هُدىً لِلْمُتَّقِينَ، الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ

[گل مريم]

هُدًى لِّلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ



[متقين داراى دو هدايتند هم چنان كه كفار و منافقين در دو ضلالت مى‏ باشند]


(هُدىً لِلْمُتَّقِينَ، الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ) الخ، متقين عبارتند از مؤمنين، چون تقوى از اوصاف خاصه طبقه معينى از مؤمنين نيست، و اينطور نيست كه تقوى صفت مرتبه ‏اى از مراتب ايمان باشد، كه دارندگان مرتبه پائين‏تر، مؤمن بى تقوى باشند، و در نتيجه تقوى مانند احسان و اخبات و خلوص، يكى از مقامات ايمان باشد، بلكه صفتى است كه با تمامى مراتب ايمان جمع ميشود، مگر آنكه ايمان، ايمان واقعى نباشد.

دليل اين مدعا اين است: خداى تعالى دنبال اين كلمه، يعنى كلمه (متقين)، وقتى اوصاف آن را بيان مى‏ كند، از ميانه طبقات مؤمنين، با آن همه اختلاف كه در طبقات آنان است، طبقه معينى را مورد نظر قرار نميدهد، و طورى متقين را توصيف نميكند كه شامل طبقه معينى شود.


[هدايت اول متقين از سلامت فطرت و هدايت دوم از ناحيه قرآن و فرع بر هدايت اول است‏]
و در اين آيات نوزده‏ گانه كه حال مؤمنين و كفار و منافقين را بيان مى‏ كند، از اوصاف معرف تقوى، تنها پنج صفت را ذكر مى ‏كند، و آن عبارتست از ايمان بغيب، و اقامه نماز، و انفاق از آنچه خداى سبحان روزى كرده، و ايمان بآنچه بر انبياء خود نازل فرموده، و بتحصيل يقين‏ بآخرت، و دارندگان اين پنج صفت را باين خصوصيت توصيف كرده: كه چنين كسانى بر طريق هدايت الهى و داراى آن هستند.

بآخرت، و دارندگان اين پنج صفت را باين خصوصيت توصيف كرده: كه چنين كسانى بر طريق هدايت الهى و داراى آن هستند.
و اين طرز بيان بخوبى مى‏ فهماند كه نامبردگان بخاطر اينكه از ناحيه خداى سبحان هدايت شده ‏اند، داراى اين پنج صفت كريمه گشته‏ اند، ساده‏ تر اينكه ايشان متقى و (داراى پنج صفت نامبرده نشده‏ اند)، مگر بهدايتى از خداى تعالى، آن گاه كتاب خود را چنين معرفى مى‏كند: كه هدايت همين متقين است،

[گل مريم]

(لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ)، پس مى ‏فهميم كه هدايت كتاب، غير آن هدايتى است كه اوصاف نامبرده را در پى داشت، و نيز مى ‏فهميم كه متقين، داراى دو هدايتند، يك هدايت اولى كه بخاطر آن متقى شدند، و يك هدايت دومى كه خداى سبحان بپاس تقوايشان بايشان كرامت فرمود.

آن وقت مقابله بين متقين كه گفتيم داراى دو هدايتند، با كفار و منافقين درست ميشود، چون كفار هم داراى دو ضلالت، و منافقين داراى دو كورى هستند، يكى ضلالت و كورى اول، كه باعث اوصاف خبيثه آنان از كفر و نفاق و غيره شد، دوم ضلالت و كورى‏ اى كه ضلالت و كورى اولشان را بيشتر كرد، اولى را بخود آنان نسبت داد، و دومى را بخودش، كه بعنوان مجازات دچار ضلالت و كورى بيشترى‏شان كرد، و در خصوص كفار فرمود: (خَتَمَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ، وَ عَلى‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلى‏ أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ)، «سوره بقره آيه 7» غشاوت را بخود آنان نسبت داد، و مهر زدن بر دلهاشان را بخودش.

هم چنان كه در آيات بعد در باره منافقين مى ‏فرمايد: (فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً)، «سوره بقره آيه 10» مرض اولى را بخود منافقين نسبت ميدهد، و مرض دومى ايشان را بخودش، بهمان معنايى كه از آيه (يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً، وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً، وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ)، خدا با اين قرآنش بسيارى را گمراه، و بسيارى را هدايت مى‏ كند، و با آن گمراه نميكند مگر فاسقان را، «سوره بقره آيه 26» (آنهايى را كه قبل از برخورد با قرآن فاسق بوده ‏اند)،،
و آيه: (فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ، وقتى خودشان از راه راست منحرف شوند، خدا هم دلهاشان را منحرف مى‏ كند) «سوره صف آيه 5» استفاده ميشود.

و كوتاه سخن آنكه: متقين ميان دو هدايت واقعند، هم چنان كه كفار و منافقين ميانه دو ضلالت قرار گرفته ‏اند، و هر سه طبقه از دو خصيصه خود، يكى را يعنى اولى را خودشان داشته ‏اند، و دومى را خداوند بعنوان جزا بر اوليشان اضافه كرده است.

[گل مريم]

و چون هدايت دومى متقين بوسيله قرآن صورت مى‏ گيرد، معلوم ميشود هدايت اولى قبل از قرآن بوده، و علت آن سلامت فطرت بوده است (و اما اينكه چرا بعضى فطرتشان سالم است، و بعضى ناسالم، و آيا علت تامه آن وراثت و خوبى و بدى پدر و مادر و شير و امثال آنها است، و يا علت تامه ‏اش خود انسان است؟ در پاسخ مى‏ گوييم هيچيك از اينها علت تامه نيست، ولى همه آنها بمقدار اقتضاء اثر دارد. مترجم).
اين وجدانى همه ما است كه اگر فطرت كسى سالم باشد، ممكن نيست كه باين حقيقت اعتراف نكند، كه من موجود محتاجم، و احتياجم بچيزى است كه خارج از ذات خودم است، و همچنين غير من تمامى موجودات، و آنچه كه بتصور و وهم يا عقل درآيد، محتاج بامرى هستند خارج از ذاتشان، و آن امر و آن چيز، امرى است كه سلسله همه حوائج بدو منتهى ميشود.

پس شخصى كه سلامت فطرت داشته باشد خواه ناخواه ايمان به موجودى غايب از حس خودش دارد: موجودى كه هستى خودش و هستى همه عالم، مستند بان موجود است.
شخص سليم الفطره بعد از آنكه بچنين موجودى غيبى ايمان آورد، و اعتراف كرد، فكر مى‏ كند كه اين مبدء كه حتى دقيقه‏ اى از دقائق از حوائج موجودات غافل نميماند، و براى هر موجودى آن چنان سرپرستى دارد كه گويى غير از آن ديگر مخلوقى ندارد، چگونه ممكن است از هدايت بندگانش غافل بماند، و راه نجات از اعمال مهلك، و اخلاق مهلك را بانان ننمايد؟

همين سؤالى كه از خود مى‏ كند، و سؤالات ديگرى كه از آن زائيده ميشود سر از مسئله توحيد و نبوت و معاد در مى‏ آورد، و در نتيجه خود را ملزم ميداند كه در برابر آن مبدء يكتا خضوع كند چون خالق و رب او و رب همه عالم است، و نيز خود را ملزم ميداند كه در جستجوى هدايت او برآيد، و وقتى بهدايت او رسيد، آنچه در وسع او هست از مال و جاه و علم و فضيلت همه را در راه احياء آن هدايت و نشر آن دين بكار بندد، و اين همان نماز و انفاق است، اما نه نماز و زكاة قرآن، چون گفتار ما در باره شخص سليم الفطره‏ اى است كه اينها را در فطرت خود مى‏ يابد، بلكه نماز و زكاتى كه فطرتش بگردنش مى‏ اندازد، و او هم از فطرتش مى‏ پذيرد.

[گل مريم]

از اينجا معلوم شد كه اين پنج صفتى كه خداى تعالى آنها را زمينه هدايت قرآنى خود قرار داده، صفاتى است كه فطرت سالم در آدمى ايجاد مى‏ كند، و در آيات مورد بحث بدارندگان چنين فطرتى وعده ميدهد كه بزودى بوسيله قرآنش ايشان را هدايت مى‏ كند، البته هدايتى زائد بر هدايت فطرتشان، پس اعمال پنج‏گانه نامبرده، متوسط ميان دو هدايتند، هدايتى سابق بر آن اعمال، و هدايتى لا حق بانها، و اعتقاد صادق و اعمال صالح ميان دو هدايت واسطه‏ اند، بطورى كه اگر بعد از هدايت فطرت، آن اعتقاد و آن اعمال نباشد، هدايت دومى دست نمى‏ دهد.

دليل بر اينكه هدايت دومى از ناحيه خداى سبحان، و فرع هدايت اولى است، آيات بسيارى است كه چند آيه از آنها ذيلا از نظر خواننده مى‏ گذرد:
(يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ، فِي‏ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ، خدا كسانى را كه ايمان آوردند، به قول ثابت در حياة دنيا و در آخرت پا بر جا مى‏ كند، و خلاصه آن چنانشان را آن چنان‏تر ميسازد)، «سوره ابراهيم آيه 27»
پس معلوم ميشود بقول معروف چشمه بايد از خودش آب داشته باشد، تا با لايه ‏روبى زيادترش كرد (مترجم)

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ، وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ، يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ، وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ، اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد. از خدا بترسيد، و برسول او ايمان بياوريد، تا خدا از رحمتش دو برابر بشما بدهد، و برايتان نورى قرار دهد، تا با آن نور مشى كنيد) «سوره حديد آيه 28» (فراموش نشود كه فرمود: اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد، ايمان بياوريد، معلوم مى‏ شود ايمان اولى فطرى است، و ايمان دومى برسول و بكتاب او است. مترجم.

(إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ، اگر خدا را يارى كنيد، خدا ياريتان مى‏ كند، و ايمانتان را قوى مى ‏سازد)، «سوره محمد آيه 7» (معلوم مى‏ شود يارى كردن دين خدا كه همان هدايت اولى است سبب مى‏ شود ثبات قدم را، كه خود هدايت دومى و زائد بر اولى است).

(وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ، خدا مردم تبهكار را هدايت نمى ‏كند) «سوره صف آيه 5»، پس معلوم ميشود انحراف از هدايت اولى، كه همان تبه‏كارى باشد، باعث محروميت از هدايت خدا مى‏ گردد، و از اين قبيل آياتى ديگر.

و مسئله ضلالت كفار و منافقين، عينا مانند هدايت متقين، داراى دو مرحله است، يكى از ناحيه خود مردم، و يكى بعنوان مجازات از ناحيه خدا،

[گل مريم]

[معنى ايمان‏]

(يؤمنون): ايمان، عبارتست از جاي گير شدن اعتقاد در قلب، و اين كلمه از ماده (ء- م- ن) اشتقاق يافته،

كانه شخص با ايمان، بكسى كه بدرستى و راستى و پاكى وى اعتقاد پيدا كرده، امنيت مى‏ دهد،

يعنى آن چنان دل گرمى و اطمينان مى‏ دهد كه هرگز در اعتقاد خودش دچار شك و ترديد نمى ‏شود، چون آفت اعتقاد و ضد آن شك و ترديد است.

[گل مريم]

[اشاره به مراتب ايمان‏]

و ايمان همانطور كه قبلا هم گفتيم، معنايى است داراى مراتبى بسيار چون اذعان و اعتقاد، گاهى بخود چيزى پيدا ميشود و تنها اثر وجود آن چيز بر آن اعتقاد مترتب ميشود، و گاهى از اين شديدتر است، بطورى كه به پاره ‏اى لوازم آن نيز متعلق مى‏ گردد و گاهى از اين نيز شديدتر ميشود، و به همه لوازم آن متعلق ميشود،

و از همين جا نتيجه مى‏ گيريم: كه مؤمنين هم در اعتقادشان بغيب، و بخداى حاضر و ناظر، و بروز جزاى او، در يك طبقه نيستند، بلكه طبقات مختلفى دارند.

[گل مريم]

[معنى غيب و ايمان به غيب‏]

(بالغيب): كلمه غيب بر خلاف شهادت، عبارتست از چيزى كه در تحت حس و درك آدمى قرار ندارد، و آن عبارتست از خداى سبحان، و آيات كبراى او، كه همه از حواس ما غايبند، و يكى از آنها وحى است، كه در جمله (وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ) الخ، به آن اشاره فرموده. «سوره بقره آيه 4»

پس مراد از ايمان به غيب در مقابل ايمان بوحى، و ايمان بآخرت، عبارتست از ايمان بخداى تعالى، و در نتيجه در اين چند آيه به ايمان بهمه اصول سه ‏گانه دين اشاره شده است، و قرآن كريم همواره اصرار و تاكيد دارد در اينكه بندگان خدا نظر خود را منحصر در محسوسات و ماديات نكنند، و ايشان را تحريك مى‏ كند به اينكه: از عقل سليم و لب خالص پيروى كنند.

تفسیر المیزان جلد 1