل زندگى كردند تا موضوع تجاوز «جالوت» پيش آمد؛ و آنگاه بود كه آنان به پيامبرشان گفتند: فرمانروايى براى ما برگزين تا با فرماندهى او به پيكار دست يازيم.

گفتنى است كه در آن روزگاران، به امير و فرمانده لشكرى عظيم كه سپاه را در ميدان هاى كارزار رهبرى مى‏ كرد، «ملك» مى‏گفتند. در جامعه بنى ‏اسرائيل، انتخاب چنين كسى با پيامبرشان بود كه بعد از آن، در پرتو وحى و رسالت خويش، او را در فراز و نشيبها بويژه امور جهاد و دفاع راهنمايى مى‏ كرد.

[گل مريم]

درمورد بازمانده خاندان موسى و هارون(ع) - «و بقيّةٌ ممّا ترك آل موسى و آل هارون» - هم درميان مفسّران بحث هست:

1. عدّه ‏اى معتقدند كه: منظور از آن، عصاى موسى(ع) و بخشهايى از الواح تورات است. گفتنى است كه از ششمين امام نور(ع) نيز در اين باره روايتى رسيده است.

2. گروهى ديگر بر اين اعتقادند كه: مقصود از آن، تورات و تعدادى از لباسهاى موسى(ع) است كه از آن حضرت بيادگار مانده است.

3. برخى نيز مى‏ گويند: منظور از آن، دو لوح از تورات، كفشهاى تاريخى موسى(ع) و عمامه و عصاى هارون(ع)، و مقدارى از آن نعمت آسمانى «منّ» است كه بر آن قوم فرود مى ‏آمد.

و امّا عقيده ما در دو موردى كه شرح آنها رفت، اين است كه ظاهر آيه نشان مى‏ دهد كه منظور «از سكينه»، همان آرامش قلبى و اطمينان خاطرى است كه خداوند در آن صندوق قرار داده بود و مردم با ديدن آن آرامش مى‏ يافتند. و مقصود از بازمانده يا «بقيّه»ى خاندان موسى(ع) و هارون(ع)، باقيمانده آثار علمى و فكرى و دينى يا آثارى از رسالت موسى(ع) و هارون(ع) است.

راجع به آل موسى(ع) و آل هارون(ع) نيز برخى برآنند كه منظور خود موسى(ع) و هارون(ع) است، نه دودمان آنان. و دليل خود را بدينصورت ارائه مى‏ دهند كه در فرهنگ عرب رسم هست كه گاه به كسى آل فلان گفته مى‏ شود، درحاليكه منظور خود آن فرد است.

[گل مريم]

«و لولا دفع ‏اللّه ‏النّاس بعضهم ببعض ٍ لفسدت ‏الأرض»

و اگر خدا [شرارت و تبهكارى‏] برخى از مردم را به كمك برخى ديگر دفع نمى‏ كرد، بى ‏ترديد زمين [و زمان‏] تباه مى‏ شد

در تفسير اين جمله از آيه شريفه، ديدگاهها متفاوت است:

1. بعضى مى ‏گويند: منظور اين است كه اگر خدا شرارت كفرگرايان و بيدادپيشگان را به‏ وسيله توحيدگرايان دفع نمى‏ كرد، آنان چيره مى ‏شدند و شهرها را به ويرانه تبديل مى‏ ساختند.

2. برخى ديگر اعتقاد دارند كه: خداى پرمهر به بركت مردم شايسته كردار و باايمان و عدالت‏ پيشه، بلا را از گناهكاران نيز دفع مى‏ كند.
يادآور مى ‏شود كه اين ديدگاه را از امير مؤمنان(ع) هم نقل كرده ‏اند.

از ششمين امام نور(ع) نيز در اين مورد آورده‏ اند كه فرمود:
«اِنّ‏اللّه يدفع بمن يُصلّى من شيعتنا عمن لايُصلى منهم ولو اجتمعوا على ترك‏ الصّلوة لهلكوا...»
خدا ازسر مهر و به بركت نمازگزاران واقعى شيعيان ما، عذاب و بلا را از آنان كه نماز نمى ‏خوانند، دفع مى‏ كند؛ و اگر همه آن را وانهند، آنگاه است كه كيفر و عذاب بر آنان فرود خواهد آمد. پروردگار همچنين به بركت آن گروه از پيروان راستين ما كه حقوق مالى خويش را مى‏ پردازند، بلا را از كسانى كه زكات نمى‏ دهند، دفع مى‏ كند؛ و اگر همه زكات ندهند، بلا فرود خواهد آمد. و نيز خدا به بركت كسانى كه حجّ واقعى بجا مى‏ آورند، بلا را از كسانى كه حج نمى ‏روند و يا آن را به گونه‏ اى شايسته و خداپسندانه انجام نمى‏ دهند، دفع مى‏ كند؛ و اگر همه اين عبادت بزرگ اسلامى را ترك كنند، گرفتارى و بلا بر همه فرود خواهد آمد.

از پيشواى بزرگ توحيد نيز در اين‏باره روايت كرده ‏اند كه:

اگر بندگان ركوع‏ كننده خدا و كودكان شيرخوار و ديگر پديده‏ ها و جانداران چرنده نبودند، بى‏ گمان با اين رفتار برخى از شما مردم، عذاب بر سرتان فرو مى ‏باريد.

و نيز فرمود:
«انّ‏ اللّه يصلح بصلاح‏ الرّجل ‏المسلم ولده و ولد ولده و اهل دويرته و دويرات حوله ولايزالون فى حفظ اللّه مادام فيهم.»
خداوند به بركت وجود يك انسان شايسته كردار، فرزندان، نوّادگان و همسايگان دور و نزديك او را از گرفتاريها و بلاها حفظ مى‏ كند؛ و تا هنگامى كه آن انسان درستكار و عدالت‏ پيشه درميان آنان باشد، همه در سايه وجود او درامان هستند.

3. پاره ‏اى نيز در تفسير اين جمله گفته‏ اند: منظور اين است كه اگر مردم و خوبان هر جامعه ‏اى دربرابر ستمكاران و تبهكاران نايستند و جلوى تباهى و فتنه را نگيرند، زمين به تباهى كشيده مى ‏شود. اين بدان معناست كه شايستگان هر جامعه‏ اى بايد ضامن اجراى قانون و تحقّق عدالت باشند؛ چرا كه بيشتر مردم و همچنين صاحبان قدرت و امكانات، از انسانها و انتقاد و چون و چراى آنان بيش از هشدار مقرّرات خدا و كتاب او مى ‏ترسند.

[گل مريم]

«قال هل عسيتم ان كتب عليكم ‏القتال اَن‏ لاتقاتلوا»
[پيامبرشان دربرابر درخواست آنان‏] گفت: اگر كارزار بر شما نوشته شد، مبادا چنانكه من شما را مى ‏شناسم، نجنگيد و به آنچه اينك مى‏ گوييد و بدان پاى مى ‏فشاريد، عمل نكنيد
روشن است كه منظور آن پيامبر بزرگ خدا، آزمون و دريافت ميزان آگاهى و تمايل آنان به جهاد و پايدارى، و نيز نوعى پيمان‏ گرفتن از آنان بود.

«قالوا و مالنا الّا نقاتل فى سبيل ‏اللّه و قد اخرجنا من ديارنا و ابنائنا»
آنان گفتند: مگر ما را چه شده است كه با اينكه از شهر و ديارمان و از كنار خاندان و فرزندانمان رانده شده ‏ايم، بازهم در راه خدا و نجات خويشتن كارزار نكنيم؟!

عدّه ‏اى «ما» در آيه شريفه را نافيه گرفته و «مالنا» را اينگونه معنا كرده ‏اند: «و جنگ براى ما نخواهد بود». و درباره «و قد اخرجنا» گفته ‏اند: درست است كه معناى اين تركيب در ظاهر اين است كه «همه ما رانده شده ‏ايم»، امّا مفهوم خاصّى از آن موردنظر است.

به هرحال، آنان گفتند: ما از شهر و ديار خود رانده شده ‏ايم و ذلّت و اسارت بر ما تحميل شده است؛ بنابراين، در خانه و شهر و ميان بستگان و دوستان خود نيستيم و با عزّت و سرفرازى زندگى نمى ‏كنيم كه عشق به اين زندگى داشته و از پيكار رويگردان باشيم!
آرى؛ ما در شرايطى قرار گرفتيم كه جز دو راه درپيش نداريم: يا مرگ پرافتخار يا نجات از اسارت و خفّتى كه بر ما سايه افكنده است.

[گل مريم]

درباره جمله «تحمله‏الملائكه» در آيه شريفه نيز ديدگاهها متفاوت است:

1. بعضى مى‏ گويند: منظور اين است كه فرشتگان آن صندوق را ميان آسمان و زمين بردوش مى‏ گرفتند.

2. و جمعى را اعتقاد بر آن است كه وقتى دشمنان بنى‏ اسرائيل بر آنان چيره شدند، آن صندوق مقدّس را بردند و در پرستشگاه خويش نهادند؛ امّا صبح‏ هنگام كه براى پرستش بتها به آنجا رفتند، همه را واژگون ديدند. با تماشاى اين منظره، به اين فكر افتادند كه صندوق را به نقطه ديگرى از شهر انتقال دهند؛ امّا گرفتاريها و بيماريها و مشكلات جارى، آنان را برآن داشت كه صندوق عهد را به بنى ‏اسرائيل بازگردانند.
به همين جهت آن را با تدبيرى به سوى بنى‏ اسرائيل حركت دادند و فرشتگان آن را به صاحبان اصلى ‏اش رساندند. با اين بيان، معناى «تحمله‏الملائكه» اين است كه فرشتگان وسيله نقليه حامل آن صندوق را به جايگاه حقيقى آن هدايت كردند، نه اينكه آن را بدوش كشيدند و بردند.

[گل مريم]

«ولكنّ‏ اللّه ذوفضلٍ على‏ العالمين»
ولى خدا بر جهانيان، فزون‏بخش است و او صاحب حقيقى نعمتهاى گوناگون مادّى و معنوى است.

«تلك آيات‏ اللّه نتلوها عليك بالحقّ و انّك لمن‏ المرسلين»
اين آيه شريفه پس از ترسيم داستان درس ‏آموز و انسان ساز آيات قبل، با توجّه به آنچه گذشت، فرود آمد.

واژه «تلك» به جاى‏جاى اين داستان پرنكته اشاره دارد؛ ازجمله مرگ دسته ‏جمعى هزاران تن و زنده‏ شدن آنان به اراده آفريدگار هستى براثر دعاى يك پيامبر بزرگ؛

فرمانروايى مردى كه نه ثروت و شهرتى داشت و نه خاندان پراقتدارى، و چنين فردى نبايد به فرمانروايى مى‏ رسيد، امّا خدا او را به بركت ارزشهاى انسانيش بالا برد و به مقام پرفراز رسالت و حكومت عادلانه اوج بخشيد؛ و بالأخره اين نكته كه مى ‏توان با گروهى اندك و امكانات كمتر امّا ايمان و پايدارى و هدفدارى و تقوا، بر انبوهى بيدادگر و بى ‏هدف و گناهكار پيروز شد، چنانكه طالوت و يارانش چنين كردند.

آرى؛ اينها آيات و نشانه‏ هاى قدرت خداست كه ما آنها را بحق بر تو [ اى پيامبر!] مى‏ خوانيم؛ و براستى كه تو از پيامبرانى و سالار آنان در دنيا و آخرت؛ زيرا اين داستانهايى كه تو آورده ‏اى، نه خود شاهد رخ‏دادن آنها و معاصر و همزمان با قهرمانان اين داستانها بودى، و نه در جايى خوانده ‏اى، بلكه اينها را از راه وحى و رسالت دريافت مى‏ دارى و همينها دليل رسالت توست.