شرحی بر آیات 246 تا 252 سوره بقره از تفسیر مجمع البیان

[گل مريم]

بسم الله الرحمن الرحیم

نگرشى بر واژه‏ ها:

«الملاء»: بزرگان، سران، اشراف.
«اصطفاه»: برانگيخت و برگزيد. اين واژه از ريشه «صفى» كه به باب «افتعال» رفته، برگرفته شده و سپس «تاء» به «طاء» تبديل شده است.
«بسطة»: برترى و گستردگى و توانمندى در ثروت و توان جسمى.
«تابوت»: صندوق چوبين؛ كه در اينجا منظور همان صندوق بنى ‏اسرائيل است.
«سكينه»: آرامش خاطر. اين واژه از ريشه «سكون» برگرفته شده است.
«فَصَلَ»: از ريشه «فصل» به‏ معناى «جداكردن» گرفته شده است؛ و «فَصَلَ بالجنود» به اين مفهوم است كه او سپاهيان را از قرارگاهشان جدا كرد و برد؛ و همين معناست كه درمورد «از شيرگرفتن كودك شيرخوار» نيز بكار مى ‏رود.
«جنود» جمع «جند» به‏ معناى لشكر است. اين كلمه دراصل به ‏معناى «زمين سخت و پرسنگلاخ» است كه بعدها درمورد هر جامعه و اجتماع پرتوان و پراقتدارى بكار رفت.
«لم‏يطعمه»: نچشد.
«اغترف»: برگيرد، بردارد، با دست بگيرد.
«غرفة»: كفى، مشتى.
«جاوزه»: گذشتند، عبور كردند. اجازه به‏ معناى «تصويب‏ كردن و گذراندن» نيز از همين مادّه است. از كلمات ديگرى كه همين معنا را دارند، عبارتند از: «مجاز» به ‏معناى استعمال و بكاررفتن واژه در غير معناى حقيقى آن؛ و «تجاوز» به‏ معناى عفو از گناه، ظلم و بيداد، و نيز به ‏معناى گذشتن از مرز مقرّرات خدا.
«طاقة»: نيرو و توان.
«فئة»: گروه. جمع اين واژه به دو صورت «فئون» و «فئات» است.
«برزوا»: از واژه «بروز» كه در اصل به‏ معناى «پديدار و آشكارشدن» است، گرفته شده است.
«افرغ» در اصل به‏ معناى «خالى‏ بودن» است؛ امّا معناى آن درباب «افعال»، «ريختن مايع بر ظرف تهى» است؛ بنابراين، «افرغ» يعنى «بريز».
«ثبّت»: پايدارى و استوارى بخش.

[گل مريم]

تفسير

قرآن شريف پس از طرح موضوع جهاد و پايدارى دربرابر ستم و بيداد و دفاع از حقوق و آزادى انسانها در آيات گذشته، اينك به بيان داستان جالب و درس‏ آموزى از بنى‏ اسرائيل مى‏ پردازد و نشان مى‏ دهد كه چگونه آنان به ‏دليل سستى و احساس مسئوليت ‏نكردن و وانهادن جهاد، به ذلّت اين جهان و كيفر خدا گرفتار آمدند، تا ديگران درس عبرت گيرند و از همان راه نروند كه سرنوشت شومى مشابه آنان برايشان درپى داشته باشد.

«الم تر الى‏ الملاء من بنى ‏اسرائيل من بعد موسى»
[هان اى پيامبر!]: آيا به [سرگذشت‏] آن گروه از بنى ‏اسرائيل پس از [پيامبرشان‏] موسى ننگريسته ‏اى [و آن داستان را نشنيده ‏اى‏]؟!

در اينكه پيامبر مورد اشاره اين آيه شريفه كيست و نامش چيست، بحث هست:
1. عدّه‏ اى معتقدند كه پيامبر موردنظر، «شمعون» است. و مى‏ گويند: مادر اين پيامبر بزرگ، پيش از او فرزندى نداشت؛ از اين رو، خالصانه و فروتنانه به بارگاه خدا روى آورد و خواسته‏ اش را بر زبان راند؛ و خدا پسرى به او ارزانى داشت كه نام وى را «شمعون» نهادند. و اين مرد بزرگ، از نوّادگان يعقوب(ع) بود.

2. گروهى ديگر بر اين عقيده ‏اند كه نام اين پيامبر، «يوشع» - از نوّادگان يعقوب (ع) - بود.

3. و پاره ‏اى نيز مى‏ گويند: اين پيامبر بزرگ «اشموئيل» بود كه به عربى «اسماعيل» خوانده مى‏شود. اين ديدگاه از پنجمين امام نور(ع) نيز روايت شده است.

[گل مريم]

«اذ قالوا لنبىٍّ لهم‏ابعث لنا ملكاً نقاتل فى سبيل‏ اللّه»

آنگاه كه به پيامبر خود گفتند: براى ما فرمانروايى پراقتدار برانگيز تا به فرماندهى او در راه خدا كارزار كنيم‏

انگيزه اين درخواست‏

راجع به علل و انگيزه‏ هاى اين درخواست، نظرهايى چند ارائه شده است:

1. بعضى گفته ‏اند: به ‏دليل واپس گرايى بنى ‏اسرائيل و شكستن پيمانشان با خدا و عمل‏ نكردن به مقرّرات دينى خود، گناه و تباهى در جامعه آنان گسترش يافت؛ درنتيجه بيدادگران و زورگويان بر آنان چيره شدند و بخش بزرگى از وطن آنان را به ‏تصرّف خود درآوردند و زنان و كودكانشان را اسير كردند و خود آنها را به ذلّت و خفّت كشيدند. ديگر نه كسى بود كه ياريشان كند و نه پيشواى راستين و پيامبرى داشتند كه راهشان بنمايد. آرى؛ در اين شرايط سخت بود كه خداى پرمهر و بنده ‏نواز، «اشموئيل» پيامبر را درميان آنان برانگيخت تا راه نجات را به آنان نشان دهد. امّا آنان به آن حضرت گفتند: اگر براستى فرمان بعثت يافته ‏اى، براى ما فرمانروايى برانگيز تا در راه خدا دست به پيكار زنيم و خود را از اين خفّت و اسارت برهانيم.

2. برخى ديگر برآنند كه بنى ‏اسرائيل، در اسارت «عم القه» بودند و در انديشه نجات و رهايى خويش. از اين رو، فرمانروايى مى‏ خواستند كه با سازماندهى و تدبير او، همه نيروهاى خويش را يكپارچه سازند و با نظم و تشكيلاتى نوين به جنگ با دشمن برخيزند و پيروزى را از آن خود سازند.

3. و پاره‏ اى نيز بر اين اعتقادند كه خدا، «اشموئيل» پيامبر را به ‏سوى اينان فرستاد؛ كه با آمدن او، بنى ‏اسرائيل مدّتى به بهترين شكل زندگى كردند تا موضوع تجاوز «جالوت» پيش آمد؛ و آنگاه بود كه آنان به پيامبرشان گفتند: فرمانروايى براى ما برگزين تا با فرماندهى او به پيكار دست يازيم.

گفتنى است كه در آن روزگاران، به امير و فرمانده لشكرى عظيم كه سپاه را در ميدان هاى كارزار رهبرى مى‏ كرد، «ملك» مى‏گفتند. در جامعه بنى ‏اسرائيل، انتخاب چنين كسى با پيامبرشان بود كه بعد از آن، در پرتو وحى و رسالت خويش، او را در فراز و نشيبها بويژه امور جهاد و دفاع راهنمايى مى‏ كرد.

[گل مريم]

«قال هل عسيتم ان كتب عليكم ‏القتال اَن‏ لاتقاتلوا»
[پيامبرشان دربرابر درخواست آنان‏] گفت: اگر كارزار بر شما نوشته شد، مبادا چنانكه من شما را مى ‏شناسم، نجنگيد و به آنچه اينك مى‏ گوييد و بدان پاى مى ‏فشاريد، عمل نكنيد
روشن است كه منظور آن پيامبر بزرگ خدا، آزمون و دريافت ميزان آگاهى و تمايل آنان به جهاد و پايدارى، و نيز نوعى پيمان‏ گرفتن از آنان بود.

«قالوا و مالنا الّا نقاتل فى سبيل ‏اللّه و قد اخرجنا من ديارنا و ابنائنا»
آنان گفتند: مگر ما را چه شده است كه با اينكه از شهر و ديارمان و از كنار خاندان و فرزندانمان رانده شده ‏ايم، بازهم در راه خدا و نجات خويشتن كارزار نكنيم؟!

عدّه ‏اى «ما» در آيه شريفه را نافيه گرفته و «مالنا» را اينگونه معنا كرده ‏اند: «و جنگ براى ما نخواهد بود». و درباره «و قد اخرجنا» گفته ‏اند: درست است كه معناى اين تركيب در ظاهر اين است كه «همه ما رانده شده ‏ايم»، امّا مفهوم خاصّى از آن موردنظر است.

به هرحال، آنان گفتند: ما از شهر و ديار خود رانده شده ‏ايم و ذلّت و اسارت بر ما تحميل شده است؛ بنابراين، در خانه و شهر و ميان بستگان و دوستان خود نيستيم و با عزّت و سرفرازى زندگى نمى ‏كنيم كه عشق به اين زندگى داشته و از پيكار رويگردان باشيم!
آرى؛ ما در شرايطى قرار گرفتيم كه جز دو راه درپيش نداريم: يا مرگ پرافتخار يا نجات از اسارت و خفّتى كه بر ما سايه افكنده است.

[گل مريم]

«فلمّا كتب عليهم ‏القتال تولّوا الّا قليلاً منهم واللّه عليمٌ بالظّالمين»
امّا آنگاه كه جهاد بر آنان واجب شد، جز اندكى از آنان، [همگى‏] روى برتافتند؛ و خدا بيدادگران را مى ‏شناسد

در اين جمله از آيه شريفه، تقديرى صورت گرفته است كه مى‏ تواند اينگونه باشد: «پس از درخواست بنى ‏اسرائيل، خداى پرمهر و بنده ‏نواز، خواسته آنان را پذيرفت و فرمانروايى برايشان برگزيده شد؛ امّا آنگاه كه كارزار بر آنان مقرّر شد، جز گروه ناچيزى از آنان، همگى روى برتافتند و فرمان خدا و عهد خود را ناديده گرفتند؛ و خدا ستمكاران را مى‏ شناسد و از حال و كارهايشان آگاه است».

گفتنى است كه اين آخرين جمله آيه شريفه، هشدارى است بر عهدشكنان و پشت‏ كنندگان به دشمن، چرا كه اين گروه با اين كار، هم به خود ستم روا داشتند و هم به ديگران.

[گل مريم]

«و قال لهم نبيّهم انّ ‏اللّه قد بعث لكم طالوت ملكاً»

و [پيامبرشان به آنان‏] گفت: خداوند «طالوت» را به فرمانروايى و فرماندهى شما برانگيخته است‏

در اين آيه مباركه، قرآن شريف بر اين نكته رهنمون است كه خدا از سر مهر خواسته آنان را پذيرفت و فرمانروايى براى برافراشتن پرچم جهاد برايشان برگزيد.

گفتنى است كه «طالوت» از نوّادگان حضرت يعقوب(ع) و مردى بلندقامت و نيرومند و درستكار بود؛ او كاسب بود و به راستى و امانت شهرت داشت.

نام «طالوت» نيز به ‏تناسب قامت برافراشته و موقعيت شغلى‏ اش به او داده شده بود. او نه از تبار پيامبران بنى‏ اسرائيل بود و نه از شاهان و فرمانروايان آنان؛ امّا به ‏دليل ارزشهاى انسانى و توانمندى بسيارش، ازجانب خدا به اين كار حسّاس برگزيده شد.

پيشتر يادآور شد كه واژه «ملك» در اين آيه شريفه يعنى «فرمانده لشكر»؛ گرچه پاره اى برآنند كه خداوند طالوت را سرانجام به مقام والاى رسالت و سفارت خود مفتخر ساخت.

[گل مريم]

«قالوا انّا يكون له ‏الملك علينا و نحن احقّ بالملك منه و لم ‏يؤت سعةً من‏ المال»

[آنان‏] گفتند: چگونه او مى ‏تواند فرمانروايى و فرماندهى ما را بعهده داشته باشد درحاليكه ما به اين فرمانروايى از او سزاوارتريم، و دارايى و امكانات گسترده ‏اى نيز به او داده نشده است؟!

نخستين بهانه بنى ‏اسرائيل در نپذيرفتن موقعيت «طالوت» اين بود كه مى‏ گفتند: «او نه از ريشه و تبار پيام ‏آوران است و نه از فرزندان شاهان و قدرت مداران؛ افزون بر اين، ثروت و امكانات فراوانى هم ندارد، با اينكه از ديدگاه ما فرمانرواى جامعه و فرمانده لشكر بايد ثروتى سرشار داشته باشد تا بسيارى را بخرد و به فرمان خويش بگمارد».
گويى منظور آنان اين بود كه فردى شايسته اين مقام است كه يا پشتوانه نژادى و خانوادگى و مذهبى و سياسى داشته باشد يا اقتصادى و مالى؛ و طالوت از هر دو بى‏ بهره است.
امّا آفريدگار تواناى هستى براى آن جامعه نژادپرست و زورمدار و كج‏ انديش روشن مى‏ سازد كه او بدان دليل كه آفريدگار جهان و انسان است، به مصالح و منافع بندگان از همه داناتر است، و از آنجا كه هدف از فرمانروايى و تدبير امور، حاكميت دانش و بينش و ارزشهاى انسانى است نه ارزشهاى پوشالى، به همين دليل «طالوت» را برگزيده است.

[گل مريم]

«قال انّ ‏اللّه ‏اصطفاه عليكم و زاده بسطةً فى‏ العلم والجسم»

[پيامبرشان‏] گفت: خدا او را برشما برگزيده و در دانش و نيروى بدنى، به وى فزونى و گستردگى فراوانى ارزانى داشته است‏

در اين جمله از آيه شريفه، پروردگار هستى معيار و ملاك انتخاب خود را از زبان پيامبرش بيان مى‏ فرمايد.
در اين مورد آورده ‏اند كه بعد از اين گزينش الهى و بارش باران لطف خدا بر طالوت، وى ازنظر دانش و بينش، داناترين شخصيت آن جامعه شد و از جهت چهره و نيروى جسمى نيز او را زيباترين، كاملترين و پرتوان‏ترين انسانها مى ‏شناختند.

[گل مريم]

«واللَّه يؤتى ملكه من يشاء واللّه واسعٌ عليمٌ»

آرى؛ خداوند فرمانروايى و پادشاهى خويش را به هر كه بخواهد، ارزانى مى‏ دارد؛ و بهانه‏ جويى و چون و چرا در كار او - كه به مصالح و منافع بندگان از همه آگاهتر و كارهايش براساس حكمت است - راه ندارد.

در تفسير جمله آخر اين آيه مباركه - «واللّه واسعٌ عليمٌ» - نظرهايى چند ارائه شده است:

1. عدّه‏ اى برآنند كه تقدير آيه شريفه چنين است: «اِنّه واسع ‏الفضل» (فزونبخشى و احسان او گسترده و بيكران است). با اين بيان، واژه «فضل» حذف شده است؛ درست بسان اين جمله كه گفته مى ‏شود: «او بزرگ است»؛ كه منظور اين است كه بلندمرتبه و گرانقدر است.

2. گروهى ديگر بر اين عقيده ‏اند كه واژه «واسعٌ» در آيه شريفه به‏ معناى «موسعٌ» يعنى «گسترش ‏دهنده» است؛ همانند دو واژه «اليم» و «سميع» كه با «مولم» و «مسمع» هم ‏معنى‏ اند.
با اين توضيح، تفسير آيه اين است كه:

خدا نعمت خويش را بر هر كه بخواهد، گسترش مى ‏دهد و او گسترش ‏دهنده نعمتها و داناى به همه‏ چيز است.

3. و پاره ‏اى نيز مى ‏گويند معناى آيه اين است كه خدا داراى وسعت و گسترش است و اين بدان معناست كه او آفريدگار نعمتها و قدرتها و امكانات است و همه ‏چيز از آن او و دراختيار اوست و هموست كه سرچشمه همه آنهاست.

واژه «عليم» در آخر آيه شريفه بيانگر اين واقعيت است كه او از همه ‏چيز و همه انسانها و تمامى امور آگاه است؛ از اين رو، بهتر از همگان مى‏ داند كه به چه كسى براساس مصلحت جامعه و يا به ‏منظور آزمون، قدرت و امكانات ارزانى دارد.

[گل مريم]

سه نكته مهم‏

1. واژه «ملك» كه با آن پادشاهى و فرمانروايى به خدا نسبت داده شده است، بر اين حقيقت دلالت دارد كه اگر خدا انسان شايسته و وارسته ‏اى را براى تدبير امور و تنظيم شئون جامعه برگزيند و ضرورتها و ويژگيهاى اين مسئوليت خطير و حسّاس را به او ارزانى دارد و مردم را به اطاعت و همكارى با او فرمان دهد، در اينصورت فرمانروايى چنين كسى ازسوى خداست و او درحقيقت برگزيده و انجام ‏دهنده دستورات خداست.
امّا بايد توجّه داشت كه برانگيختن و برگزيدن اين فرمانروايان، با فرمان بعث ت‏دادن به پيامبران تفاوتى اساسى دارد؛ چرا كه يكى از آنها مادّى و دنيوى و ديگرى معنوى و اخروى است.

2. پادشاهى و فرمانروايى ارثى نيست كه از شاهى به فرزندش برسد؛ بلكه خداى دانا و توانا اگر بخواهد، فردى را كه آراسته به آگاهى و عدالت و براى مردم مفيد و مؤثّر است، به اين مقام برمى‏ گزيند، گرچه نه از نژاد شاهان باشد و نه از فرزندان پيامبران.

3. پيشواى مردم بايد داناترين و كاملترين و پرفضيلت‏ترين آنان، و در ارزشهاى معنوى و انسانى سرآمد ديگران باشد؛ چرا كه آيه شريفه دليل گزينش «طالوت» را آراسته ‏تربودن او به اين ارزشها عنوان مى ‏سازد.