تأمل در فلسفه ليالي قدر

[صبور]

تأمل در فلسفه ليالي قدر


نويسنده: علي اصغر صرفه جو

شب قدر شب عروج انسان الهي



إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ (*)وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ (*)لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ (*)تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ (*)سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ (*) (سوره قدر – آیات 1-5) ما، آن (قرآن) را در شب شب قدر نازل كرديم و تو چه مي‌داني شب قدر چيست؟
شب قدر، از هزار ماه بهتر است، فرشتگان و روح در اين شب به اذن پروردگار خود، براي تقدير هر كاري نازل مي‌شوند، آن شب انباشته از سلا‌مت و بركت و رحمت، تا طلوع صبح است.
درباره سوره قدر، شب قدر، معناي قدر، تعيين شب قدر، تكاليف شب قدر و شيوه‌هاي بهره‌جويي از اين شب بزرگ و ارتباط با خداوند مهربان، مطالب قابل اهميتي وجود دارد كه ما خلا‌صه آن را مورد مطالعه قرار مي‌دهيم.

[صبور]

ثواب قرائت


امام باقر (علیه السّلام) فرموده است: هر كس سوره انا انزلناه را با صداي بلند بخواند، مثل كسي خواهد بود كه شمشير به دوش گرفته و در راه خداوند جهاد مي‌كند و هر كس آن را پنهان و آهسته بخواند، مانند كسي است كه در راه خدا، به خون خود غلتيده است.2


معناي شب قدر


چرا اين شب، شب قدر ناميده شده، در آن چه اسراري نهفته و چه وقايع و حوادثي در آن رخ داده و رخ مي‌دهد؟
مفسران قرآن كريم با استفاده از قرآن و احاديث پيشوايان معصوم(عليهم‌السلا‌م)، درباره نامگذاري اين شب به شب قدر مطالب و دلا‌يل زيادي آورده‌اند كه مهم‌ترين و مناسب‌ترين آنها بدين شرح است:

1- شب قدر، يعني شب بزرگ و باعظمت، زيرا در قرآن كريم قدر به معناي منزلت و بزرگي خداوند عالم آمده همچنان كه در اين آيه مي‌خوانيم: ما قدر وا... حق قدره3‌ آنان عظمت خداوند را نشناختند و حبيش در كتاب وجوه القرآن ليله القدر را به ليله العظمه معنا كرده4 رمز اين بزرگي هم در خود سوره قدر بيان گرديده است آنجا كه مي‌فرمايد: شب قدر، از هزار ماه بهتر است.

[صبور]

2- شب باارزش و پرقيمت، جهت ديگري براي معناي قدر مي‌تواند باشد، زيرا از يك سو در همين سوره مي‌خوانيم: عبادت در اين شب از عبادت در هزار ماه بهتر و باارزش‌تر است در فارسي هم مي‌گوييم: قدر جواني، قدر سلا‌مت و نعمتي را كه در اختيارداري، بدان.

3 -قدر به معناي سختي معيشت نيز آمده، در قرآن كريم مي‌خوانيم: و من قدر عليه رزقه فلينفق مما آتاه ا... ‌ هر كس گرفتار تنگي روزي و تنگدستي در زندگي شود، مقداري از آنچه را خداوند به او عطا كرده، در راه خدا انفاق نمايد.

4- طبق آيات متعدد قرآن كريم، قدر به‌معناي اندازه‌گيري، تقدير و تنظيم امور آمده است. در آيه‌اي مي‌خوانيم: ما قرآن را در شب مباركي نازل كرديم و ما همواره بيم‌دهنده بوده‌ايم و در آن شب: فيها يفرق كل امر حكيم هر كاري، بر طبق حكمت خداوند، تعيين و تنظيم مي‌گردد.

راغب اصفهاني، مي‌نويسد: ليله القدر ‌اي ليله قيضها لا‌مور مخصوصه شب قدر، يعني شبي كه خداوند براي تنظيم و تعيين امور مخصوصي، آن را آماده و مقرر فرموده است.

طبق روايات فراواني كه وارد شده، در شب قدر سرنوشت افراد براي سال آينده، مانند: رزق و روزي، مرگ و مير، خوشي و ناخوشي و امور و حوادث ديگر زندگي، براساس استعدادها و لياقت‌ها، رقم مي‌خورد و اين تقدير و تنظيم حكيمانه هم در انسان هيچگونه اجبار و سلب اختياري به‌وجود نمي‌آورد.

[صبور]

درباره تنظيم و تقدير سرنوشت افراد در شب قدر براي سال آتي آنان، امام صادق (علیه السّلام) فرموده است: التقدير في ليله القدر تسعه عشر، والا‌برام في ليله احدي و عشرين، والا‌مضاء في ليله ثلا‌ث و عشرين تقدير امور و سرنوشت‌ها در شب نوزدهم، تحكيم آن در شب بيست و يكم و امضاي آن در شب بيست و سوم صورت مي‌گيرد.
آري، به‌خاطر اهميت شب قدر، ارزش و عظمت آن، نزول فرشتگان بيشمار آسماني به زمين و سرنوشت‌سازي اين شب الهي ده‌ها روايت در كتاب‌ها و تفسيرهاي شيعه و اهل سنت وارد شده است. در بيان پيامبر گرامي اسلا‌م (صلّی الله علیه و آله و سلّم) هم مي‌خوانيم: من قام ليله القدر ايمانا و احتسابا، غفر له ما تقدم من ذنبه هر كس در شب قدر از روي ايمان و اخلا‌ص، به قيام و عبادت ايستد، گناهان گذشته او، بخشيده و آمرزيده مي‌شود.

[صبور]

كدام شب است؟


شب قدري كه قرآن كريم، آن را بهتر از هزار ماه معرفي مي‌كند، حدود 100 حديث، در كتاب‌ها و تفسيرهاي شيعه و اهل سنت، درباره عظمت آن وارد شده، چه شبي مي‌باشد؟
مجموع مطالبي كه از قرآن كريم و احاديث شيعه و اهل سنت، در مورد تعيين شب قدر به دست مي‌آيد را در موارد زير مي‌توان خلا‌صه نمود:

1- در اينكه شب قدر در ماه مبارك رمضان قرار دارد، هيچگونه ترديدي نمي‌توان به خود راه داد، چون از يك سو خداوند فرموده: قرآن در ماه رمضان نازل شده و از سوي ديگر در سوره قدر هم آمده: آن (قرآن) را در شب قدر نازل كرديم و اينكه شب قدر در ماه مبارك رمضان قرار دارد، مورد اتفاق روايات و مفسرين قرآن است.

2- شب قدر: در دهه آخر ماه مبارك رمضان قرار دارد، روايات فراوان و نظريه‌هاي مفسران شيعه و اهل سنت، آن را حتمي مي‌شمارند پس در اين مورد هم ترديدي نيست.

عايشه روايت مي‌كند: تلا‌ش و كوششي را كه مي‌ديدم، رسول خدا صلي‌ا... عليه و آله و سلم، در دهه آخر ماه مبارك رمضان انجام مي‌داد، در اوقات ديگر انجام نمي‌داد.
حق شب قدر است در شب‌ها نهان
تا كند جان هر شبي را امتحان
نه همه شب‌ها بود قدر اين جوان
نه همه شب‌ها بود خالي از آن

[صبور]

3- طبق روايات فراواني كه در منابع شيعي آمده، شب‌هاي نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم ماه مبارك رمضان شب‌هاي قدر معرفي شده‌اند، اما امام باقر (علیه السّلام) دايره آن را محدودتر نموده و در پاسخ عبدالواحد بن مختار انصاري كه خواستار تعيين يكي از آن شب‌ها از سوي امام (علیه السّلام) بود، فرموده‌اند: ما عليك ان تعمل في ليلتين، هي احديهما ايرادي ندارد هر دو شب را به عبادت و شب‌زنده‌داري مشغول باش، زيرا شب قدر يكي از اين دو شب مي‌باشد.

4- در ميان شب بيست و يكم و شب بيست و سوم - در عين حالي كه خدا و رسول (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و امامان (علیه السّلام)، براي زنده نگه‌داشتن روح اميد و نشاط و اهميت به اطاعت و عبادت بندگان و تقرب آنان، سعي در مخفي‌داشتن شب قدر داشته‌اند - آنطور كه از تعدادي از احاديث استفاده مي‌شود، احتمال شب قدر بودن شب بيست و سوم را مي‌توان تقويت نمود و معتبرتر دانست.

زيرا در چند روايت آمده: رسول خدا صلي‌ا... عليه و آله و سلم به عبادت و شب زنده‌داري دهه آخر ماه مبارك رمضان سفارش مي‌كرد، امام علي (علیه السّلام) مي‌فرمايد: شب بيست و سوم، در عين حالي كه باران شديدي آمده بود و مسجد مدينه را گل و آب فرا گرفته بود، رسول خدا (علیه السّلام) ما را به نماز وامي‌داشت و با وجود اينكه صورت و بيني آن حضرت، گل‌آلود شده بود، دست از عبادت و شب زنده‌داري نمي‌كشيد
امام باقر (علیه السّلام) هم فرموده است: عبدا... بن انيس انصاري كه در جهينه زندگي مي‌كرد و با مدينه فاصله داشت، به حضور رسول خدا صلي‌ا... عليه و آله و سلم رسيد و عرض كرد: من شتر و گوسفند و چوپان‌هايي دارم و نمي‌توانم زياد در شهر بمانم، اما دوست مي‌دارم يكي از شب‌هاي ماه رمضان را برايم تعيين كني تا در آن شب به شهر آمده و به نماز و عبادت بپردازم.
رسول خدا صلي‌ا... عليه و آله و سلم او را نزديك خويش كشيد و در گوش او چيزي گفت، آن مرد هم شب بيست و سوم ماه مبارك رمضان، در مدينه حضور يافت، به عبادت و شب زنده‌داري پرداخت و صبح به محل و سراغ كار خود بازگشت.

[صبور]

همچنين در روايت مي‌خوانيم: رسول خدا صلي‌ا... عليه و آله و سلم شب بيست و سوم، به صورت افراد آب مي‌پاشيد تا آنها را خواب نگيرد، چنان كه حضرت فاطمه زهرا(س) همه اعضاي خانواده را وادار مي‌كرد روز بخوابند، شب كم غذا بخورند تا بتوانند شب بيست و سوم را بيدار بمانند و مي‌فرمود: انسان محروم كسي است كه از خير و فضيلت اين شب محروم بماند.
باري، اگرچه با توجه به شواهد حديثي و تاريخي، احتمال شب قدر بودن بيست و سوم ماه مبارك رمضان را تاييد كرديم، اما همان‌طور كه در بالا‌ هم اشاره شد، پيغمبر صلي‌ا... عليه و آله و سلم و امام معصوم (علیه السّلام)، عنايت داشتند كه شب قدر براي افراد مخفي بماند، تا آنان با اطاعت عبادت در چند شب، براي درك شب قدر و معارف و معنويات آن، تلا‌ش و جست‌وجوي بيشتري داشته باشند.
به روايت ابن ابي الحديد وقتي درباره تعيين شب قدر از امير مومنان (علیه السّلام) سوال مي‌شود، آن حضرت از مشخص‌كردن، طفره مي‌رود و مي‌فرمايد:
در اين جهت ترديد ندارم كه خداوند جهت مخفي‌داشتن شب قدر به شما نظر و عنايت دارد، زيرا اگر آن را براي شما اعلا‌م داشته بود، در همان شب به عمل عبادت مي‌پرداختيد و عبادت در شب‌هاي ديگر را ترك مي‌نموديد و من هم به خواست خداوند (در مورد بهره‌برداري شما از شب‌هاي ديگر) اميدوارم شما را محروم نگردانم.

[صبور]

تكاليف شب قدر


براي عبادت و درك فضيلت و فيض شب‌قدر، عموما به مسجد‌ها مي‌رويم، اما براي اينكه با انجام اعمال جنبي- كه خود نيز اعمال پرفضيلتي است - خويشتن را براي درك عظمت و فضايل عميق شب قدر آماده‌تر گردانيم تا بتوانيم در نورانيت قرآن نوراني شويم و با فرشتگان پاك آسماني هم‌نوا گرديم و موجي در درياي روح خود ايجاد كنيم، پيشوايان والا‌مقام اسلا‌م، ما را به انجام تكاليف زير دعوت نموده‌اند. ‌

1- غسل شب‌قدر

غسل، از يك سو عبادت است، چون مي‌بايست به - نيت تقرب و اطاعت خداوند انجام شود و از سوي ديگر نظافت و بهداشت مي‌باشد، چون با شست‌وشوي بدن، هر مومني خود را براي حضور در مجامع عمومي و ملا‌قات سالم و جاذب با اهل ايمان آماده و منظم مي‌گرداند. ‌
امام صادق (علیه السّلام) فرموده است: هركس براي شب‌هاي هفدهم، نوزدهم، بيست و يكم، بيست سوم ماه مبارك رمضان، كه اميد شب قدر بودن آنها مي‌رود، غسل انجام دهد، از گناهان پاك مي‌گردد و مانند روزي مي‌شود كه از مادر متولد گرديده است.

2- احيا و شب‌زنده‌داري

همان طور كه در سيره پيامبر صلي‌الله عليه و آله و سلم مطالعه كرديم، احيا، بيدار بودن و شب‌‌هاي قدر را با عبادت سپري نمودن، از تكاليف ديگر در اين شب‌ها است. باري، شب‌زنده‌داري با عبادت و دعا، وظيفه‌اي براي همه شب‌هاي قدر است، امام حسن عسگري (علیه السّلام) فرموده: فلا‌ يفوتك احياء ليله ثلا‌ث و عشرين؛ اگر نتوانستي در شب‌هاي ديگر احيا داشته باشي، سعي كن احيا و شب‌زنده‌داري شب بيست‌و سوم را از دست ندهي. ‌ امام باقر (علیه السّلام) نيز، فرموده است: هر كس شب قدر را احيا بدارد، خداوند مهربان گناهان او را مي‌آمرزد....
اما نكته بسيار مهمي كه درباره احيا بايد مورد توجه باشد، اين است كه، اولا‌: شب را تا سپيده صبح به عبادت و دعا بگذرانيم؛ ثانيا: به بيداري چشم قناعت نكنيم، زيرا آنچه داراي اهميت فوق‌العاده‌است. بيداري دل و آگاهي و بصيرتي است كه انسان را در محضر الهي و قرآن كريم و فرشتگان آسماني، مودب و منظم و لا‌يق گرداند. ‌
زيرا، فرشتگان آسماني كه به زمين نزول مي‌كنند، طبق روايت نخست به محضر حضرت صاحب‌الا‌مر (علیه السّلام) شرف حضور مي‌يابند، تا علا‌وه بر سلا‌مت آفريني در شب قدر يا سلا‌م رساني به بندگان، پيام الله را به حجت‌ا... (علیه السّلام) ابلا‌غ دارند و طبيعي است اگر حجت‌ا... (علیه السّلام) از وضع عبادا... رضايت و خرسندي داشته باشد، وضع تقدير و سرنوشت سال آينده عبادا... از جانب الله، وضع بهتر و سعادتمندانه‌تري خواهد بود. ‌

[صبور]

3- قرآن بر سرگرفتن ‌


تكليف ديگر شب‌هاي قدر، قرآن به سر گرفتن است. مومنان روزه گرفته، در ماه خدا و خانه خدا، كتاب خدا را گشوده، به سرگرفته و آن را شفيع خود قرار مي‌دهند. آنها به محتواي قرآن مي‌انديشند، به آغوش آن پناه مي‌برند و با قرآن پيوند و پيمان مجدد برقرار مي‌نمايند، تا با معارف نوراني آن، همه زواياي زندگي خويش را نوراني و متعالي گردانند البته براي آگاهي به خصوصيات اين اعمال به كتاب‌هاي دعا بايد مراجعه نمود.
امام صادق (علیه السّلام) هم فرموده است: براي شب‌هاي قدر قرآن كريم را جلوي خود قرار دهيد، آن را بگشاييد و بخوانيد: اللهم اني اسئلك بكتابك المنزل، و ما فيه و فيه اسمك الا‌كبر و اسمائك الحسني و ما يخاف و يرجي، ان تجعلني من عتقائك من النار

4- نماز و دعا ‌


امام صادق (علیه السّلام) فرموده است: در هر يك از دو شب‌هاي قدر صد ركعت نماز مي‌بايست خوانده شود. آن حضرت، خود نيز اين عمل را انجام مي‌داد، چنانكه از سرشب تا سپيده صبح به دعا و مناجات با خداوند مي‌پرداخت. از جمله دعاهايي كه به خواندن آنها سفارش شده دعاي جوشن كبير است.

5- استغفار و توبه ‌

اگر چه روزه‌داري خود عامل شست‌وشوي بخشي از گناهان مي‌باشد، اما براي وارد شدن به ماه مبارك رمضان، به خصوص دريافت فيض شب‌هاي قدر اداي دين خالق و خلق هم، لا‌زم خواهد بود، در عين حال، در اين شب‌هاي نوراني، كه به بيان امام صادق‌(علیه السّلام): درهاي رحمت‌الهي، به روي بندگان گشوده مي‌‌گردد. درخواست آمرزش گناهان، توبه و انابه و گريه و ناله به درگاه خداوند، براي رفع گرفتاري‌ها و رسيدن به حاجت‌هاي مادي و معنوي، كاري ضروري خواهد بود.
به هر حال، عظمت و تكاليف شب‌هاي نوراني و سرنوشت ساز قدر فراوان است، كه اين مقال را مجال آن نيست، فقط به طور خلا‌صه مي‌توان گفت: شب‌قدر، شب وصل است و آداب و تكاليفي را هم كه تاكنون برشمرديم سراسر مقدمه وصال محبوب مي‌باشد.

[صبور]

پي نوشت :


1- قدر، 1-5
2- تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 622؛ الدر المنصور في التفسير الماثور، ج 6، ص 371.
3- حج، 74.
4- تفسير نوين، محمدتقي جعفري، ص 275.
5- تفسير نوين، ص 275.
6- دخان، 4.
7- المفردات في غريب القرآن، ص 395.
8- تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 631؛ البرهان في تفسير القرآن، ج 4، ص 476.
9- تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 627؛ البرهان في تفسير القرآن، ج 4، ص 487؛ وسائل الشيعه، ج 7، ص 259. ‌
10- الدر المنصور في تفسير الماثور، ج 6، ص 376؛ في


منبع : .راسخون