زبان قرآن‏

[گل مريم]

آيين قرائت و كتابت قرآن كريم در سيره نبوى
محسن رجبى

زبان قرآن‏

رسالت پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در سرزمينى آغاز شد كه مردمان آن در قبايل مختلف و داراى صدها لهجه و گويش بودند كه به طور كلى به همه آن‏ها زبان عربى اطلاق مى ‏شد.
پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در مكه به دنيا آمد و مدتى از دوران كودكى را ميان قبيله سعد بن بكر و دوران جوانى و ميان سالى را در قبيله قريش گذراند^{( نك: ابن هشام، السيرة النبويه، ج 1، ص 187 - 192. )}تا اين كه در سن چهل سالگى به رسالتى جهانى مبعوث شد^{(نك: ابن هشام، السيرة النبويه، ج 1، ص 263)} كه همه مردم جهان در هر عصر و مكانى، مخاطب پيام و رحمت او شدند.


با توجه به گزارش منابع لغوى و زبان‏شناسى، هر يك از اين لهجه ‏ها داراى ويژگى‏ هاى آوايى خاصى چون كشكشه، تلتله، عنعنه و.... بوده ‏اند^{(ك: محمود فهمى حجازى، زبانشناسى عربى، ص 212 - 225.)} در حالى كه در قرائت متواتر قرآن تا به امروز از اين پديده ‏ها خبرى نيست.

حال اين سؤال مطرح مى ‏شود كه چگونه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) توانستند قرائت قرآن را به شكل واحدى ميان صدها لهجه و گويش، ترويج و تثبيت كنند؟
به طورى كه به پديده ‏اى شفاهى تبديل گردد كه نسل به نسل و به صورتى متواتر، جريان و سريان يابد! آيا رسول‏ اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) قرآن را به زبان و لهجه قريش اقرا و قرائت مى‏ كرده است؟
و منظور از لسان عربى مبين‏^{(شعراء، آيه 195؛ نحل، آيه 103.)} كه خداوند، قرآن را نازل شده به آن زبان اعلام مى ‏فرمايد، چيست؟

[گل مريم]

1. نزول قرآن به لهجه قريش‏

نظر مشهور در ميان دانشمندان متقدم علوم قرآنى و زبان عربى اين است كه قرآن كريم به لهجه قبيله قريش نازل شده است‏^{( براى نقد آن نك: جواد على، لهجه قرآن كريم، الهيات و حقوق، شماره 14، ص 230 - 234 و آذرنوش و محمد على سلمانى مروست، زبان قرآن، مقالات و بررسيها، دفتر 75 (1)، ص 11 - 39. )}. در مقابل، برخى معتقدند كه قرآن به زبان و لهجه اغلب قبايل عرب؛ مانند هوازن، هذيل، تميم، ازد، ربيعه، سعد بن بكر، قريش و... نازل شده است؛ زيرا در قرآن از ويژگى‏ هاى ساير لهجه‏ ها نيز استفاده شده است ^{(زركشى، البرهان، ج 1، ص 378 - 380 و 309. )}.

[گل مريم]

2. نزول قرآن به زبان عربى فصيح (شمالى)

زبان‏شناسان معاصر معتقدند زبان عربى كه شاخه‏ اى از خانواده زبان‏ هاى سامى است، به دو شاخه جنوبى و شمالى تقسيم مى‏ شود^{( اين دو زبان گرچه خويشاوندند، ولى از يكديگر متمايزند. عربى جنوبى در منطقه يمن و جنوب عربستان قبل از اسلام رواج داشت (نك: محمود فهمى حجازى، زبانشناسى عربى، ص 176 - 180 و 206 - 225). )} و زبان عربى شمالى به سه دوره متقدم (باستانى يا قبل از اسلام)، ميانى (كلاسيك يا ادبى) و نو (عربى بعد از اسلام) قابل تقسيم است كه در اين ميان، قرآن به زبان عربى شمالى كلاسيك نازل شده است. به آثار باقيمانده از اين دوره؛ يعنى اشعار جاهلى، قرآن كريم و برخى كتيبه‏ ها، نامه‏ ها و خطبه‏ هاى محدود، العربية الباقية يا العربية الفصحى نيز گفته مى‏ شود.


قبل از نزول قرآن، زبان فصيح و ادبى ميان عرب‏ها رايج شد كه بيشتر به طبقه برتر قبايل عرب تعلق داشت و قرآن براساس آن نازل شد. عربى فصيح، نه زبان قبيله قريش بود و نه زبان ديگر قبايل عرب، بلكه زبانى تشكيل شده از همه آن‏ها بود كه بر اثر تعامل افراد اين قبايل در موسم حج و تجارت در بازارهاى مختلف آن روز تأسيس شد. اديان هر قبيله از زبان فصيح به عنوان يك زبان مشترك استفاده مى‏ كردند.

آنان اشعار خود را به اين زبان مى ‏سرودند و خطبه‏ ها را با آن بيان مى‏ كردند با اين همه، لهجه قبيله قريش به علت شرايط دينى و اقتصادى مكه و قريشيان، سهم به سزايى در تشكيل ويژگى‏ هاى زبان فصيح داشت. بنابراين زبان عربى فصيح (مشترك)، هم در سطحى بالاتر از زبان عامه بود و زبان آثار ادبى به شمار مى‏ رفت و هم زبانى مشترك، منسجم و خالى از خصوصيات محلى و قبيله‏ اى بود.


با اين حال، درباره چگونگى پيدايش و انتشار اين زبان در كنار صدها لهجه گوناگون، نظريات مختلفى ارائه شده است كه از حد فرضيه فراتر نمى‏ رود؛ به طورى كه برخى از صاحب نظران بر اين باورند كه هيچ يك از آن‏ها آن طور كه بايد، مسئله را حل نكرده‏ اند و رابطه ميان زبان عربى فصيح و لهجه‏ هاى گوناگون را پيچيده و مبهم مى‏ دانند و معتقدند كه تاكنون در اين‏باره به سؤال‏ هاى اساسى، پاسخى قاطع و مقبول داده نشده است. يكى از آن سؤال‏ها اين است كه چطور در سرزمينى چنين گسترده و با داشتن آن وضعيت فرهنگى و جغرافيايى و در حالى كه اين سرزمين قبل از اسلام هيچ‏گاه داراى حكومت مركزى واحدى نبوده است، زبانى مشترك و ادبى، نضج يافته و همگان نيز بر آن اتفاق كرده ‏اند؟


انگيزه‏ هاى دينى، اقتصادى و سياسى‏اى كه برخى آن را در شكل‏ گيرى و رشد آن زبان مؤثر دانسته ‏اند، هيچ كدام چنين نيست كه بتواند آن اثر عظيم را كه باعث يگانگى صدها زبان قبل از نزول قرآن در سرزمين وسيع عربستان شد، به وجود آورد^{( نك: رمضان عبدالتواب، مباحثى در فقه اللغه و زبانشناسى عربى، ص 42، 89، 105 و 135 و آذرتاش آذر نوش، تاريخ زبان و فرهنگ عربى، ص 46 - 49. )}!


از سوى ديگر، در اصالت و صحت آثار به جا مانده از اين دوره از زبان عربى، جز قرآن كريم و برخى كتيبه ‏ها، شك و ترديد وجود دارد^{( نك: ويليام گراهام، معرفى و نقدى بر كتاب مطالعات قرآنى، بولتن مطالعات قرآنى در غرب، ص 122. )}؛ چنان كه برخى محققان بر اين باورند كه آن‏چه به نام شعر جاهلى معروف شده است، در واقع سروده شاعران عصر جاهلى نيست، بلكه پس از ظهور اسلام سروده شده و به شاعران عصر جاهلى نسبت داده شده است؛ به طورى كه اكثر آن‏ها كم‏ترين ارتباطى با دوره جاهليت ندارد ^{(نك: رمضان عبدالتواب، مباحثى در فقه اللغه و زبانشناسى عربى، ص 76 و آذرتاش آذرنوش، راههاى نفوذ فارسى در فرهنگ و زبان عرب جاهلى، ص 108. )}. نوشته‏ هاى موجود بر كتيبه‏ ها نيز كوتاه است و فقر واژه و جمله و اطلاعات موجود در آن‏ها، به شدت از اهميت آن‏ها مى‏ كاهد^{( نك: آذرتاش آذرنوش، تاريخ زبان و فرهنگ عربى، ص 43. )}.

[گل مريم]

3. نزول قرآن به زبان عربى مبين

مطابق بيان قرآن كريم و روايات معتبر نبوى، قرآن كريم به زبان عربى مبين نازل شده است‏^{(شعراء، آيه 195 و نحل، آيه 103. )}؛ عربى ويژه، خاص و بى‏ نظيرى كه ويژگى‏ هاى مخصوصى دارد و منحصر به هيچ يك از لهجه‏ ها و گويش‏ هاى زبان عربى گذشته و حال نيست.


امام صادق (عليه السلام) مى‏ فرمايد:

ان الله لم ينزله (القرآن) لزمان دون زمان، و لا لناس دون ناس، فهو فى كل زمان جديد، و عند كل قوم غض الى يوم القيامة^{( صدوق، عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 166 - 167. )}؛


خداوند متعال، قرآن را براى زمان و مكان خاصى نازل نكرده است، بلكه قرآن در هر زمانى و نزد هر قوم و اهل هر زبانى، تا روز قيامت طراوت و تازگى دارد.


از اين رو فرا زمانى و فرا مكانى بودن قرآن، اولا: و بالذات، مربوط به ساختار و تركيب لفظى و الهى آن است كه همواره بى‏ نظير و بى همتاست و اين همه، به سبب كلام الله بودن آن است و رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در اين باره مى ‏فرمايد:

فضل القرآن على سائر الكلام كفضل الله على خلقه و ذلك أنه منه‏^{( متقى هندى، كنزالعمال، ج 1، ح 2353، ص 525 و نورى، مستدرك الوسائل، ج 4، ح 4589/7، ص 237. )}؛


برترى و فضيلت قرآن (كه كلام الله است) بر همه كلام ‏ها، مانند برترى خداوند بر مخلوقات اوست؛ چرا كه قرآن از خداست.


ثانيا: چون رسالت پيامبر خاتم (صلى الله عليه و آله و سلم) جهان شمول و ابدى است و قوم آن حضرت، همه مردم هستند يا أيها الناس انى رسول‏الله اليكم جميعا^{(اعراف، آيه 158. )}، بر پايه اصل تطابق لسان رسول و قوم او و ما أرسلنا من رسول الا بلسان قومه ليبين لهم‏^{( ابراهيم، آيه 4. )}، زبان قرآن، زبانى است جهانى و بين المللى.
پس اين زبان مانند هر زبان ديگر، نظام واژگانى، دستورى و آوايى ويژه‏ اى دارد و نكره آمدن هر سه واژه لسان، عربى و مبين در آيه بلسان عربى مبين آن را از هر عربى ديگرى متمايز مى‏ كند^{(نك: صبحى صالح، مباحثى در علوم قرآن، پاورقى ص 74. )}.


هر زبان از دو شبكه محدود و گسترده تشكيل شده است:
1- شبكه محدود نشانه‏ ها و
2- شبكه گسترده معانى.
نظام زبان بين اين دو شبكه پيوند برقرار مى‏ كند كه نحوه پيوند اين دو در زبان‏هاى مختلف، متفاوت است. از اين رو در قرآن كه كلام الله است، اين پيوند را خداوند انجام داده است نه بشر.

بنابراين زبان قرآن نمى ‏تواند زبان عربى معمول عرب زبانان باشد ^{(محمد على لسانى فشاركى، طرح پژوهشى آموزش زبان قرآن، ص 73 - 77. )}.

از اين رو براى شناخت قرآن و تبيين آن بايد زبان ويژه و خاص آن را فرا گرفت و در اين باره فرقى ميان عرب و غير عرب وجود ندارد. چنان كه از همان عصر نزول، شاهد اعترافات گسترده ‏اى مبنى بر تمايز زبان قرآن (عربى مبين) از عربى معمول عرب زبانان بوده ‏ايم! به طورى كه آن را در سطحى عالى و بى‏ نظير مى‏ دانستند^{( نك: بنت الشاطى، اعجاز بيانى قرآن، ص 100 - 122. )}.