ماه رمضان و تدبر در آیات نورانی قرآن( هر روز یک آیه)

[فاطمه]

تفسیر نمونه
چرا جمله اهبطوا تكرار شده است ؟
در آيات مورد بحث ، و آيات پيش از آن خوانديم كه قبل از توبه و بعد از توبه به آدم و همسرش حوا خطاب شده به زمين فرود آئيد، در اينكه اين تكرار براى تاءكيد است يا اشاره به دو مطلب ديگر در ميان مفسران گفتگو است ، ولى ظاهر اين است كه جمله دوم اشاره به اين واقعيت باشد كه آدم گمان نكند با پذيرش توبه او هبوط به زمين منتفى شده است ، بلكه او اين راه را بايد برود! يا به اين جهت كه از اول براى اين هدف آفريده شده بود، و يا به خاطر اينكه اين هبوط اثر وضعى عمل او بوده است ، اين اثر وضعى با توبه دگرگون نمى شود.
مخاطب در اهبطوا كيست ؟
((اهبطوا)) به صيغه جمع آمده است در حالى كه آدم و حوا كه مخاطب اصلى اين سخن بودند دو نفر بيشتر نبودند و بايد صيغه تثنيه آورده شود، اما به خاطر اينكه هبوط آدم و حوا به زمين نتيجه اش اين بود كه فرزندان و نسل هاى آنها نيز در زمين ساكن خواهند شد، به صورت صيغه جمع آمده است .

[فاطمه]

تفسیر المیزان
(قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً)، الخ اين آيه اولين فرمانى است كه در تشريع دين، براى آدم و ذريه او صادر شده، دين را در دو جمله خلاصه كرده، كه تا روز قيامت چيزى بر آن دو جمله اضافه نميشود.
و خواننده عزيز اگر در اين داستان، يعنى داستان بهشت و مخصوصا در آن شرحى كه در سوره طه آمده، دقت كند، خواهد ديد كه جريان داستان طورى بوده، كه ايجاب مى‏ كرده، خداوند اين قضاء را در باره آدم و ذريه ‏اش براند، و اين دو جمله را در اولين فرمانش قرار بدهد، خوردن آدم از آن درخت ايجاب كرد، تا قضاء هبوط او، و استقرارش در زمين، و زندگيش را در آن براند، همان زندگى شقاوت بارى كه آن روز وقتى او را از آن درخت نهى مى‏ كرد، از آن زندگى تحذيرش كرد، و زنهارش داد.
و توبه‏ اى كه كرد باعث شد قضايى ديگر، و حكمى دوم، در باره او بكند، و او و ذريه‏ اش را بدين وسيله احترام كند، و با هدايت آنان بسوى عبوديت خود، آب از جوى رفته او را بجوى باز گرداند.
پس قضايى كه اول رانده شد، تنها زندگى در زمين بود، ولى با توبه‏ اى كه كرد، خداوند همان زندگى را زندگى طيب، و طاهرى كرد، بنحوى كه هدايت بسوى عبوديت را با آن زندگى تركيب نموده، يك زندگى خاصى از تركيب دو زندگى زمينى و آسمانى فراهم آورد.
اين آن نكته‏ ايست كه از تكرار او بهبوط در اين سوره استفاده ميشود، چون در اين سوره، يك بار مى‏ فرمايد: (وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ، وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ، وَ مَتاعٌ إِلى‏ حِينٍ، گفتيم: همگى بزمين هبوط كنيد، در حالى كه بعضى دشمن بعض ديگر هستيد، و تا مدتى معين در آن منزل كنيد و تمتع ببريد)، بار دوم مى‏ فرمايد: (قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً، گفتيم همگى از بهشت فرود شويد، پس هر گاه هدايتى از من بسوى شما آمد، و البته خواهد آمد) الخ.
و اينكه توبه ميانه اين دو امر بهبوط واسطه شده، اشعار بر اين معنا دارد، كه توبه وقتى از آدم و همسرش سر زده، كه هنوز از بهشت جدا نشده بودند، هر چند كه در بهشت هم نبوده، و موقعيت قبلى را نداشته ‏اند.
و اين اشعار را نيز دارد، كه نداى (وَ ناداهُما رَبُّهُما: أَ لَمْ أَنْهَكُما عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ؟ «1»

پروردگارشان ندايشان داد: كه مگر شما را از اين درخت نهى نكردم؟) الخ بعد از نهى (لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ) الخ، بوده كه در اولى اشاره را با لفظ (تلكما) آورد، كه مخصوص اشاره بدور است، و در دومى كه قبل از اولى واقع شده، اين اشاره با لفظ (هذا) آمده، كه مخصوص اشاره به نزديك است، در اولى كلمه (نادى ندا كرد) آمده، كه باز مخصوص دور است، و در دومى كلمه (قال) كه مخصوص نزديك است بكار رفته است، (دقت فرمائيد).
اين نكته را هم بايد دانست: كه از ظاهر جمله: (وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى‏ حِينٍ)، و جمله (فِيها تَحْيَوْنَ، وَ فِيها تَمُوتُونَ، وَ مِنْها تُخْرَجُونَ) «2»، الخ برمى‏ آيد: كه نحوه حياة بعد از هبوط، با نحوه آن در قبل از هبوط، فرق مى‏ كند، حياة دنيا حقيقتش آميخته با حقيقت زمين است، يعنى داراى گرفتارى، و مستلزم سختى، و بدبختى است، و لازمه اين نيز اين است كه انسان در آن تكون يابد، و دو باره با مردن جزو زمين شود، و آن گاه براى بار ديگر از زمين مبعوث گردد.
در حالى كه حياة بهشتى حياتى است آسمانى، و از زمينى كه محل تحول و دگرگونى است منشا نگرفته است.
از اينجا ممكن است بطور جزم گفت: كه بهشت آدم در آسمان بوده، هر چند كه بهشت آخرت و جنت خلد، (كه هر كس داخلش شد ديگر بيرون نميشود)، نبوده باشد.




1- سوره اعراف آية 22
2- سوره اعراف 20 و 21

[فاطمه]

وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ ۚ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴿ بقره, ٤٥﴾
از صبر و نماز [براى حل مشكلات خود و پاك ماندن از آلودگى‏ ها و رسيدن به رحمت حق] كمك بخواهيد و بى ‏ترديد اين كار جز بر كسانى كه در برابر حق قلبى فروتن دارند سخت است.


تفسیر نور
هر چند اين آيه به دنبال خطاب‏هايى كه به يهود شده آمده است، ولى مخاطب آن همه ‏ى مردم هستند. در روايات مى‏ خوانيم كه حضرت على عليه السلام هرگاه مسئله ‏ى مهمى برايشان رخ مى ‏داد به نماز مى‏ ايستادند واين آيه را تلاوت مى ‏كردند.
در روايتى از پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله نقل شده، كه صبر بر سه نوع است: 1- صبر در برابر مصيبت. 2- صبر در برابر معصيت. 3- صبر در برابر عبادت. بنابراين آنچه در روايات آمده كه مراد از صبر در اين آيه روزه است، اشاره به يكى از مصاديق صبر دارد.
نماز براى رسول اللّه صلى الله عليه وآله و امثال او نور چشم است ولكن براى بعضى ‏ها كه خشوع ندارند، چون بار سنگين است. خشوع، مربوط به قلب و روح و خضوع، مربوط به اعضاى بدن است.
نمازِ با توجّه، انسان را به ياد قدرت بى ‏نهايت خدا مى ‏اندازد و غير او را هر چه باشد كوچك جلوه مى ‏دهد. مِهر او را در دل زياد مى ‏كند، روحيّه ‏ى توكّل را تقويت مى‏ كند و انسان را از وابستگى‏ هاى مادّى مى‏ رهاند. همه‏ ى اين آثار، انسان را در برابر مشكلات مقاوم مى ‏سازد.
صبر و مقاومت، كليد تمام عبادات است. فرشتگان به اهل بهشت سلام مى‏ كنند، امّا نه به خاطر نماز و حج و زكات، بلكه به خاطر مقاومت و پايدارى آنها؛ «سلام عليكم بما صبرتم» چون اگر مقاومت نباشد، نماز وجهاد وحج و زكات نيز وجود نخواهد داشت. حتّى شرط رسيدن به مقام هدايت و رهبرى الهى، صبر است؛ «جعلنا منهم ائمّةً يهدون بأمرنا لمّا صبروا»

خاطره‏
شاعرى به نام نجاشى، كه يكى از دوستداران حضرت على عليه السلام بود، در ماه رمضان شراب خورد. به دستور امام، هشتاد ضربه تازيانه به او زدند و بيست ضربه نيز به خاطر ارتكاب گناه در ماه رمضان اضافه زدند. او ناراحت شد و به معاويه پيوست و عليه حضرت شعر گفت! اطرافيانِ نجاشى كه قبيله‏ اى مهم در كوفه بودند از على عليه السلام گلايه كردند كه چرا ياران خود را نگه نمى ‏دارد؟! طارق‏بن عبداللّه رئيس آنها با ناراحتى به امام گفت: شما چرا بين دوست و بيگانه تفاوت قائل نمى ‏شويد؟ شخصى همانند نجاشى نبايد شلاّق بخورد، ما اين گونه رفتار را تحمّل نمى‏ كنيم. امام در جواب او اين آيه را تلاوت فرمود: «و انّها لكبيرة الاّ على الخاشعين» طارق نيز به معاويه پيوست.
بنابراين گرچه آيه درباره نماز است، ولى در موارد مشابه مى‏ توان از آيات قرآن استمداد كرد.

پیام
1- صبر ونماز، دو اهرم نيرومند در برابر مشكلات است. «استعينوا بالصبر و...»
2- هر چه در آستان خدا اظهار عجز و بندگى بيشتر كنيم، امدادهاى او را بيشتر دريافت كرده و بر مشكلات پيروز خواهيم شد. «استعينوا بالصبر و الصلوة»
3- استعانت از خداوند در آيه‏ى «ايّاك نستعين» منافاتى با استعانت از آنچه به دستور اوست، ندارد. «استعينوا بالصبر»
4- سنگين بودن نماز، نشانه ‏ى تكبّر در برابر خداست. «لكبيرة الاّ على الخاشعين»

[امیر هانی]

بَلَى‏ مَن كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحَطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فأُوْلَئِكَ أَصْحَبُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَلِدُونَ‏
آرى، هر كس بدى كسب كند و گناهش او را فراگیرد (و آثار گناهان سراسر وجودشان را بپوشاند)، آنها اهل آتشند و همیشه در آن خواهند بود.

نکته ها
برخلاف گمان بنى ‏اسرائیل كه خیال مى‏كردند كیفر خداوند درباره‏ى آنان با كیفر الهى نسبت به دیگران تفاوت دارد، این آیه مى‏فرماید: همه در برابر قانون یكسان هستند و اگر آثار گناهان، چنان انسان را احاطه كند كه فرصت توبه و بازگشت نداشته باشد، براى همیشه در جهنّم خواهد بود.

پيام ها

1- در برابر خیالات و موهومات، با صراحت و قاطعیّت برخورد كنید. «بلى‏ مَن»
2- كیفر و پاداش براساس آرزو نیست، بلكه براساس عمل است. «بلى مَن كسب»
3- آن دسته از گناهان كیفر دارند كه آگاهانه و از روى عمد و اختیار مرتكب شده باشیم، نه بر اساس جهل یا جبر. «كسب»
4- گناهكار به خیال كسب سود و بهره، گناه مى‏كند. «كسب سیّئة»
5 - هر گناهى، آثار و عوارضى دارد كه آن عوارض مى‏تواند انسان را در خود غرق كند. «أحاطت»
6- انسان فطرتاً پاك است، ولى گناه و خطایا بر او عارض شده، او را احاطه كرده و جوهر او را عوض مى‏كنند. «احاطت به خطیئته»
7- خوى وخصلت گناهكارى، موجب جاودانگى در آتش دوزخ است. «مَن كسب... احاطت... خالدون»

درس هایی از قرآن

[گل مريم]

پرتویی از آیات 246 تا 252 سوره بقره


آياتى كه تفسير آنها ازنظرتان گذشت، بيانگر داستان درس ‏آموز و شگفت ‏انگيزى است، و پيامها و درسهاى انسان سازى دارد كه بطور گذرا به برخى از آنها اشاره مى ‏شود:

1. مرگ و زندگى تنها به‏ دست آفريدگار هستى است؛

بنابراين، بايد در اين فاصله آمدن و رفتن و عمر گرانمايه‏ اى كه او به ما ارزانى داشته است، به‏ گونه‏اى حركت كنيم و به سبك و شيوه‏ا ى عمل نماييم كه فرداى پايان زندگى و انتقال به جهان ديگر، ندامت و حسرت گريبان ما را نگيرد و پاسخ درستى به اين سؤال داشته باشيم كه عمر و جوانى و امكانات و نعمتهاى گران خدا را چگونه مصرف كرده ‏ايم، زيرا آيه شريفه نشان مى‏ دهد كه همانگونه كه آن هزاران نفر به خواست خدا مردند و به اراده او زنده شدند، مرگ انسانها و زنده ‏شدنشان نيز براى حساب و كتاب قطعى است.

2. در اداره جامعه و گزينش و انتخاب انسانها براى پستها و تصدّى مقامات و موقعيتها، نژاد و تبار و ثروت و امكانات و دجّال گرى و فريب كارى ملاك نيست، بلكه معيار، توانايى و كارآيى جسمى و علمى و آراستگى اخلاقى و انسانى يا تخصّص و امانت است: «انّ‏اللّه اصطفاه عليكم و زاده بسطةً فى‏العلم والجسم...».

3. اصل آزمون و آزمايش، يك اصل جهان شمول و از سنّت هاى آفريدگار هستى است؛ و او چنين خواسته است كه همه بندگانش آزمون شوند، تا استعدادها و تواناييها و هويت و حقيقت و گوهر وجود خويش را شكوفا سازند؛ و او هر فرد و گروهى را به گونه‏ اى خواهد آزمود.

و عجل فرجهم

[امیر هانی]

الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَو اْ لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِى يَتَخَبَّطُهُ الْشَّيْطَنُ مِنَ الْمَسِّ ذَ لِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الْرِّبَو اْ وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الْرِّبَو اْ فَمَنْ جَآءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّنْ رَّبِّهِ فَانْتَهَى‏ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَبُ الْنَّارِ هُمْ فِيهَا خَلِدُونَ

كسانى كه ربا مى‏خورند، (در قیامت از قبرها) بر نمى‏خیزند مگر همانند برخاستن كسى كه بر اثر تماس شیطان، آشفته ودیوانه شده است. (نمى‏تواند تعادل خود را حفظ كند، گاهى زمین مى‏خورد و گاهى بر مى‏خیزد.) این (آسیب) بدان سبب است كه گفتند: داد و ستد نیز مانند ربا است. در حالى كه خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام كرده است. پس هركس كه موعظه‏اى از پروردگارش به او رسید و (از رباخوارى) خوددارى كرد، آنچه در گذشته (از طریق ربا بدست آورده) مال اوست، و كار او به خدا واگذار مى‏شود. امّا كسانى كه (دوباره به رباخوارى) بازگردند، آنان اهل آتش خواهند بود و در آن جاودانه مى‏مانند.


نکته ها:

«ربا»، در لغت به معناى زیادى وافزایش است. و در شریعت اسلام به معناى زیاده گرفتن در وام یا بیع است. مورد ربا، یا پول است یا جنس. گاهى پول را قرض مى‏دهد و بیش از آنچه داده باز پس مى‏گیرد، كه این رباى در وام است و گاهى جنسى را مى‏دهد و مقدار بیشترى از همان جنس را تحویل مى‏گیرد، كه این نیز در مواردى ربا مى‏شود.

رباخوار، به كسى تشبیه شده كه شیطان او را خبط كرده است. «خَبط» به معناى افتادن و برخاستن و عدم تعادل به هنگام حركت است.

رباخوار در قیامت همچون دیوانگان محشور مى‏شود، چرا كه در دنیا روش او باعث بهم خوردن تعادل جامعه گردیده است. ثروت پرستى، چشم عقلش را كور كرده و با عمل خود چنان اختلافات طبقاتى و كینه را بر مى‏انگیزد كه فقر و كینه سبب انفجار شده و اصل مالكیّت را نیز متزلزل مى‏كند. براى این افراد، گویا ربا اصل و خرید و فروش فرع است، فلذا مى‏گویند: بیع و معامله هم مثل رباست و تفاوتى ندارند.

انتقاد از رباخوارى، ربا گرفتن و ربا دادن، از ابتداى اسلام مطرح بوده است. در سوره روم كه در مكّه نازل شده است، مى‏فرماید: «و ما اوتیتم من ربا لیربوا فى اموال النّاس فلایربوا عند اللّه» [753] یعنى آنچه به قصد ربا مى‏دهید تا براى شما در اموال مردم بیفزاید، بدانید كه نزد خداوند افزون نمى‏شود.
سپس در سوره‏ى آل‏عمران با فرمان «لاتأكلوا الرّبا» [754] از آن نهى گردیده و بیشترین انتقاد از رباخوارى در همین آیات آمده است. ضمناً آیه «وأخذهم الرّبا وقد نُهوا عنه» [755] ، یادآور مى‏شود كه در مذهب یهود نیز «ربا» حرام بوده، همچنان كه این حرمت در تورات [756]ذكر شده است.

[امیر هانی]

آیات مربوط به ربا، بدنبال آیات انفاق آمد، تا دو جهت خیر وشر را كه توسط مال و ثروت پدید مى‏آید مطرح كند.
انفاق یعنى دادن بلاعوض و ربا یعنى گرفتن بلاعوض. هر آثار خوبى كه انفاق دارد، مقابلش آثار سوئى است كه ربا در جامعه پدید مى‏آورد.
به همین جهت قرآن مى‏فرماید: «یمحق اللّه الرّبا و یُربِى الصّدقات» خداوند ثروت بدست آمده از ربا را نابود، ولى صدقات را افزایش مى‏دهد.
تهدیدهایى كه در قرآن براى اخذ ربا و پذیرش حاكمیّت طاغوت آمده،براى قتل، ظلم، شرب خمر، قمار و زنا نیامده است. [757] حرمت ربا نزد تمام فرق اسلامى، قطعى واز گناهان كبیره است.
وقتى به امام صادق علیه السلام خبر دادند كه فلانى رباخوار است، فرمود: اگر قدرت مى‏داشتم گردنش را مى‏زدم. [758]
همچنان كه حضرت على علیه السلام وقتى با رباخوارى مواجه شد، از او خواست توبه كند، وقتى توبه كرد او را رها نمود و به دنبال آن فرمود: رباخوار را باید از عمل خود توبه دهند، همچنان كه از شرك توبه مى‏دهند.
از امام باقر علیه السلام نقل شده است كه فرمود: خبیث‏ترین درآمدها، رباخوارى است. [759]
و رسول خدا صلى الله علیه وآله فرموده‏اند: هرگاه خداوند اراده‏ى هلاك قریه‏اى را داشته باشد، رباخوارى در آن قریه ظاهر مى‏شود. [760]
و خداوند، فرد رباخوار، وكیل، شاهد و كاتب ربا را لعنت نموده است. [761]
در حدیث مى‏خوانیم: رباخواران، در قیامت همچون دیوانگان محشور مى‏شوند. [762]

[امیر هانی]

امام صادق علیه السلام علّت تكرار آیات ربا را آماده سازى ثروتمندان براى كار خیر و صدقات مى‏داند و مى‏فرماید: چون از یكسو «ربا» حرام است و از طرف دیگر كنز و انباشتن ثروت به صورت راكد نیز حرام است، پس چاره‏اى براى ثروتمندان جز انفاق و یا كارهاى تولیدى مفید باقى نمى‏ماند. [763]
همچنان كه درباره‏ى علّت تحریم ربا گفته‏اند: رباخوارى مانع جریان پول در مسیر تولید و كارهاى عام المنفعه است و به جاى تلاش و فكر و بازو، فقط از سود پول بهره‏گیرى مى‏شود، لذا ربا تحریم شده است.
از امام صادق علیه السلام روایت شده است كه فرمودند: «لو كان الرّبا حلالا لترك الناس التجارات» اگر ربا حلال بود، مردم كسب و كار را رها مى‏كردند. [764]
و از امام رضا علیه السلام نیز روایت شده است كه فرمودند: اگر ربا شیوع پیدا كند راه قرض دادن بسته مى‏شود. [765]
ضمناً چون احتمال در دام ربا افتادن در امور اقتصادى زیاد است، در حدیث مى‏خوانیم: «من اتّجر بغیر فقه فقد ارتطم فى‏الربا» [766]هركس بدون دانش و آگاهى از مسائل تجارى وارد تجارت شود، گرفتار ربا مى‏شود.

[امیر هانی]

آثار ربا:

گرفتن پول اضافى، بدون انجام كارى مفید و یا مشاركت در تولید، نوعى ظلم و اجحاف است كه موجب پیدایش دشمنى و قساوت مى‏شود. ربا دهنده به جهت بدهى‏هاى تصاعدى، گاهى ورشكست و مجبور به قبول انواع ذلّت‏ها و اسارت‏ها مى‏شود. [767] ربا، تعادل جامعه را بهم زده و موجب تقسیم جامعه به دو قطب مستكبر و مستضعف مى‏شود. [768]

با توجّه به این آثار تخریبى، نه تنها در شریعت اسلام، بلكه در تمام ادیان آسمانى ربا تحریم شده است. امّا برخى به بهانه‏هایى مى‏خواهند ربا را توجیه كنند و به دنبال راه فرار هستند. كلاه شرعى ساختن، همانند حیله یهود براى گرفتن ماهى در روز شنبه كه در آیات قبل ماجراى آن بیان شد، نوعى بازى بیش نیست و قرآن از این گونه بازى‏ها انتقاد كرده است.

ربا، آثار تخریبى خود را دارد هرچند كه جوامع انسانى آن را در سیستم اقتصادى خود پذیرفته باشند. علّت پیشرفت جوامع غربى، توجّه به علم و صنعت است، نه اینكه رباخوارى موجب ترقّى آنها شده باشد.

---

753) روم، 39.
754) آل عمران، 130 .
755) نساء، 161 .
756) تورات، سِفر خروج، فصل 23 جمله 25 و سِفر لاویان، فصل 25.
757) تفسیر المیزان، ذیل آیه.
758) وسائل، ج‏12، ص‏429 .
759) كافى، ج‏5، ص‏147 .
760) كنز العمّال، ج‏4، ص‏104 .
761) وسائل، ج‏12، ص‏430 .
762) تفسیر درالمنثور، ج‏2، ص‏102.
763) وسائل، ج‏12، ص‏423 .
764) وسائل، ج‏12، ص‏424 و بحار، ج‏103، ص‏119 .
765) الحیاة، ج‏4، ص‏334 .
766) نهج‏البلاغه، قصار 447.
767) تفسیر مراغى، ذیل آیه.
768) تفسیر المیزان.

[امیر هانی]

پیام ها:

1- رباخواران، از تعادل روحى و روانى برخوردار نیستند و جامعه را نیز از تعادل اقتصادى خارج مى‏سازند. «كما یقوم الذى یتخبّطه الشیطان»
2- تشبیه بیع حلال به رباى حرام، نشانه‏ى عدم تعادل فكرى آنان است. «یتخبّطه الشیطان... بانّهم قالوا انّما البیع مثل الربا»
3- شیطان، قدرت تصرف بر درون انسان را دارد. «یتخبّطه الشیطان من المَس»
4- توجیه گناه، راه را براى انجام گناه باز مى‏كند. «انّماالبیع مثل الربا»
5 - تا قبل از ابلاغ تكیف، مسئولیّتى نیست. «فمن جائه موعظة من ربّه»
6- احكام الهى، در جهت پند وتربیت مردم است. «جائه موعظة من ربّه»
7- قانون امروز، شامل گذشته افراد نمى‏شود. «فله ما سَلف»
8 - از گناه ناآگاهان اغماض مى‏شود، ولى از آگاهانِ مغرض و مُصرّ هرگز. «ومَن عاد فاولئك اصحاب النّار»

درس هایی از قرآن