شرحی بر آیات 246 تا 252 سوره بقره از تفسیر مجمع البیان

[گل مريم]

بسم الله الرحمن الرحیم

نگرشى بر واژه‏ ها:

«الملاء»: بزرگان، سران، اشراف.
«اصطفاه»: برانگيخت و برگزيد. اين واژه از ريشه «صفى» كه به باب «افتعال» رفته، برگرفته شده و سپس «تاء» به «طاء» تبديل شده است.
«بسطة»: برترى و گستردگى و توانمندى در ثروت و توان جسمى.
«تابوت»: صندوق چوبين؛ كه در اينجا منظور همان صندوق بنى ‏اسرائيل است.
«سكينه»: آرامش خاطر. اين واژه از ريشه «سكون» برگرفته شده است.
«فَصَلَ»: از ريشه «فصل» به‏ معناى «جداكردن» گرفته شده است؛ و «فَصَلَ بالجنود» به اين مفهوم است كه او سپاهيان را از قرارگاهشان جدا كرد و برد؛ و همين معناست كه درمورد «از شيرگرفتن كودك شيرخوار» نيز بكار مى ‏رود.
«جنود» جمع «جند» به‏ معناى لشكر است. اين كلمه دراصل به ‏معناى «زمين سخت و پرسنگلاخ» است كه بعدها درمورد هر جامعه و اجتماع پرتوان و پراقتدارى بكار رفت.
«لم‏يطعمه»: نچشد.
«اغترف»: برگيرد، بردارد، با دست بگيرد.
«غرفة»: كفى، مشتى.
«جاوزه»: گذشتند، عبور كردند. اجازه به‏ معناى «تصويب‏ كردن و گذراندن» نيز از همين مادّه است. از كلمات ديگرى كه همين معنا را دارند، عبارتند از: «مجاز» به ‏معناى استعمال و بكاررفتن واژه در غير معناى حقيقى آن؛ و «تجاوز» به‏ معناى عفو از گناه، ظلم و بيداد، و نيز به ‏معناى گذشتن از مرز مقرّرات خدا.
«طاقة»: نيرو و توان.
«فئة»: گروه. جمع اين واژه به دو صورت «فئون» و «فئات» است.
«برزوا»: از واژه «بروز» كه در اصل به‏ معناى «پديدار و آشكارشدن» است، گرفته شده است.
«افرغ» در اصل به‏ معناى «خالى‏ بودن» است؛ امّا معناى آن درباب «افعال»، «ريختن مايع بر ظرف تهى» است؛ بنابراين، «افرغ» يعنى «بريز».
«ثبّت»: پايدارى و استوارى بخش.

[گل مريم]

داوود كيست؟

از ششمين امام نور(ع) نقل كرده ‏اند كه خدا به پيامبر بنى‏ اسرائيل وحى فرمود كه «جالوت» را كسى ازپا درمى ‏آورد كه زره موسى بر اندام او مناسب و اندازه باشد و او داوود - يكى از نوّادگان يعقوب(ع) - است.

«داوود» پسر مردى به‏ نام «ايشا» بود. او ده پسر داشت كه داوود كوچكترين آنان بود. هنگامى كه طالوت سپاه خويش را براى كارزار آماده مى ‏ساخت، سفيرى به ‏سوى «ايشا» گسيل داشت كه پسرانت را براى پيكار با دشمن بياور؛ و او همه را به‏ حضور طالوت آورد.
فرمانده سپاه بنى ‏اسرائيل زره موردنظر را بر يك‏ يك آنان پوشاند، امّا بر اندام يكى بلند بود و بر ديگرى كوتاه.
پرسيد: «آيا فرزند ديگرى ندارى؟» گفت: «چرا؛ كوچكترين فرزندم را براى كارهاى كشاورزى و دامدارى به مزرعه روانه كرده ‏ام». طالوت گفت: «اگر ممكن است او را نيز نزد من بياوريد». پدر كسى را به سراغ پسرش فرستاد و داوود در حالى بازگشت كه فلاخنى با چند عدد سنگ مناسب به همراه داشت. طالوت زره را بر او پوشانيد و ديد كه زره گويى براى او آماده شده است.

هنگامى كه دو سپاه دربرابر هم قرار گرفتند، جالوت سوار بر يك فيل جنگى به ميدان آمد. او تاجى بر سر داشت كه در پيشانى آن ياقوتى گرانمايه مى‏ درخشيد و لشكريان بسيارش از هر سو آمادگى خويش را براى آغاز كارزار اعلان مى ‏كردند.

به‏ هر صورت، آتش جنگ زبانه كشيد و داوود هم در كنار همرزمانش، با سلاح مؤثّر خود، نيروهاى دشمن را هدف قرار داد و پس از پرتاب شمارى سنگ بر سمت راست و چپ سپاه دشمن و برزمين ‏انداختن برخى از آنان، سوّمين سنگ را با دقّت تمام به فلاخن نهاد و به يارى خدا و مهارت خويش، پيشانى فرمانده مغرور و آتش ‏افروز آنان را نشانه رفت، به گونه ‏اى كه مغزش از هم پاشيد و پيكر بيجانش بر خاك هلاك افتاد و عبرت روزگار شد.

پاره‏ اى نيز مى ‏گويند كه اين فرمانده مغرور و بيدادگر، براى تخليه خويش، از سپاه كناره گرفت؛ و آنجا بود كه در همانحال مورد هدف «داوود» قرار گرفت و ازپا درآمد.

و خدا به ‏پاس ايمان و درستكارى و تلاش داوود(ع)، پس از چندى نعمت حكومت و فرمانروايى عادلانه را نيز به او ارزانى داشت (و آتاهُ ‏اللّه ‏الملك) و ازپى آن، مقام پربهاى نبوّت و رسالت را هم به او عطا فرمود.
و بدينسان، داوود(ع) هم فرمانرواى عادل و درستكار جامعه شد و هم پيامبر امين و هدايتگر آنان. اين دو مقام، لازم و ملزوم هم بودند؛

چرا كه اگر داوود(ع) به نعمت گران رسالت مفتخر نمى ‏شد، نمى ‏توانست با حضور فرد ديگرى بعنوان پيامبر خدا كه به ظاهر و باطن آگاه بود و در گفتار و عملكرد مورد اعتماد همگان، فرمانروايى جامعه را همچنان به كف داشته باشد؛ گرچه جمعى از دانشمندان برآنند كه با حضور پيامبر، فردى عادى مى ‏تواند اداره و فرمانروايى جامعه را به كف گيرد، كه در اين شرايط تنها وظيفه او مشورت و نظرخواهى از پيامبر و بكاربستن دستورات اوست.

[گل مريم]

«و علّمه ممّا يشاء»

و خدا از آنچه مى‏ خواست و شايسته مى‏ دانست، به او آموخت‏.

آرى؛ آفريدگار هستى امور مربوط به دين و دنياى جامعه و هر آنچه ضرورى مى ‏نمود، از بيان مقرّرات و راه و رسم زندگى تا ساختن «زره»، همه را به او آموخت و به او اين قدرت را داد كه آهن سخت دربرابرش بسان موم نرم باشد.

گروهى از مفسّران معتقدند كه خواندن و تفسير روشن زبور و حكومت شايسته و اداره صحيح جامعه و سخن ‏گفتن با پرندگان و مورچگان را نيز به او آموخت.

و دسته ‏اى نيز گفته ‏اند: منظور از اين جمله از آيه شريفه اين است كه خداوند صداى خوش و نواى جانبخش و دل‏انگيزى به او ارزانى داشت.

[گل مريم]

«و لولا دفع ‏اللّه ‏النّاس بعضهم ببعض ٍ لفسدت ‏الأرض»

و اگر خدا [شرارت و تبهكارى‏] برخى از مردم را به كمك برخى ديگر دفع نمى‏ كرد، بى ‏ترديد زمين [و زمان‏] تباه مى‏ شد

در تفسير اين جمله از آيه شريفه، ديدگاهها متفاوت است:

1. بعضى مى ‏گويند: منظور اين است كه اگر خدا شرارت كفرگرايان و بيدادپيشگان را به‏ وسيله توحيدگرايان دفع نمى‏ كرد، آنان چيره مى ‏شدند و شهرها را به ويرانه تبديل مى‏ ساختند.

2. برخى ديگر اعتقاد دارند كه: خداى پرمهر به بركت مردم شايسته كردار و باايمان و عدالت‏ پيشه، بلا را از گناهكاران نيز دفع مى‏ كند.
يادآور مى ‏شود كه اين ديدگاه را از امير مؤمنان(ع) هم نقل كرده ‏اند.

از ششمين امام نور(ع) نيز در اين مورد آورده‏ اند كه فرمود:
«اِنّ‏اللّه يدفع بمن يُصلّى من شيعتنا عمن لايُصلى منهم ولو اجتمعوا على ترك‏ الصّلوة لهلكوا...»
خدا ازسر مهر و به بركت نمازگزاران واقعى شيعيان ما، عذاب و بلا را از آنان كه نماز نمى ‏خوانند، دفع مى‏ كند؛ و اگر همه آن را وانهند، آنگاه است كه كيفر و عذاب بر آنان فرود خواهد آمد. پروردگار همچنين به بركت آن گروه از پيروان راستين ما كه حقوق مالى خويش را مى‏ پردازند، بلا را از كسانى كه زكات نمى‏ دهند، دفع مى‏ كند؛ و اگر همه زكات ندهند، بلا فرود خواهد آمد. و نيز خدا به بركت كسانى كه حجّ واقعى بجا مى‏ آورند، بلا را از كسانى كه حج نمى ‏روند و يا آن را به گونه‏ اى شايسته و خداپسندانه انجام نمى‏ دهند، دفع مى‏ كند؛ و اگر همه اين عبادت بزرگ اسلامى را ترك كنند، گرفتارى و بلا بر همه فرود خواهد آمد.

از پيشواى بزرگ توحيد نيز در اين‏باره روايت كرده ‏اند كه:

اگر بندگان ركوع‏ كننده خدا و كودكان شيرخوار و ديگر پديده‏ ها و جانداران چرنده نبودند، بى‏ گمان با اين رفتار برخى از شما مردم، عذاب بر سرتان فرو مى ‏باريد.

و نيز فرمود:
«انّ‏ اللّه يصلح بصلاح‏ الرّجل ‏المسلم ولده و ولد ولده و اهل دويرته و دويرات حوله ولايزالون فى حفظ اللّه مادام فيهم.»
خداوند به بركت وجود يك انسان شايسته كردار، فرزندان، نوّادگان و همسايگان دور و نزديك او را از گرفتاريها و بلاها حفظ مى‏ كند؛ و تا هنگامى كه آن انسان درستكار و عدالت‏ پيشه درميان آنان باشد، همه در سايه وجود او درامان هستند.

3. پاره ‏اى نيز در تفسير اين جمله گفته‏ اند: منظور اين است كه اگر مردم و خوبان هر جامعه ‏اى دربرابر ستمكاران و تبهكاران نايستند و جلوى تباهى و فتنه را نگيرند، زمين به تباهى كشيده مى ‏شود. اين بدان معناست كه شايستگان هر جامعه‏ اى بايد ضامن اجراى قانون و تحقّق عدالت باشند؛ چرا كه بيشتر مردم و همچنين صاحبان قدرت و امكانات، از انسانها و انتقاد و چون و چراى آنان بيش از هشدار مقرّرات خدا و كتاب او مى ‏ترسند.

[گل مريم]

«ولكنّ‏ اللّه ذوفضلٍ على‏ العالمين»
ولى خدا بر جهانيان، فزون‏بخش است و او صاحب حقيقى نعمتهاى گوناگون مادّى و معنوى است.

«تلك آيات‏ اللّه نتلوها عليك بالحقّ و انّك لمن‏ المرسلين»
اين آيه شريفه پس از ترسيم داستان درس ‏آموز و انسان ساز آيات قبل، با توجّه به آنچه گذشت، فرود آمد.

واژه «تلك» به جاى‏جاى اين داستان پرنكته اشاره دارد؛ ازجمله مرگ دسته ‏جمعى هزاران تن و زنده‏ شدن آنان به اراده آفريدگار هستى براثر دعاى يك پيامبر بزرگ؛

فرمانروايى مردى كه نه ثروت و شهرتى داشت و نه خاندان پراقتدارى، و چنين فردى نبايد به فرمانروايى مى‏ رسيد، امّا خدا او را به بركت ارزشهاى انسانيش بالا برد و به مقام پرفراز رسالت و حكومت عادلانه اوج بخشيد؛ و بالأخره اين نكته كه مى ‏توان با گروهى اندك و امكانات كمتر امّا ايمان و پايدارى و هدفدارى و تقوا، بر انبوهى بيدادگر و بى ‏هدف و گناهكار پيروز شد، چنانكه طالوت و يارانش چنين كردند.

آرى؛ اينها آيات و نشانه‏ هاى قدرت خداست كه ما آنها را بحق بر تو [ اى پيامبر!] مى‏ خوانيم؛ و براستى كه تو از پيامبرانى و سالار آنان در دنيا و آخرت؛ زيرا اين داستانهايى كه تو آورده ‏اى، نه خود شاهد رخ‏دادن آنها و معاصر و همزمان با قهرمانان اين داستانها بودى، و نه در جايى خوانده ‏اى، بلكه اينها را از راه وحى و رسالت دريافت مى‏ دارى و همينها دليل رسالت توست.

[گل مريم]

پرتوى از آيات‏

آياتى كه تفسير آنها از نظرتان گذشت، بيانگر داستان درس ‏آموز و شگفت ‏انگيزى است، و پيامها و درسهاى انسان سازى دارد كه بطور گذرا به برخى از آنها اشاره مى ‏شود:

1. مرگ و زندگى تنها به‏ دست آفريدگار هستى است؛

بنابراين، بايد در اين فاصله آمدن و رفتن و عمر گرانمايه‏ اى كه او به ما ارزانى داشته است، به‏ گونه‏اى حركت كنيم و به سبك و شيوه‏ا ى عمل نماييم كه فرداى پايان زندگى و انتقال به جهان ديگر، ندامت و حسرت گريبان ما را نگيرد و پاسخ درستى به اين سؤال داشته باشيم كه عمر و جوانى و امكانات و نعمتهاى گران خدا را چگونه مصرف كرده ‏ايم، زيرا آيه شريفه نشان مى‏ دهد كه همانگونه كه آن هزاران نفر به خواست خدا مردند و به اراده او زنده شدند، مرگ انسانها و زنده ‏شدنشان نيز براى حساب و كتاب قطعى است.

2. در اداره جامعه و گزينش و انتخاب انسانها براى پستها و تصدّى مقامات و موقعيتها، نژاد و تبار و ثروت و امكانات و دجّال گرى و فريب كارى ملاك نيست، بلكه معيار، توانايى و كارآيى جسمى و علمى و آراستگى اخلاقى و انسانى يا تخصّص و امانت است: «انّ‏اللّه اصطفاه عليكم و زاده بسطةً فى‏العلم والجسم...».

3. اصل آزمون و آزمايش، يك اصل جهان شمول و از سنّت هاى آفريدگار هستى است؛ و او چنين خواسته است كه همه بندگانش آزمون شوند، تا استعدادها و تواناييها و هويت و حقيقت و گوهر وجود خويش را شكوفا سازند؛ و او هر فرد و گروهى را به گونه‏ اى خواهد آزمود.

و عجل فرجهم